MÖVZU. QENDER ANLAYIŞI VƏ ONUN YARANMA TARİXİ
Kursun məqsəd və vəzifələri. Qender anlayışı. Feminizm, feminizm tədqiqatları. Qadın tədqiqatları. Qender
tədqiqatları. Azərbaycanda qender.
Müasir dövrdə qender tədqiqatları humanitar elmlərin müxtəlif istiqamətlərində mühüm rol oynayır.
Mədəniyyətin inkişafında cinslərin rolunun, onların fəlsəfə, tarix, dil, ədəbiyyat və incəsənətdə obrazlar
və simvollar (işarələr) vasitəsilə ifadə olunması cəmiyyətin inkişafının yeni cəhətlərini üzə çıxarmağa, baş
verən hadisələrin mahiyyətinə müdaxilə etməyə köməklik edir.
«Qender və filologiya» kursunda qender nəzəriyyəsinin əsasları ilə tanışlığı dilçilik və
ədəbiyytaşünaslıqda qender aspektinin öyrənilməsi nəzərdə tutulur. Adı çəkilən elmlərin ümumiliyi –
tədqiqat obyektindədir. Hər ikisi dilin hadisələrini öyrənir. Əsrlər boyu dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq yan-
yana ümumi «filologiya» adı altında əlaqəli şəkildə inkişaf edib.
Xatırladaq ki, ədəbiyyatşünaslıq – ədəbiyyat, dilçilik (və yaxud linqvistika) – dil haqqındakı
elmlərdir. Məs., linqvistika dil sahəsində baş verən prosesləri, daha doğrusu, insanların dil praktikasını
öyrənir ki, müxtəlif daşıyıcıları olan dünya xalqları dillərinin inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən
etsin. Ədəbiyyatşünaslıq isə dünya xalqlarının bədii ədəbiyyatını öyrənir ki, bunun məzmunu və onu
ifadə edən formalarını axtarıb tapsın. Ədəbiyyatşünaslıq və linqvistika daima qarşılıqlı təsir və
əlaqədədir, bir-birini tamamlayır, kömək edir. Bir sahədə aparılan tədqiqatlar digərini tamamlayır və
əksinə.
Bizi əsas maraqlandıran mövzunun izahına keçməzdən əvvəl, bir sıra digər, «Qender və filologiya»
kursunun qavranılmasını mümkünsüz edən məsələləri işıqlandıraq. Beləliklə, «qender» nədir?
Qender – elmdə nisbətən yeni anlayışdır. O, öz yaranma dövrünü yaşayaraq, sosiologiya və digər
ictimai elmlərin anlayışlar sistemində müəyyən yer tutur. Bu da onun qavranılması, istifadə olunması və
yazılması məsələlərinə birmənalı təsir edir.
Müasir dövrdə qender tərifləri ilə bağlı bir ox yanaşma və mövqelər var. Xüsusi olaraq, iki
konsepsiya qeyd edilməlidir: qenderin sosial quraşdırılması və qender sisteminin nəzəriyyəsi. Birinci
yanaşmada üç qrup keyfiyyətlər araşdırılmalıdır: bioloji cins, cinslə bağlı rolların stereotipləri (söhbət
ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə yayılmış stereotiplərdən gedir), bir də «qender displeyi» (cədvəli, xəritəsi).
Gəlin qenderin əsas tərifləri, anlayışları, qender nəzəriyyəsinin kateqorial aparatı ilə slaydlar
vasitəsilə tanış olaq (slaydların mətnləri əlavə edilir).
«Qender displeyi», «qender sistemi» dedikdə, birincidə cəmiyyətdə qəbul edilmiş kişi və qadın
qarşılıqlı fəaliyyəti normaları ilə bağlı ifadələrin müxtəlifliyi, ikincidə isə – cinslərarası və cinslər
daxilində münasibətər məcmusu nəzərdə tutulur.
Qeyd edək ki, «qender» və «cins» sözləri və onların törəmələri bəzən sinonim kimi istifadə edilir,
lakin onların fərqləndirilməsi prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Bizə elə gəlir ki, burada Amerikalı
antropolu K.Marçsın obrazlı ifadəsi yerinə düşər: cins və qenderin nisbəti – işıq və rəngin nisbəti kimidir.
