Mövzu. QƏDİm yunanistan və roma iNCƏSƏNƏTİNDƏ qender aspekti
Yüklə 104,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
QENDER ASPEKTİ ▪
Antik cəmiyyətdə qadınların sosial statusu. ▪
Mifologiyada qadın və kişi obrazları. ▪
Qədim Yunan faciə və lirikasında sevgi mövzusu
«Tarixin atası» sayılan Herodot (e.ə. 484-425-ci illər), öz əsərlərində qədim insanların məişəti, cinslərin qarşılıqlı münasibətləri, nigah mərasimləri, qadına olan münasibət haqqında məlumat verir. Herodotun müasiri Fukidid (e.ə. 460-400-cı illər) isə bəzən qender münasibətlərinin bu və ya digər xüsusiyyətlərini təsvir etməklə kifayətlənmir, onları təhlil edir, mövcud sosial münasibətlərin inkişaf səviyyəsi ilə əlaqələndirirdi. Fəlsəfi irsin bir sıra digər təmsilçiləri (Platon, Aristotel), qanunvericilik sisteminin baniləri Solon və Likuq da bu problemə öz münasibətini bildirmişlər. Cinslərin qarşılıqlı münasibətləri haqqında biliklərin genişlənməsi və dərinləşməsi Roma imperiyası dövründə də davam edirdi. Sezarın «Qall müharibəsi haqqında qeydlər» əsərində, Strabonun «Coğrafiya»sında, Tasitin «Annallar» əsərində bu barədə qiymətli və rəngarəng informasiya verilir. Roma tarixçisi Svetoniy Roma sezarları dövründə əxlaqın pozulması mənzərəsini geniş təsvir edir. Sənət nümunələri də cinslərin qarşılıqlı münasibətləri haqqında təsəvvürləri xeyli zənginləşdirir. Antik cəmiyyətdə qadın kişilərə nisbətdə asılı vəziyyətdə olub və ictimai əxlaqi normalar məhz bu vəziyyətə əsaslanaraq inkişaf edirdi. Başlıca qadın keyfiyyətləri bizə gəlib çatmış qəbir daşlarının üstündəki yazılarda həkk olunub: mömin, pak, təvazökar». Yunan qadınların əksəriyyəti ailəni quran zaman (13-15 yaşlarında) savadsız olub, onları ataya və gələcək ərə şəksiz itaət ruhunda tərbiyə edir, evdarlıq sənətinə yiyələnirdilər. Nigahın bağlanması əsasən iki məqsəd güdürdü: maddi təminat bir də nəslin davam etdirilməsi. Qədim Yunan polislərdə qadınların heç bir siyasi hüquqları yox idi, o cümlədən yunan demokratiyasının institutu sayılan xalq yığıncağlarında o, iştirak edə bilməzdi. Hər hansı bir iş məhkəməyə düşəndə zərərçəkən qadının adından ya əri, ya qardaşı, ümumiyyətlə kişi tayfasından olan qohum çıxış edə bilərdi. Yunanlarda qadın ömrü boyu kişinin himayəsində qalırdı. Ərə getməyən qadının qəyyumu atası, onun vəfatından sonra isə – böyük qardaşı və ata tərəfdən digər qohumları olurdu. Yunan adətlərinə görə varislik hüququ yalnız oğullara mənsub idi. Qızlar yalnız oğul övladı olmadığı təqdirdə, varis ola bilərdilər. Qəbilə mülkiyyəti başqaların əlinə keçməsin deyə, varis qız gərək yaxın bir qohumuna ərə gedəydi. Belə qohumlar sırasında üstünlük daha yaşlı olana verilirdi. Afinanın böyük islahatçısı Solon, bu adətlə əlaqədar həyatda, praktikada yaranan bir sıra çətinlikləri aradan qaldırmağa çalışsa da, artıq ənənəyə çevrilmiş qadın vəziyyətində bir dəyişiklik edə bilməzdi. Qədim Yunanıstanda qadınlar sevqi obyektindən daha çoz nəsili artıran bir məxluq idi. Hətta maariflənmiş Afinada Periklin «qızıl əsri» dövründə (e.ə. V əsrin ortaları), Yunanıstanın gur çiçəklənməsi zamanı qadınlar ictimai həyatdan, mədəniyyətdən təcrid olunmuşlar. Onlar qinekeyada (qadın tərəfi) qapalı həyat sürür, təsərrüfat və analıq vəzifələrini yerinə yetirirdi. Qadının cəmiyyətdə ikinci dərəcəli bir üzv olması haqqında geniş yayılmış fikir mizoginiyada (qadınlara nifrət cərəyanı) ifadə olumuşdur; belə baxışlar hətta mədəni və savadlı insanlara da xas idi. Platon bunun haqqında çox ifadəli bir şəkildə demişdir: «namuslu qadının adı evin dörd divarın arasında qalmalıdır». Fukidid, qadına həqarətli münasibətini bildirərək, qeyd edirdi ki, o, nəinki kişiyə nisbətən aşağı pillədə dayanan bir məxluq, həm də şərlərin ən pisidir: Əgər qadını icad edən Allah varsa, onu harada olsa da, xəbəri olmalıdır ki, o, ən böyük şərin yaradılmasında günahkardır». Qədim dövrdə qadınlara nifrəti bildirən ən çox yayılan şeyr –Simonidin 118 yambıdır (yamb-şerin quruluşunda xüsusi ölçüdür). Burada o, qadını heyvanlarla müqayisə edir və ona müxtəlif zəiflik və günahları aid edir. Sonradan Evripid öz «İppolit» poemasında demişdir: «Nə üçün ey Zevs, sən, insanlara dərd verdin qadını yaratmaqla? Əgər insan nəslini dünyaya gətirmək istəmirdin, bəyəm bu xain təbəqəsiz keçinə bilməzdinmi? Qadınlar – sərdir, buna çoxlu sübut var, Ata, doğma qızını başdan eləmək üçün, Onun adaxlısına qızı üçün cehiz verir…». (10)
Rəvayətə görə, Evripidə bir qrup hirsli qadın hücum edərək, gözəl cins sayılan özlərini hirsləndirdiyinə görə, qisas alaraq, onun ömrünə son qoydular. İlk dəfə olaraq, cinslərin qeyri-bərabərliyi probleminə şübhə ilə yanaşan sofistlər və Sokrat olub. Platonun sözlərinə görə, Sokrat hesab edirdi ki, «Ya qadın, ya da ki, kişi xeyirxah mömin olmaq istəyirlərsə, ədalətli və dərrakəli olmalıdırlar». Məşhur yazıçı və biblioqraf Plutarx bu problemin müzakirəsində Sokrata tərəf çıxırdı. Əsərlərin birinə o, «Qadının üstün cəhətləri» («Qadın qeyrəti haqqında») adını verərək, burada yalnız qadın «şücaəti» və «mərdliyin» nümunələrindən bəhs edir; qadın ədalətliliyi, dərrakəliyi, mülayimliyini o, bir kənara qoyur. 27 hekayəsinin yalnız ikisi qadın ləyaqətinin ənənəvi göstəriciləri sayılan «təvazökarlıq və utancaqlığa» həsr olunub. Oxşar vəziyyəti Plutarxın digər, «Sparta qadınlarının kəlamları» adlı əsərində də müşahidə etmək olar. Lakin nəzərə almalıyıq ki, qədim Yunan cəmiyyətini ən mütərəqqi nümayəndələrin belə fikirləri həyat və məişətdə həlledici deyildi. Əslində, Yunanıstanın müxtəlif regionlarında qadının vəziyyəti bir-birindən fərqlənirdi. Dori-Eoli hissəsində qadınlar Afinadakilərdən daha sərbəst idilər. Onların birlikləri, dini ibadətləri var idi; kişilər bura müdaxilə edə bilməzdilər. Belə birliklərin maraq dairəsinə – toylar, rəfiqələrlə ünsiyyəti yaratmaq, musiqi məclislərini keçirmək, şer oxumaq, rəqs etmək daxil idi. Siyasi həyatdan onlar çox uzaq idilər. Düzü, Aristofan öz «Lisistrat» komediyasında (e.ə. 411-ci il) qadınların siyasi həyata müdaxilə etmək – qəfil qərarının qəbul edilməsini göstərilir: müharibə edən vilayətlərin qadınları tətil elan edərək, əsrlərini sülh sazişini imzalamağa məcbur etdilər. Onun digər komediyası olan «Qadınlar milli toplantıda» (e.ə. 392-ci il) Platonun sosial utopiyası gülünc görkəmdə göstərilir: xüsusi mülkiyyətin ləğvi, ailənin aradan qaldırılması, filosofların hakimiyyəti və s. Burada qadınlar, hakimiyyəti ələ keçirib, ümumi mülkiyyəti və ərlərin ümumiliyini yaradırlar. Qadına mənfi münasibətin təzahürləri incəsənət və ədəbiyyat əsərlərində müşahidə edilir. Belə münasibətinin əsasını şair Hesiod qoyub. İapet adlı titanın (Allahlarla vuruşan div) oğlu Prometey Zevsdən oğurladığı odu insanlara bəxş edəndə, Zevs, başqa əlac tapmadığı üçün insanların üstünə Pandora adlı qadın sifətində yamanlığı göndərib. Bu əfsanə ilə Hesiodun iki poemasında – «Əmək və zaman» və «Teogoniya»da tanış olmaq olar, özü də «Teogoniyada» hirsin, qəzəbin mənbəyi kimi qadınların özü göstərilir: Hər şeyi bilmək istəyən Pandora, bağlı qabın ağzını açaraq, içindəki bütün bəlaları çölə buraxdı, yalnız ümid, uçub çatdıra bilmədiyindən, içəridə qaldı. Hər halda, məhz Pandora «zərərverən arvad tayfasının» əsasında durur. Eyni zamanda Hesiod qadına müxtəlif cürə yanaşır: qadına nifrət bəsləmək, onu sevmək qədər ziyanvericidir, çünki ailə həyatında boyun qaçırmaq nəticəsində insan qoca yaşında qalır, yığılmış, toplanmış var-dövlət qohumlara paylanacaq, oğluna çatmayacaq. Sonra, ola bilsin ki, arvad yaxşı olsun, «yaxşı arvaddan dünyada artıq bir şey yoxdur». Axır ki, arvad yaxşı olsa da, vəziyyət mürəkkəb olaraq qalır: «Əgər kiminsə qismətidə, ailə qurarkən, arzu etdiyi qadın onu qarşısına çıxsa da, xeyir və şər dönmədən fasiləsiz yarışacaq». Əgər ki, o, «anadangəlmə pislik xisləti ilə yaranıbsa, ağır dərd bu kişinin sinəsinə və qəlbinə yatır». Afinadan fərqli olaraq, totalitar rejimli Spartada qadına münasibət bir qədər başqa idi. Qadınlar kişilərlə bərabərhüquqlu idi, onlar kişilərlə yan-yana şəhərin ictimai və hərbi işlərində iştirak edirdilər. Əfsanəvi Likurq (e.ə. IX-VIII əsrlər) birinci növbədə vətəndaşların fiziki və hərbi hazırlığını düşünür, onlarda şücaət hissini, əsqərlərdə isə – fədakarlığı tərbiyə etməyə çalışırdı. Vətən təhlükə ilə üzləşəndə, hamı, istər qadınlar, istərsə də kişilər bir nəfər kimi, eyni qaydada şəhərin müdafiəsində iştirak edir, düşmənlə döyüşürdülər. Sparta qızlarının obrazı impressionizm cərəyanının nümayəndəsi E.Deqin «Oğlanları yarışa çağıran Sparta qızları» rəsmində təcəssum olunub. Burada, öz gücü, diribaşlığı və bacarığında oğlanlara güzəştə getməyən qızların döyüşkən ruhu və qəhrəmanlığı təsvir edilib. Qeyd edilməlidir ki, qender qeyri-bərabərliyi öz xüsusi ifadəsini antik incəsənətində də tapmışdır. Qədim Yunan incəsənətində əsgərlər, qaliblər, sərkərdələr, müdriklər, kişi obrazında təsvir olunub. Onların üstünlüyü, sosial qrup olaraq, hökmranlığı xüsusi qeyd edilir. Qadın obrazların məzmununda onların ailə vəzifələri, sevgi, gözəllik, həssaslıq ilə bitir. Mədəniyyətdə ənənə xarakteri almış femininlik haqqında təsvirlər ondan ibarət olub ki, incəsənətdə qadın keyifyyətlərinə və dəyərlərinə zəifliyi, yumşaqlığı, yolayovuqluğunu, utancaqlığı, estetik cəhətdən cazibədarlığını aid edirdilər. Eyni zamanda antik sənətində, çox «gözəl heyvan» olan qadına obyektiv-rasional münasibətilə yanaşı, hissi başlanğıc da öz səsini ucaldır: gözəllik duyumu bilavasitə yaradıcılıqda qender fərqləri ilə