Əgər cins və işıq – təbii fiziki hadisələrdirsə, onları obyektiv şəkildə ölçmək lazımdır, qender və rəng –
tarixən müəyyən edilmiş mədəni hadisələrdir, bunların köməyi ilə insanlar müəyyən keyfiyyətləri
qruplaşdırır və onlara simvolik məna verirlər. İnsanlarda işığı qavramaq qabiliyyəti eyni fizioloji
proseslərlə bağlıdır, dil vasitəsilə isə bəzi mədəniyyətlər və dillərdə – iki-üç, bəzilərində isə – onlarla,
yüzlərlə rənglər fərqləndirilir.
Xüsusi olaraq, qeyd olunmalıdır ki, qender – təbii hadisə yox, sosial formadır, burada özündə şüur və
özünüdərk mövcuddur. «Qender identikliyi» anlayışı hər bir kəsin özünü, müəyyən cinsə aid olduğunu
fundamental əsaslı duyumudur; burada hər bir kəs özünü kişi, qadın, ola bilsin, «üçüncü», «ara» cinsinin
nümayəndəsi kimi dərk edir, duyur. Qender identikliyi birbaşa anadangəlmə yaranmır, insanın təbii
imkanları ilə müvafiq sosiallaşma, «tipləşdirmə» və yaxud kodlaşdırma prosesləri ilə uzlaşmasının
mürəkkəb yolunu keçəndən sonra, formalaşır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müasir humanitar biliklər sistemində qender tədqiqatları mühüm yer
tutur. Şübhəsiz, bu sistemin yaradılmasında qenderin rolu böyük olub. Bununla belə, «qender» və
«qender tədqiqatları» tez-tez feminizm, feminizm tədqiqatları və feminologiya ilə əlaqələndirilir və
əslində eyniləşdirilir, hərçənd feminizmin daxilində qender tədqiqatları ən gəc yaranan (XX əsrin 80-90-cı
illəri) istiqamətlərindən biridir.
Həqiqətən, «qender» anlayışın özü, «qender tədqiqatları», Qərbdə qadın hərəkatının inkişafı,
qadınların öz hüquqları uğrunda mübarizəsi olan feminizmin hesabına yarandı. Lakin qender və
feminizm – heç də bərabərhüquqlu anlayışlar deyil. Feminizm haqqında daha aydın təsəvvürə malik
olmaq üçün bu anlayışı daha yaxından öyrənmək lazımdır.
Feminizm (ingiliscə-feminism) sözü latın sözü femina (qadın) əsasında yaradılıb və ilk dəfə olaraq
XIX əsrin sonunda istifadə olunmağa başlandı. Hal-hazırda onun müxtəlif tərifləri var. Bəzən, qadınların
azadlıq uğrunda hərəkatının əsasında duran cinslərin bərabərliyi nəzəriyyəsi kimi başa düşülür. O vaxt
isə onu daha geniş mənada götürürlər. Cinslərin hüquqi bərabərliyi haqqındakı təsəvvürlərə əsaslanan
qadın hüquqlarının müdafiəsi işində aparılan fəaliyyət kimi.
Feminizmin inkişafında bir sıra mərhələlər var:
Birinci mərhələ – XIX əsr-XX əsrin birinci yarısı. Burada cinslərin hüquqi bərabərliyi uğrunda
mübarizə aparılır. XX əsrin ortalarından feminizmin inkişafının ikinci mərhələsi başlanır – qadın və
kişilərin həqiqi bərabərliyi uğrunda mübarizə mərhələsi.
Feminizmin üçüncü mərhələsi – postmodernizm feminizmi adlanır (post-feminizm). Burada subyekt
anlayışı bütünlüklə aradan qaldırılır.
Feminizmin inkişaf tarixinə müraciət edək.
Qadınlara kişilərlə bərabər seçki hüquqlarının verilməsi uğrunda qadın hərəkatı – «sufrajizm» –
İngiltərədə XIX əsrin ikinci yarıçında yaranıb. Sufrajizsm iki, sağ və sol qollarına ayrılır. Sağ qolda,
birləşən liberal hərəkatın nümayəndələri mübarizəni konstitusion üsullarla aparılmasının tərəfdarları
kimi çıxış edirdilər. Sol – radikal Britaniya sufrajizmin «Militant» adlanan nümayəndələri sağ qolunun
sufraistlərindən yalnız taktikası ilə fərqlənirdilər. Onlar əzmli, qeyrikonstitusion vasitələrdən istifadə
edirdilər. Liberal və radikalların seçki mitinqlərini pozmağa çalışır, ictimai yerlərdə nümayişləri təşkil
edir, icazəsiz paradlar və yürüşləri keçirirdilər. Hər iki qolun nümayəndələri hesab edirdilər ki, seçki
hüququna yalnız seçkilərdən keçmiş qadınlar malik ola bilərlər. Feminizm hərəkatı aşağı siniflərin qadın
nümayəndələrini demək olar ki, əhatə etmirdi.