bağlanır; sənətkarlar cinsi fərqləri qeyd edirdilər; bu, özünü gözəl bədənin təsviri mədəniyyəti, hissi məhəbbətin təntənəsində özünü büruzə verir. belə yanaşmanın zirvəsini heykəltəraş Praksitelin yaratdığı Knidalı Afroditasında görmək olar: onun açıq bədəninin təsvirində müəllif, qadıın, empatik başlanğıcının daşıyıcısı olduğunu xüsusi olaraq ifadə etdi. Knidalı Afrodita – iki min beş yüz il əvvəl yaradılmış heykəldə təcəssüm edilmiş poemadır. Təsadüfi deyil ki, Afrodita gözəllik və məhəbbət ilahəsi olub – yunanlarda məhəbbət və gözəllik bir- birindən ayrı ola bilməzdi. Afroditanın həm bədənində, həm də ruhunda da gözəllik aşıb-daşır. Dəniz köpüyündən yaranmış bu gözəl, özündə sanki dəniz dalğasının incəliklərini, onun ləng və təlaşsız gözəlliyini daşıyır. O büsbütün təbiilik, əmin-amanlıq rəmzidir. İlahə çılpaqdır, lakin onun sakit, ehmalca duruşunda heç bir sıxıntı yoxdur. O, qorxmur ki, onun çılpaqlığı kimisə dəhşətə gətirə bilər, qorxmur ki, ona bədnəzər dəyər, sevgisinin mahiyyəti isə – dünya ilə tam həmahəng olmaq; onların arasında heç bir ziddiyyət yoxdur; bu dünyaya onun münasibətinin xüsusi tərzidir. O, adicə insanların gözünü oxşayır. İnsan bu qadında həm onun mənəviyyatının ucalığını göstərən etosu, həm də onun hissi, cismani cazibədarlığını ifadə edən erosu, hər ikisinin harmoniyası və gözəlliyini duya bilər. Knidali Afrodita – cismani-mənəvi məhəbbətin ahəngdarlığı ilahəsidir. O, özündə məşhur yunan idealını – «kalokaqatiyanı» (kalos kay aqatos-gözəl və yaxşı), yəni bədən və ruhun fərəhli harmoniyası, fiziki gözəllik və mənəvi kamilliyini təcəssüm edir. Ümumiyyətlə Afroditanın pərəstişi Aralıq dənizinin az qala bütün regionunda geniş yayılmışdı. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ona pərəstişolunma hətta Zevsə olan sitayişdən qabaq yaranmışdır. Bu ilahənin ən qədim və məşhur məbədləri Pafos, Samos, Hermionda, Şimali Afrikada isə Kifera adasında yerləşirdilər. Xios adasında yerləşən Askleniya məbədində Afrodita-Anadomenanın (sudan çıxanın) təsviri var. Epidavr ərazisində yerləşən ağaclıqda onun şərəfinə ibadətgah ucaldılmışdı. Bu ilahənin çoxsaylı heykəlləri də bu günə qədər tapılır. Məs., Miloslu Veneranın qolları olmayan heykəli var (hal-hazırda Paris muzeyi Luvrda saxlanılır; Roma mifologiyasında gözəllik və məhəbbət ilahəsi Venera adlandırılırlı). Bu heykəlin yaranma tarixini qabaqlar e.ə. IV əsrə aid edirdilər, lakin sonralar – bir qədər bizə yaxın olan elenizm dövrü ilə əlaqələndirməyə başladılar. Bu heykəli 1820-ci ildə Milos adasında tapmışdılar. Sonralar, Kirendə, təqribən 100 il sonra, 1913-cü ildə Afroditanın digər heykəli öz gözəlliyi il əvvəlkini keçdi. Mifologiyada Afroditaya çox böyük yer ayırıblar, ona bütün canlı həyat tabedir. O, hətta Allahları qadınlarla, ilahələri isə – kişilərlə birləşdirir. Homerin «Afroditaya ithaf» himnində deyilir: «Allahların qəlbində şirin ehtiras Yer üzündəki insan tayfalarını oyatmış, Uca göylərdə uçan quşları, yerdəki Müxtəlif heyvanları özünə tabe etmişdir». (2) Qədim yunanlar bir neçə məhəbbət növünü fərqləndirirdilər. Birinci növbədə bu – Erot – yəni ilahi erosdur. Erot və yaxud eros sevgi-ehtiras, ağılsızlıq dərəcəsində sevgini bildirir. Qədim yunanlar belə deyirdilər: erotomaniya – dəlisayağı məhəbbətdir». Belə bir söz işlədilirdi – «eromaneo» – «sevgidən dəli- divanə olmaq». Eros-əsasən cinsi sevgidir. «Erotika» sözü, bununla bağlı olaraq, sevmək sənəti deməkdir. Roma şairi Levinin «Erotopaynion» («Məhəbbət əyləncəsi») əsərinin adı məhz bundan əmələ gəlib. Ovidinin latın dilində yazdığı poeması «Sevmək sənəti» də elə bu qəbildəndir. «Filia» daha sakitdir. «Filia» isminin feli forması da var – «fileo» – «mən sevirəm». Bu sevginin, «eros»dan fərqli olaraq, daha çox mənaları var. Burada sevgini müxtəlif cisim və hadisələrə bildirmək olar, sevgi ilə yanaşı dostluq da nəzərdə tutulur. Erotik məhəbbət – «filia»nın növlərindən biridir. «Filiya»nın digər növləri – ataya sevgi («filiopater»), anaya sevgi (filiomater»), uşaqlara sevgi («filiopays») və s. da fərqləndirilir. Bunların sırasında miflərə də sevgi qeyd edilir («filiomütos» – «rəvayətləri, mifləri xoşlayan»). Qədim Yunan mifologiyasında çox zəngin obrazlar, sücetlər, rəvayətlər var, bir çoxz tragediya yazanları, şairlər, yazıçılar, rəssamlar bu mənbədən qidalanıblar. Mifologiya antropomorfizm ilə (insana bənzətmək) səciyyələnir. Burada insanlar təbiətin əsil mahiyyətini bilmədən, qanunları səthi izah edir, onları assosiasiyalar şəklində (bənzətmə), öz münasibətlər və keyfiyyətləri ilə əlaqələndirirdilər. Təbiətdə insani keyfiyyətlər və münasibətlər axtarılır,
nəticədə insanın hər bir şeyi təbiətə yad olduğu üçün, təbiətə müncər edilən insani hallar, toplanılıb, fövqəltəbii, qeyritəbii, bu və ya digər həm təbii, həm də ictimai hadisələrin fövqəl məxluqları, Allahları, cinləri və sair fövqəl qüvvələri təcəssum edirdilər. Bü məxluqlar, insanlara oxşamasalar da, heyvani mahiyyətini özündə saxlayır və müdhişdirlərsədə, onlar insanlar kimi düşünür, danışır və fəaliyyət göstərir, öz işlərində insani motivləri əsas tuturlar. Sevgi də ilahiləşdiriliş və əfsanələşdirilmişdi. Qədim Yunanıstanda sevgi bir neçə mifoloji məxluq timsalında çıxış edir: birinci növbədə bu, yuxarıda adı çəkilmiş Afrodita və Erotdurlar (Romada müvafiq olaraq Venera və Amur). Erot – Afroditanın oğludur. Sənət nümunələrində gördüyümüz yapışıqlı, şıltaq və qəddar, qanadlanıb uçan və əlində sevgi oxu və kamanı tutan oğlan uşağı – eliinizm dövrü sənətinin məhsuludur. Əvvəllər Erotu yonulmamış daş qoyması şəklində təsvir edirdilər. Homer Allahlar sırasında onun adını çəkmir. Bu – adsız, əks cinslərə mənsub Allahlar və və insanları cəlb edən bir qüvvədir. Platon «Ziyafət» əsərində Erot haqqında fəlsəfi düşüncələrini ifadə etmişdi. Aristofan hesab edirdi ki, «Şəhvətli Erot» küləkdən törənən, gecənin gətirdiyi yumurtadan çıxan bir məxluqdur. E.ə. VI əsrdə yaşayıb-yaradan şair İbik Erotun qurbanı olub.
Əfsənədən əfsanəyə keçdikcə, qadın və kişi arasındakı sevgiyə, insanların həyatında onun roluna daha çox əhəmiyyət verilir. Arqonavtlar haqqındakı eposda bu, artıq həyatın başlıca hərəkətverici qüvvələrindən birinə, digər duyğular və vərdişlərdən daha güclü olana çevrilir. Troya silsiləsində sevgi – qəhrəmanların həyatda az qala və ən başlıca təkanverici qüvvə olmuşdur. Digər əfsanələrdəki kimi, o, iki məxluqun şəxsi işi, adi bir epizod yox, insanların və dövlətlərin taleyi, onların dinc həyatı və müharibələri ilə bağlı olan bir prosesdir. Yunan mifologiyasında bir neçə rəvayətlərdən birində müğənni Orfey öz sevgilisi Evridikanı o dərəcədə çox istəyridi ki, onu ölülər səltənətindən qaytarmağa çalışırmış, başqa qadınlara baxmaqdan belə imtina edirmiş; nəticədə şərab pəriləri tərəfindən (içki və keyf Allahı Vakxın kahinləri) parça-parça edilmişdi. Digər bir əfsanədə – Admet və Alkestida haqqında Moyralar (Zevs və Femidanın qızları, tale kahinələri) keçinən Admetin ömrünü uzatmağa hazır idilər, o şərtlə ki, kimsə öz ömrünü ona bağışlasın; Alkidanın sevgisi o qədər böyük olub ki, Admetin əvəzinə ölümü qəbul etməyə razılıq vermişdir. Odisseyin yolunu gözləyən Penelopanın da sevgisi çox böyük olub; Laodamiya öz sevgilisi Promesilay ilə bərabər ölümü qəbul etdi; İlliada, onun sevgilini, çar Demofont vaxtında Troyadan qayıtmadığına görə, dərdə, həsrətə cdözə bilməyib, özünü asdı. Evadna məlum mifdə özünü ərin yandırılan matəm tonqalına atmışdır; Eney Dudonanı tərk edəndən sonra, o, sevgi həsrətinə dözməyib, özü-özünü qılınca çəkdi; məşhur Hero, suda batan Leandri görcək, həsrətinə dözməyib, özünü də suya atdı. Adları çəkilən qəhrəmanların hər biri üçün sevdiyi insana yaxın olmaq, onu sevmək, öz həyatından artıq, ölüm qorxusundan güclü olmuşdu. Qədim lirikada da eşq-məhəbbətin təsviri yüksək səviyyəyə çalmışdı. Şair Arxiloxun (e.ə. VII əsr) şerlərində güclə cilovlanan enerji axını var. Arxiloxu gur ehtiras yıxıb aparır; o, yetkin yaşında olsa da, qılınc zərbəsi kimi qüvvətli və yığcamdır, özü belə yazır: «Eşqin atəşində üzülmüşəm mən, yazığam, düşmüşəm yorğan-döşəyə Allahlar şiddətli ağrılarla Oynaqlarımı vurub deşirlər birdən!» Həmin əsrdə yaşayıb-yaradan şairə Safonu Platon vaxtılə onuncu Muza (sənət kahinəsi) adlandırmışdır. Safo da həmin atəşli qüvvəni özündə duyaraq, sevqiyə qadınsayağı münasibətini bildirir:
Bu, insanı lərzəyə gətirən sevginin və ehtirasın qüvvəsi – cismani ehtirasdır, ona görə də mənəvi yox, cismani duyğuların «sözlərilə» ifadə olunur. Lakin bu ciçmani duyğuların poetikliyi, onların estetik əhval-ruhiyəsi əslində qədim yunanların qarşılıqlı münasibətlərin mənəvi tərəfini ifadə edir; poetik dilin cismani forması o zaman mənəvi sahənin ifadə forması olub. Bu əsərlərə gerder yanaşması onların məzmununda yeni poetik alqoritmlərini tapmaqda, kişi və qadınların qarşılıqlı münasibətlərini bu müstəvidə öyrənməyə imkan verəcək. Burada sevgi, eros, mənəvi yüksəlişin təkanverici qüvvəsi, estetik şövqün və xeyirxahlığın, sevgi və gözəllik ideyalarının ekstazsayağı (cuşa gətirən) yönümü kimi çıxış edir. Hələ klassik dövrə qədər Yunanıstanın bir çox şairləri, məhəbbəti həyatın ən böyük sevincin olduğunu qeyd edir, onu şöhrətləndirirdilər. Safonun müasiri olan Alkey öz əsərlərində Mimnerm (e.ə. VIII-VI əsrlər) gözəl arfa çalan Nanno haqqındakı mahnılarda, Feoqnid (e.ə. VI əsrdə) öz elegiyalarında, Anakreon və digər şairlər məhəbbəti qeyd etdiyimiz kimi tərənnüm edirdilər. Ellinizm dövrünün digər şairlərin yaradıcılığında da məhəbbət mövzusu böyük yer tutur (e.ə. IV-I əsrlər). Ən parlaq formada biz bunu Feokritin məşhur idilliyalarında, Mosxun, Bionun şerlərində, o dövrün Roma və Yunan komediyalarında müşahidə edə bilərik. Yunanların həyatında sevgi lirikasının vacib rol oynadığını belə bir fakt da təsdiqləyir ki, onların doqquz sənət kahinələri (muzaları) sırasında biri, Erato, məhəbbət poeziyasını təmsil edirdi. Qədim yunanlar, müasir insanlardan fərqli olaraq, mənəvi və cismani məhəbbətin harmoniyasını, fiziki gözəlliyin və mənəvi kamilliyin qovuşması başqa cürə başa düşürdülər. Onların gündəlik şüurunda ruh və bədən hələ ki, bir-biri ilə vəhdət təşkil edirdi. Bu vəhdət sinkretik, ayrılmaz idi; ruh və cisim hələ bir-birindən ayrı götürülmürdü. Elin dövründən əvvəlki Yunanıstanda formalaşan sevgiyə münasibətdə mənəvi və cismani motivlər hələ ki, ayrılmazdır. Mənəvi və cismani meyllərin hissəcikləri orada bir-birilə qarışır, ahəngdar vəhdəti təşkil edir, emosiyanın hər bir çalarında harmoniya sezilir, sevgi sanki bu emosiyaların ilkin hüceyrəsidir. Antik incəsənətdə təsvir edilən məhəbbətin xüsusiyyəti – məhz həmin bu xəlitə, qatışıqlıqdır, bu xüsusiyyətlə o, bütün digər sevgi növlərindən fərqlənir. Qədim insanlarda duyğular müasir dövrdə yaşayanlardan məhz bu sahədə fərqlənir. Müasir dövrün insanlarında belə xəlitə yoxdur, burada hisslər daxilən kristallaşıb, mənəvi duyğular çox vaxt cismanilərdən ayrılıqda mövcud olur. Antik lirikanın yaranması o faktı təsdiqləyir ki, yunanların şüurunda böyük bir psixoloji irəliləyiş əmələ gəlib, yeni psixoloji hisslər, dünyaya və özlərinə yeni baxışlar formalaşıb. Qədim sinkretizm (bütövlük) getdikcə daha çox parçalanır, mənəviyyat cismaniliyin ağuşundan tamamilə çıxıb gedir. İndi mənəvi dəyərlər müstəqil şəkildə, özü-özlüyündə yaşayır. Sevginin məzmunu mənəvi arzu və istəklərlə dolğunlaşır; bunu nəinki lirikada, həm də son antik mərhələsində yaranmış romanda – Apuleyin «Qızıl ulaq» əsərindəki Amur və Psixeya hekayətində, Axill Tatiyin «Levkipp və Klitofont» əsərində, Xaritonun «Herey və Kalliroyanin sevgi hekayəti»ndə xüsusilə də Heliodorun «Efiopika» əsərində (çünki sonuncu, orta əsərlər dövrünə bir növ körpü yaradaraq, həmin dövrün dünyagörüşünü qabaqlayır) görmək olar. Qədim Yunan faciəsində sevgiyə münasibət xüsusi, təkrarolunmazdır, çünki əsas cizgiləri etibarilə, o, dünya incəsənətinin heç bir formasında müşahidə olunmur. Faciələrdə söhbət daha çox sevginin özündən yox, onun cəmiyyətə təsirindən, törətdiyi faciəvi nəticələrindən gedir. Klassik faciənin, lirikadan əsaslı fərqi ondan ibarətdir ki, burada daha çox sevginin sevinci və bəxtəvərliyindən yox, onun gətirdiyi bəlalar və dərdlərdən gedir. Esxilin «Aqamemnon», Sofoklun «Traxinyalı qadınlar», «Herakl», «Car Edip», Evripidin «İppolit», «Medemya», «Elektra» əsərlərində sevgi, insanları hərəkətə gətirən, onları ölüm və xəyanət, əzabkeşlik və dəhşətlə rastlaşdıran qanlı qüvvə kimi göstərilir, onun iblisanə gücündən qorxu hissini yaşayan insanlar bu dramaların qəhrəmanlarıdır. Faciə qəhrəmanlarının keçirdikləri hisslər – adi insani hisslər yox, qəlblərinin nəhəng təkanları olaraq, böyük bir qüvvəyə çevrilən fövqəl-insani hisslərdir. Sevgi, nifrət, sevinc, həsrət, dərd – burada onlar şövqün elə bir dərəcəsinə atılırlar ki, insan, onların əlində oyuncağa, qula çevrilir. Safo – məşhur yunan şairəsi – bütün antik dünyada məşhur idi. Onun yaradıcılığı, bədii-estetik fəaliyyətdə sənətkar qadınların fəallaşması faktını təsdiqləyir. Safo haqqında dəqiq məlumat bir o qədər yoxdur. XVIII əsrdə Fransa yazıçısı madam Dasye onun hekayə xarakterli tərcümeyi-halını tərtib etdi. Məlumdur ki, o, e.ə. VII əsrin ikinci yarısında Lesbos