Qeyd edildiyi kimi, XX əsrin ortalarından başlayaraq, feminizmin inkişafının ikinci mərhələsi
başlayır. Onun xüsusiyyəti ondadır ki, burada qadın və kişilərin həqiqi bərabərliyi uğrunda mübarizə
Qərbdə, xüsusilə ABŞ-da 70-ci illərin ortaları və sonunda kütləvi hal aldı və özünü müxtəlif çoxsaylı
aksiyalarda, bir sıra təşkilatların və çoxlu, nisbətən balaca, qeryi-formal, lidersiz qrupların və ənənəvi
anlamda nəzəri strategiyanın yaradılmasında ifadə etdi.
Postmodernizm feminizmin tərəfdarları, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, subyekt anlayışını
bütövlükdə rədd edirlər. Onlar, dəqiq müəyyən edilmiş keyfiyyətlərə mənsub olan sabit, universal
subyektin özünü belə tənqid edirlər. Nəticədə feminizmin nəzəriyyəçi və praktiklər (icraçılar) arasında
ziddiyyətlər artır. Feminizm təəssübkeşlərinə, uğurlu siyasi fəaliyyət naminə, maraqlarını müdafiə edə
biləcək konkret bir subyekt lazım idi (onun irqindən və yaxud qrupundan asılı olmayaraq).
Razılaşaq ki, feminizm ideyaları ictimai psixologiyaya çox böyük təsir göstərir. Bu təsir altına
düşənlərin sayı artdıqca, onlar qadınların öz hüquq bərabərliyi uğrunda mübarizədə – həm onlara
təəssübkeşlik edir, həm də müəyyən dərəcədə köməklik edirlər. Bir çoxu qadının cəmiyyətdə roluna yeni
nəzər salır, öz ailə üzvlərinə münasibətini dəyişdirirlər.
Təqribən XX əsrin 60-70-ci illəri dövründə feminizm ideyaların təsiri altında elmi biliklər sistemində
yeni bir cərəyan – feminizm tədqiqatları meydana gəldi. Butövlükdə bu tədqiqatlar, humanitar elmlərin
bütün sahələrinə toxunaraq, ənənəvi intellektual və mədəni təsəvvürlərin tənqidi təhlili halını aldı. Belə
tənqidin nəticəsində ənənəvi təsəvvürlərin arxalandığı bir sıra təsəvvrlər – «subyekt-obyekt», «insan-
təbiət», «kişililik», «qadınlılıq», «mən» – «qeryi-mən» yenidən öyrənilib və nəzərdən keçirilib; nəticədə,
əvvəlki yanaşmalar həddlərində mümkün olmayan yeni tədqiqat perspektivli tədqiqatçıların qarşısında
açıldı. Qeyd edilməlidir ki, feminizm tədqiqatları, tədqiqat prosesində siyasiləşməni ifrat dərəcəsinə
çatdırdılar. Feminizm tədqiqatlarına xas olan tənqidi mövqe onları digər, sonradan formalaşan qadın, bir
də qender tədqiqatlarından fərqləndirir.
Qadın tədqiqatları (Women’s studies) - qender tədqiqatların ilk mərhələsidir. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi, XX əsrin 70-ci illərində humanitar elmlərdə «qadın mövzusu»na maraq xeyli artmışdı. Bu
da onunla izah olunmuşdu ki, XX əsrin ikinci yarısında feminizm hərəkatında bir sıra dəyişikliklər baş
verdi, nəticədə cinslərin münasibətlərin nəzəri təhlili zərurəti meydana gəldi (XIX əsr və hərəkatın birinci
mərhələsi ilə nisbətdə).