adasında Eres şəhərində anadan olub. Varlı və möhtərəm bir ailədən olmasına baxmayaraq, Safo siyasi intriqaların qurbanı olaraq, Siciliya adasına qaçmağa məcbur olmuşdur. Erkən yaşlarında o, öz müasiri olan Aikeyin lirik poemalarını oxumaqdan yorulmurdu; Alkeyin yaradıcılığı ona böyük təsir göstərdi. Adada bir neçə musiqi – yaradıcı məktəb var idi. Müəyyən bir zaman keçəndən sonra onlardan birinə Safo başçılıq etdi. Onun şan-şöhrəti o dövrün mədəni aləminə yayıldı. Yunanıstan, Kiçik Asiyadan onun yanına şagird – qızlar, onun həvəskarları axışıb gəlirdilər. Öz şagirdlərinə həsr olunmuş nitqlər və müraciətlər ehtiraslı və mənəvi yüksəlişin təzahürü idi. Platon yazırdı ki, «o, çox gözəl idi». Müasirləri ona onuncu muza deyirdilər. Safonun mahnılarında duyğu dərinliyi var idi. Öz təcrübəsindən irəli gələrək o, insanın təəssüratlarının bütün çalarlarını ifadə edə bilib, o cümlədən qəlbindən gələn sevinci, xüsusilə kişi və qadın arasındakı məhəbbətin sevincini, bunu Safo, insanın həmişə can atmalı olduğu bir xoşbəxtlik adlandırıb. Onun mahnıları – xalis şəhvaniliyin tam açıq etirafıdır. Elə bil ki, o məhəbbət ilahəsindən başqa bir Allah tanımır, ancaq ona o, həyatındakı bütün şad günlərini və nəğmələrini həsr edir:
«Əziz ana, mən dəzgahdan bezmişəm, Toxumağa halım qalmayıb mənim, Qəlbimi çoşğunluq sökür, dağıdır; Zərif Kipridanın tilsiminə düşmüşəm». (19) Safonun bu sadə sözlərində gənc qızın sevgi arzusu ifadə olunur. Şəxsi həyatda şairə xoşbəxt deyildi. Hələ cavan ikən o, ailə qurandan bir qədər sonra ərini itirdi. Şöhrətin zirvəsinə çatmış Safo cavan gəmiçi Faonu sevdi. Faon ona qarşı biganə idi. Rədd edilmiş Safo ümidsiz bir halda Levkar qayasından özünü dənizə atdı. Luvrda N-Pussenin «Safo və Faon» adlı rəsmi var; burada Safo öz sevgilisi ilə yan-yana təsvir olunub; Amur öz kamanından ona sevgi oxu atır. Məlumdur ki, qədim Romada qadına münasibət, ona olan sevgi çox vaxt şəhvətpərəstliyə, əxlaqsız oyuna çevrilirdi. Svetoninin «On iki Sezarın həyatı», bir də Tasitin «Annallar»ında (hadisələrin təsviri) müxtəlif eyş-işrət xarakterli məclislər təsvir edilir, həmin məclislər Sezarlar sarayında təşkil olunurdu. Kvint Ennidən tutmuş Anuleyə qədər olan Roma satirasında həmin dövrün adətləri ifşa edilirdi, bu adətlərə görə, insanın öz duyğularını təmin edib ondan həzz alması, hər şeydən üstündür. Eyni zamanda qadın və kişi arasındakı uca, pak məhəbbət, hörmətlə yanaşmaq nümunələrinə də, yaradıcılığı Roma poeziyasının inciləri sayılan, e.ə. I əsrdə yaşamış şairlər Katull, Tibull, Propertsiy, Ovidiy, Horatsinin yaradıcılığında izləmək olar. Qadına məhəbbət burada uca zirvələrə yüksəlir, böyük bir, yüksəldilmiş və şairanə şəklində verilmiş, qadınlar obrazları silsiləsi yaradılmşıdır. Ovidinin «Məhəbbət ellegiyası» əsərində Korinna, Propertsinin Kinfiya və digər personaclar buna misaldır. Məhəbbətin ağlasığmaz hədsizliyi, onun coşğun zənginliyi ona xüsusi rəng verir. Onlar sevgini bir insanın digəri qabağında bir vəhy olduğunu təsir edir; bu isə sevgi psixologiyasında yeni bir mərhələdir. Onlar qadın cismini tərifləyəndə, nəinki onun bədən açıqlığını, bütövlükdə insan qəlbinin sərhədsizliyini, sevgilərə, bir-birini axıra qədər dərk etmək imkanını verən açıqlığını nəzərdə tuturdular. Sevgidə hər bir şey təbii, qabağasız idi – o dövrün sevgisinin başlıca keyfiyyətlərindən biri məhz bu idi. Böyük Ovidiy, sevgini bütün təəssüratı ilə təsvir edəndə məhz buna görə belə açıq və səmimi olub. O, öz Korinanı bütün qəlbi ilə sevir: onun işıq saçan sevgi sevinci ilə dolu məhəbbət elegiyaları dünya lirikasının ən parlaq şedevrlərindən biridir. Çox vaxt Roma şairləri tərəfindən təsvir edilən məhəbbət heteralara aid idi (məşuqələrə). Heteralar əslində ilk savadlı və bilikli qadınlar olub, onlar antik dövrünün müəyyən mənada qadın intellektual elitasını (seçmə adamları) təşkil edirdilər. Onların sosial statusu kifayət qədər yüksək idi; heteralar yüngül davranışlı qadınlar da deyildilər, çünki sevgi ilə məşğuliyyət onlar üçün məqsəd yox, yalnız bir vasitə idi. Onların fəaliyyət dairəsi çox geniş idi. Dövlət və ictimai işlərdə, siyasi qərarların qəbul olunmasında iştirak etmək, şairlər, filosoflar, rəssamlar sırasında öz əzəmətini nümayiş etdirmək və s. Onlar alimlərin simpoziumlarında iştirak edir, kişilərlə bərabər söhbət aparmaq hüququnda idilər. Bir çox heteralar Korinf adasından gəlmiş, onlar burada musiqiyə, şairlik, natiqlik sənətinə yiyələnirdilər. Onlara şöhrət gətirən nəinki gözəl görkəmi, həm də ağlı, intellekti, bədii yaradıcılığa olan qabiliyyətləri olub. Bununla belə, onlar, ailədən, uşaqdan, varis olmaq imkanından məhrum olduqları üçün, cəmiyyətin də tamhüquqlu üzvü ola bilmirdilər. Hətta onlardan ən istedadlı olanlar – şer, nəsr yaradanlar, rəssamlıq sənəti ilə məşğul olanlar, musiqini qoşanlar – real həyat mövqeyində yaradıcı insan nüfuzuna malik deyildilər. Heteraların tarixi səhnəyə gəlməsi onların arzu və meylləri ilə yox, kişi
«tələbatı», zövqü və iddiaları ilə bağlı olmuşdur. Onların əldə etdilkləri bacarıqlar və biliklər əslində ictimai səhnədən çox dar idi. Heteraların savadı və bədii zövqü praktiki bir məqsədə – kişilərin könlünü almaq, onun məişətinin, intim, xüsusi sahəsinin bir hissəsi olmaq vəzifəsinə cavab verirdi. Hetaralar haqqında bir çox ədəbi və tarixi əsərlər yazılmışdır (Lukian «Heteraların söhbəti», Kalistrat – «Heteraların tarixi») Məşhur, əfsanəvi yazıçı – Hetera Elefantis (Elefantida) sevgi haqqında romanların müəllifi olub. Qalen hesab edirdi ki, o həm də kosmetika haqqındakı əsərlərin müəllifidir. Əslində yunanları və romalıları indiki dövrdə erotik adlanan xüsusi ədəbi canrının təşəbbüsçüləri adlandırmaq olar. Belə qəbildən olan əsərlər çox qədimlikdən yaransa da, onların çiçəklənmə dövrü məhz ellinizm olub. Erotikanın yayılması mərkəzi Sibaris adlı yunan icması olub; oranın sakinləri sonradan var-dövlətin üzündən ərköyünləşmiş, avara insanlar – sibaritlər adını qazanmışdılar. Onlar müxtəlif açıq-saçıq fizioloji mahiyyətli zarafatlar, atalar sözü, zərbi məsəllərin yaradıcısı olub. Bu mənada onlardan da çox şöhrət qazanmış İoniyada yerləşən Milet şəhəri olub; bura Aristidin naturalist xarakterli «Mileziya hekayələri»nin vətəni olub; onlar sonradan latın dilinə çevrilmiş və böyük şöhrət qazanmışdılar. Belə yazılara «Mileziya» deyirdilər. Yunan erotik ədəbiyyatının digər, sonralar adı ümumi isim kimi işlədilən müəllif – Maroniyalı Sotades olub. O, II Ptolemeyin sarayında yaşamış, nəsr və şer sahəsində çalışmışdır. Səciyyəvi haldır ki, Sotades öz tamamilə aydın zarafatlarına görə pis vəziyyətə düşdü. Ptolemey öz bacısı Arsonaya ilə evləndiyinə görə Sotades çox məzəli danışdı, nəticədə həbsxanaya düşdü, orada da vəfat etdi. Ellinizm, ictimai həyatın bir çox sosial-siyasi, mədəni sahələrində, öz inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatandan sonra qadınların ictimai vəziyyətində bir sıra dəyişikliklərə səbəb oldu. Aristotel, qadınlara və nigaha olan baxışları, cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinə yenidən baxmağa çağırmışdır. O, deyirdi ki, nigah yalnız nəsli artırmaq üçün yox, iki adamın ittifaqı olaraq, ümumi vəzifələrin yerinə yetirilməsinə qulluq etməlidir; vəzifə bölgüsü aparılmalıdır, hər kəsin öz vəzifəsi var, «hər ikisi bir-birinə köməklik göstərərək, ümumi məqsədə öz payını verməlidir, çünki belə ittifaq yalnız fayda və ləzzət gətirə bilər». Hər ikisi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malikdirlərsə, belə nigahın da əxlaqi əsasları möhkəm olur,. Həyat haqqında yeni humanist təsəvvürlər, mədəni yüksəlişin ümumi ab-havası qadının digər antik dövrlərindən fərqli olaraq, azadlığa çıxmasına imkan yaratdı. Ellinizm dövründə qadının azad olunması və mənəvi əsarətdən özününqurtarması, qədim dövrün bilmədiyi bir səviyyəsinə çatmışdı. Qadınlar, qinekeya oturmaq əvəzinə oxumaq hüqununu qazanmış, mədəni həyatda iştirak etməyə başlamışdılar. Savadlı qadınlar öz müəllimləri ilə yanaşı çıxış etməyə, diskussiyalarda, fəlsəfimübahisələrdə iştirak etməyə, bir çox sənətlərlə məşğul olmağa başladılar. Pifaqor məktəbinin nümayəndəsi Feano öz savadı və azadsevərliyi ilə fərqlənirdi; həmin məktəbin digər nümayəndəsi İpatiya da çox məşhur idi. O, məşhur riyaziyyatçının qızı olaraq, məktəbə rəhbərlik edir, kitabları yazır, fəlsəfə və sənətkarlıqla məşğul idi. Ayrıca bir icma kimi fəaliyyət göstərən Pifaqor məktəbində çoxlu qadın var idi. Emansipasiya ilə bağlı olaraq (qadınların azadlığı), amazonkalar (cəngavər qadınlar obrazı), onların, antik cəmiyyətinin həyatında oynadıqları rolun üzərində xüsusi olaraq dayanmaq lazımdır. Hələ Homer vaxtlarında şairlər dəfələlərlə cəsarətli və mərd qadın-amazonkaların adlarını çəkirdilər. Dulusçular güldanların üzərində onların təsvirlərini verir, heykəltəraşlar isə – mərmər heykəllərini yaradırdılar. Böyük heykəltəraşlar – Fidiy, Praksitel, Fradmon – Kiçik Asiyada Efes şəhərində – Artemida ilahəsinin məbədi üçün