Artıq bir çox ölkələrin qanunlarında öz əksini tapmış hüquq bərabərliyi uğrunda mübarizəni onlar,
qadınlar üçün imkanlar bərabərliyi mübarizəsi ilə əvəz etdilər, «bərabərlik feminizmi» «fərqlər
feminizmi» ilə əvəz olundu, qadınların sosial təcrübəsinin «xüsusi»liyinin qəbul olunması tələbi ilə əvəz
olundu. XX əsrin 60-cı illərin feminizm nümayəndələri, azad, müstəqil qadın şəxsiyətinin yetişdirilməsi
məqsədini özü üçün başlıca olduğunu bildiriblər. Onların mövqeyi çoxlu mübahisələrə səbəb oldu; və
nəticədə «qadın mövzusu»nun tədqiqinə bir çox digər elmlərin nümayəndələri – genetiklər, psixoloqlar,
antropoloqlar, etnoloqlar, filosoflar, tarixçilər, sosioloqlar, filoloqlar – cəlb edildi.
Qeyd olunmalıdır ki, bu tədqiqatları əsasən feminizm mövqeyində duran qadın-alimlər aparırdılar.
XX əsrin 70-ci illərində bu cür tədqiqatlar müxtəlif sərlövhə ilə aparılırdı: - «qadın tədqiqatları» («Female
Studies») adı, feminizm nümayəndələri, problemin bioloji tərəfinə yönümlü olmasına işarə verdiyi kimi
qiymətləndirilirdi:
- «feminizm tədqiqatları («Feminist studies») adı bir çox tədqiqatçılar tərəfinən ideologiyalaşdırılmış
olduğu kimi qiymətləndirildi (yeni cərəyanı qəbul edənlər sırasında feminist adını daşımaq arzusunda
olmayanlar da var idi).
- «qadınların öyrənilməsi («Women’s Studies») – belə ad siyasi cəhətdən bir o qədər mədəni sayıla
bilməzdi, çünki qadın və yaxud qadınlar tədqiqat predmeti olduğu hala, onların obyektliyini»
qabartmaq olmaz.
- «qadın tədqiqatları («Women’s Studies»).
- «qadın mövzusu»nda yazılan hər hansı bir problemin tədqiqi (özü də daha çox məhz qadınlar
tərəfindən) belə bir ad altında aparılırdı.
Belə terminoloji müxtəliflik elmdə yeni bir yanaşmanın meydana gəlməsini təsdiqləyir. Bununla belə,
bunların məna baxımından bir-birilə çox yaxın olması heç də onların eyniliyini təsdiqləmir. Alimlər
arasında belə prinsipial məsələlər çox zaman mübahisələr doğurur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki,
«qadın problemlərin tədqiqatları» – «qadın tədqiqatları» – «qender tədqiqatları» ifadələri haqqında bəhs
edilən problemin inkişafında müəyyən təkamülü olmasına işarə verir.
Tez-tez «qadın tədqiqatları», «qadınlar haqqında tədqiqatlar» kimi ifadələr sinonim və yaxud
bərabərhüquqlu qiymətləndirildiyinə görə, onların istifadəsində müəyyən dolaşıqlıq yaranır. Lakin,
Renata Xofun ədalətli etirafına görə, «qadın tədqiqatlar», «qadın haqqındakı tədqiqatlar»dan fərqi
ondadır ki, birinciyə qadının həyati təcrübəsi daxil edilir, nəticədə həm sübut olunma yolları dəyişdirilir,
həm də elmi maraqlar formalaşdırılır».
1
Feminizm tədqiqatlarından fərqli olaraq, qadın, eynilə qender tədqiqatları özündə ideoloji yükü
qabarıq şəkildə daşımırlar. Belə düşünmək olar ki, qadın tədqiqatların məqsədi – qender problemlərin
düşünülməsi səviyyəsini qaldırmaq, onları institut və ali məktəblərin humanitar şöbələrin tədrisi
prosesinin tərkib hissəsi etməkdir.
Müasir qender tədqiqatların nəzəri mənbələri – Avropa fəlsəfəsi fikrinin əldə ediyi nailiyyətləridir.
İlk növbədə – Platon, Aristoteli, İ.Kant, G.Hegel, Z.Freyd və digər tədqiqatçıları əsərlərində cinsi fərqlərin
mahiyyəti və rolu haqqındakı fikirlərini qeyd etmək lazımdır. Qender bərabərliyi nəzəriyyəsinin əsasında
liberal fəlsəfənin maarifçi konsepsiyaları və insan hüququ nəzəriyyəsi (C.Lokk, J.J.Russo) durur. Qender
nəzəriyyələrin yaranmasının sosial şərtləri – şübhəsiz, qadınların ictimai istehsala cəlb edilməsi, qadın
hərəkatının fəallaşması, qadınların feminizm düşüncəsinin artmasıdır.
Qərbdə qadın və qender tədqiqatları tarixi şərti olaraq dörd dövrə bölünür.:
2
ABŞ-da qadın tədqiqatların inkişafının ilk mərhələsi (XX əsrin 60-cı illərin sonu – 70-ci illər) yeni
akademik elm sahəsinin yaradılması üzrə səyylərlə səciyyəvidir.
Qadın probleminin öyrənilməsi ilk əvvəl ənənəvi akademik fənnlər olan ədəbiyyat, tarix, fəlsəfə,
sosiologiya və psixologiya həddlərində aparılıb. Tarixçilər, ədalət naminə mədəniyyətin inkişafına öz
töhfəsini gətirən qadınları tarixi yaddaşa qaytarır, ədəbiyyatçılar qadın-yazıçıların dil üslubu və obrazlar
aləmini öyrənir, pedaqogikanın tədqiqatçıları – oğlan və qızların tərbiyəsi xüsusiyyətləri məsələsini
qaldırır, psixoloqlar, vaxtilə məşhur, lakin sonradan unudulmuş qadın psixologiyası üzrə klassik əsərlərə
1
Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. Пол, гендер, культура. Пер. с нем./*Под ред. Э.Шоре и
К. Хайдер. - М., РГГУ, 1999, с.27-28.
2
Bystydzienski J. M. Women's Studies Programs in the United States: History and Current Issues. Iowa State University,
1999.
müraciət edir, sosioloqlar qadın və kişilərin sosial rolları müxtəlifliyi, buradan irəli gələn demoqrafik
problemlərini qeyd edirdilər.
90-cı llərin əvvəllərində qadın tədqiqatlarında ikinci mərhələ başlandı. Bu zaman qadın tədqiqatları
ABŞ-nın ali təhsil sisteminə tətbiq edilib. Qadın tədqiqatların sahələrarası xarakteri, sanki bu fənnin
özünəməxsusluğunu şübhə altına alır, onun ənənəvi tədqiqat sahələri ilə inteqrasiya olunmasına işarə
verir. Nəticədə qadın psixologiyası, qadın tarixi, qadın ədəbiyyatı meydana gəldi. Bununla belə, çox alim
hesab edirdi ki, qadın tədqiqatları mövcud fənlərin daxilində qadınlar haqqında adi bir bölmə kimi çıxış
etmək yox, müstəqil elm olmaq hüququnu qazanır.
Qadın tədqiqatların inkişafının üçünsü mərhələsi 80-ci illərə təsadüf edir. bu zaman yeni jurnallar
yaradılır, ali məktəblərdə «rəngli» qadınlar üçün layihələr və şəbəkə proqramları maliyyələşdirilir,
konfranslar və yay məktəbləri keçirilir. Qeyd olunmalıdır ki, məhz bu dövrdə elmdə bütün cinslə bağlı
tədqiqatları, onların məzmunu və nəzəri əsaslarından asılı olmayaraq, qender adı ilə tanınmağa
başladılar.
XX əsrin 90-cı illəri qlobal infrastrukturun inkişafı və qadınların beynəlxalq problemlərinə diqqətin
artması ilə xarakterizə olunur. Məhz bu dövr qadın tədqiqatların dördüncü mərhələ kimi tanınır. Qərbi
Avropa, Asiya, Yaxın Şərq və Latın Amerika ölkələrində qadın və qender problemləri üzrə tədris
proqramları və tədqiqat layihələrin inkişafı nəticəsində alim və müəllimlər arasında məlumat, təcrübə və
imkanların (resursların) mübadiləsi fəal xarakter aldı. Qadın təşkilatların köməyi ilə müntəzəm xarakterli
yay məktəbləri təşkil olunur, konfranslar və konqresslər keçirilirdi. Üçüncü dünya və müstəmləkəçilikdə
azad olmuş ölkələrində bu mövzuda nəşrlərin artması ilə əlaqədar, tədris proqramları geniş vüsət aldı.
Onlar diqqəti siyasət, sosial-iqtisadi inkişaf, silahlanma, qüvvələrin və nəsillərin bərpası hüququ,
qaçqınlar, əmək və ailə problemləri üzərində cəmləndirmişdilər.