bu, tək döşü olan (rəvayətə görə, onların sağ döşünü uşaq ikən yandırıb qurudurdular ki, kamanı çəkə bilsinlər) ilahələrin gözəl heykəllərini yaratmışdılar. Bizim dövrümüzə yalnız həmin heykəllərin çoxsaylı surətləri gəlib çatmışdır. Rəvayətə görə, amazonkalar, öz nəslini davam etdirmək üçün ildə bir dəfə kişilərlə əlaqəyə girirdilər. Onlar yalnız qadın nəslini yetişdirir, onlar hərbi şücaətləri göstərmək naminə, atı sürməyə, ox atmağa hazırlayırdılar. Tesey, Herakl, Axill, hətta Makedoniyalı İsgəndər kimi böyük qəhrəmanlar və sərkərdələr qadınların bu cəsur və mərd tayfası ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində olmuşdular. Hesab olunurdu ki, amazon qadınlar hakimiyyət və azadlığın ən uca zirvəsinə gəlib çıxa bilmişlər. Bəzi alimlər belə bir cəngavər tayfasının mövcudluğuna şübhə ilə yanaşır, hesab edirlər ki, bu, adicə yunanların tükənməz təxəyyülünün məhsuludur. Lakin müasir tarixçi və etnoqraflar qeyd edirlər ki, amazon qadınları haqqındakı əsatirlərin real zəmini var. Qədim yunan əsatirlərə görə amazon qadınları şimal-şərqdə Kiçik Asiya, Qara dənizin sahili, Espera adası, Şimali Qafqazı əhatə edən ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Onların qəhrəmanlıqlarını təsvir edən çoxlu əfsanə və rəvayətlər var;
amazonların adı Homerin “İliada”sında, Herodot, Strabonun əsərlərinədə çəkilir. Amazon qadınlarla döyüşlərin təsviri – qədim yunan incəsənətinin sevimli mövzularından biri olub, onları hətta kentavrlarla döyüşəndə təsvir ediblər. Amazon qadıların adı Azərbaycanın qədim tarixində də çəkilir. Qobustanda 7 qadının qayaüstü təsivri var; arxeoloqlar onları “Yeddi gözəl adlandırıb. Əlamətdar haldır ki, onlar kamanı sağdan sola tutaraq, sağ döşünün üstünü örtürlər. Hesab etmək olar ki, bu zabitəli qadınlar – amazonlardır.
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR 1. Antik incəsənətdə qender münasibətləri hansı rol oynayıb? 2. Mifologiyada məhəbbət hansı mifik bütlərlə ifadə olunub? 3. Safo
kimdir? 4. Hansı qədim yunan faciələrində qadın və kişi münasibətləri təsvir olunub?
Anakreon və Heteralar
O bütün Allahlardan çox-çox güclüdür Sayı olmayan gül-çiçəklərdən Başına çələng qoyub padşahlıq edir. İnsanları qüdrətli əhliləşdirən Allahların da belə hökmdarıdır. Ovidinin arvadı Fabiya ilə vidalaşması
Başı açıq, üzüqoyulu yerə düşüb intizar dolu səslə Gah ağlayır, gah Allaha şövqlə dad eyləyir, Yalvarışlar axıb getdi onun doğma diyarına Lakin məhkum edilmiş xilas edilməli deyilmiş Ayrılıq anı gəlib çatdı, Fabiya özünü saxlaya bilmədi və Sürgün edilən ərinin boynuna sarıldı bərk-bərk Söylədi, nə söylədi, göz yaşımı axıtdı: Qoymaram səni tək qalasan, səninləyəm indi də mən Sürgünsənsə, mən də sürgün olacağıma razıyam Yolumu tutmayıblar, səninlə qərib yerə gedəcəyəm mən. Sürgün edilmisən, qayığında mən ağır yük olmaram, Padşahın qəzəbi gücünə sən, ölkəni tərk etdinsə, Məni qovan padşah-sənə olan məhəbbətimdir. Horatsio və onun sevgilisi Lidiya Horatsio: Nə qədər ki, məni sevgilin sanırdın, Sevgi atəşində od tutub yanan Ağ çiyinlərinə əl vuran cavan yox idi, Fars çarından da artıq idim mən. Lidiya: Nə qədər ki, məhəbbətin başqasını tapmamışdı,
Xoşbəxt Lidiya adımla fəxr edirdim mən, Romalı İliadan şöhrətli idim mən. Horatsio: Mən indi Frakiyalı Xloyanın əsiriyəm, O, sitranın cingiltisindən, mahnılarımdan zövq alır, Onun yolunda özümü qurban verərəm, Təki tale onun üzünə gülsün. Lidiya: Kalayın eşqinə cavab olaraq od tutub yanıram Turiyalı Orpidin övladıdır o, Canımı onun yolunda iki dəfə verərəm, Bircə bu cavanın üzünə taleyi gülsün. Horatsio: Birdən əvvəlki xoşbəxt zamandakı kimi, Sevgi bizi, əbədi tellərlə bir-birinə bağladı, Sarışın Xloyanın ağır yükünü üstümdən götürsəm Unudulmuş Lidiyanın qapısını döysəm? Lidiya: Gözəlliyin gecəyarı ulduzlardan artıqdır, Ağlın isə ağac qabığından yüngüldür, Acıqdı Adridən daha qəribə və acıqlısan, İstərdim yanında olum, yanında ölüm. ƏDƏBİYYAT
1. Адам и Ева /Альманах гендерной истории. – СПб., 2003 2. Античные гимны. – М., 1988 3. Винничук Л. Люди, нравы, и обычаи Древней Греции и Рима. – М., 1988 4. Грейс Р. Мифы Древней Греции. – М., 1992 5. Гендер: история, общество, культура. – Б., 2003 6. Кун Н. Легенды и мифы Древней Греции. – М., 1975 7. Мир и Эрос. Антология философских текстов о любви. – М. 1991 8. Овидий Н. Наука любви. – М., 1992 9. Радцен С. И. История древнегреческой литературы. – М., 1978 10. Хрестоматия по античной литературе. – М., 1972 Yüklə 104,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|