80-90-cı illərdə qadın və qender tədqiqatları Avropada da geniş yayılmağa başlayır. Burada qender
mahiyyətli müstəqil kafedralar açılır, elmi-tədqiqat birliklər yaradılır. Padərşahlığın, ona xas olan təzyiq
və diskriminasiyanın (qadınlara, seksual azlıqlara qarşı) təhlilindən 80-ci illərin qenderoloları, qender
sistemlərin təhlilinə keçirlər, bu zaman qender ölçüsündə götürülmüş mədəniyyət və sosial həyatın
müxtəlif tərəfləri təhlil olunurdu. Qenderin yeni təlimində, qenderi artıq, müstəsna olaraq, yalnız qadın
həyatı ilə əlaqələndirmək fikrindən uzaqlaşmışdılar. Qender dedikdə, cəmiyyətin cinsi əlamətə görə
bölünməsinə əsaslananan münasibətləri nəzərdə tuturdular.
Qadın tədqiqatlarından söhbət düşəndə, məntiqi olaraq belə bir sual meydana çıxır: «SSRİ-də qadın
tədqiqatları olubmu? Bir yandan da soruşmaq olar ki, bəs 70 ildən artıq bir dövrdə qadın azadlığı
haqqında xüsusi mövqedə olan bir dövlətdə qadın tədqiqatların məzmunu nə ola bilərdi?»
Şübhəsiz, sosializm dövründə qadın problemlərindən kifayət qədər tədqiqat aparılıb: qadınların
rekroduktiv davranışı ilə bağlı, analıq və məşğulluğun nisbəti, əmək şəraiti üzrə və s. Lakin bizə belə
gəlir ki, belə tədqiqatlar qadın tədqiqatları adlandırıla bilməz; sonuncular enyi zamanda həm tədqiqat,
həm təlim-tədris xarakterlidir, burada biodeterminizm (təbiinin üstünlüyü) mövqeyindən kişi və
qadınları cəmiyyətdə fərqləndirilməsi ideyası rədd edilir, qadın problemlərin öyrənilməsində xüsusi
fəndlər yox, sosial həyatın bütün sahələri kompleksli qender yanaşılması istifadə edilir; funksional
paradiqma (yanaşma) həddlərində inkişaf edən ənənəvi metodologiyası, metod və nəticələrinin
məhdudluğu göstərilir.
Son zamanlar qender tədqiqatları humanitar biliyin inkişafının nüfuz qazanmış bir istiqamət kimi
nəinki ABŞ və Qərbi Avropa, həmçinin də Afrika, Asiya, Şərqi Avropa ölkələrində qəbul olunmuşdur.
Bu, beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edən qadın problemlərinə diqqətin artması ilə bağlıdır. Yüzlərlə
dinləyicilər yay və qış «məktəb»lərinə yığılır, qadın təşkilatların köməyi ilə konfrans və konqreslər
keçirirlə.
Postsovet məkanında qender artıq 90-cı illərdə inkişaf etməyə başladı. Qeyd etmək lazımdır ki,
Azərbaycanda qender tədqiqatları 10 ildir ki, aparılır. Bizim ölkədə siyasi durum siyasi şüurluluğun
mədəniyyətli artırılması zərurəti var, bununla əlaqədar respublikamızın təhsil sisteminə qender
tədqiqatların tətbiqi çox vacibdir.
Azərbaycan, əlverişli geosiyasi mövqeyi, təbii sərvətlərinə görə həmişə daha güclü dövlətlər
tərəfindən təzyiqlərə məruz qalıb. Bu səbəbdən Azərbaycanda qender tədqiqatları milli, irqi və
kulturoloji səviyyələrdə geniş ümumiləşdirmələr halı alır.
Azərbaycanda qender problemlərinin tədqiqatçıları, qenderin adicə qadın hüquqdlarının uğrunda
mübarizə yox, daxilində ümumbəşəri dəyərlərin təcəssüm olunmuş ahəngdar, bütöv bir cəmiyyətin
yaradılması uğrunda mübarizənin olması ideyasını rəhbər tutaraq, bu sahədə qərb tədqiqatçıların
təcrübəsini nəzərə alırlar. Aydındır ki, qender tədqiqatları inkişaf etdirmək işi «sırf» akademik, yəni elmi-
nəzəri xarakter daşıya bilməzdi. Hər hansı bir nailiyyəti əldə etmək üçün xüsusi, tədqiqatla, təhsillə,
təsisat və təşkilatlar və ictimaiyyətlə bağlı fəaliyyəti birləşdirən strategiyanı işləyib hazırlamaq lazım idi.
Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan xalqının mədəniyyətində tarixi keçmişimiz xüsusi iz qoymuş və bir
sıra, öz əksini mənəvi, sosial, siyasi və iqtisadi həyat fəaliyyəti sahələrində tapmış sabit stereotiplərində
tapmışdır.
Azərbaycanda qender münasibətlərinin inkişafı cəmiyyətdə qadın və kişilərin fərqli sosio-mədəni
rolları ilə səciyyələnir. Onlar, Azərbaycana mədəni təsiri və tarixi hadisələrin dinamikası ilə müəyyən
edilir. Azərbaycan üçün qender tədqiqatların vacibliyi həm də onunla bağlıdır ki, son beş ildə burada
mühüm dəyişikliklər baş verdi. Dövlətimiz müstəqillik əldə etdi, sosial-siyasi quruluşda dəyişiklik baş
verdi, nəticədə cəmiyyətin sosial strukturu, onun sosial oriyentirlərində bir sıra yeniliklər əmələ gəldi.
Azərbaycanda qender yönümlü tədqiqatların inkişafı işində BMT-nin «Qender inkişafda» adlı
şöbəsinin böyük rolu qeyd olunmalıdır. 1998-ci ildə «Qender: qadın probleminin yeni mərhələsi» adlı ilk
respublika konfransı keçirilib. Bu konfransın işində geniş ictimaiyyət, çoxsaylı qadın təşkilatların
nümayəndələri, qadın-deputatlar iştirak edib.
Son illər ərzində qender üzrə çoxsaylı yazılar, monoqrafiyalar çap olunub. Bütün bunlar o faktı
təsdiqləyir ki, Azərbaycanda qender tədqiqatların özünəməxsus istiqaməti formalaşır və burada
respublikanın bu sahədə inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınır.
Hal-hazırda Azərbaycanda BMT-ni «Qender inkişafda» proqramı yekunlaşdırılıb. Bu proqramın
əsasında respublikanın 16 rayonunda İcra Hakimiyyəti orqanları nəzdində fəaliyyət göstərən qender
şöbələri yaradılıb, daha sonra Azərbaycan Respublikasının qadınlarla iş üzrə Dövlət komitəsi, bir sıra
nazirlik və idarələrin nəzdində qender şöbələri açılıb. Bununla yanaşı, BMT-nin Jənubi Qafqazda
münaqişələrin həlli və sülh quruculuğunda qadınların rolu» adlı proqram həyata keçirilir.
Respublikamızda Qərb Universitetin nəzdində fəaliyyət göstərən Qender Tədqiqatları Mərkəzi
böyük işlər görür. Tədqiqatlar Mərkəzi böyük işlər görür. Bu Mərkəzin tədqiqatçıları tərəfindən 16 sosial
və humanitar fənnlər üzrə, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, bir də Azərbaycan Respublikası
Təhsil problemləri institutu tərəfindən təsdiq edilmiş təhsil proqramları işləyib hazırlanmışdır. Tədris
proqramları əsasında mühazirə mətnləri hazırlanıb təsdiq olunub, bundan əlavə olaraq, «Qender: Tarix.
Jəmiyyət. Mədəniyyət» adlı məcmuə hazırlanmışdır; burada doqquz fənn üzrə mühazirə mətnləri dərc
edilib. Ali məktəb müəllimləri üçnü trenninqlər 5 modul üzrə keçirilib: politologiya və tarix, fəlsəfə və
kulturologiya, psixologiya və sosiologiya, iqtisad nəzəriyyəsi və əhali məşğulluğu, hüquq. Öz fəaliyyət
dövründə Mərkəz üç elmi-praktik konfrans keçirib: «Sosial və humanitar fənnlərlə qender nəzəriyyəsinin
inteqrasiyası», «Ali təhsil sistemində qender tədrisinin nəzəri-metodoloji aspektləri», «Müasir sosial-
siyasi dəyişikliklər konmətnində qender təhsilinin inkişafı».
Beləliklə, qender, elmdə nisbətən yeni anlayış olaraq, öz inkişafı və formalaşması mərhələsini
yaşayır. Qenderin təhlili göstərir ki, elmi sahədə nəinki cinsin öyrənilməsində, həm də bütövlükdə sosial-
humanitar biliklər sistemində prinsipcə yeni elmi paradiqma yaranıb. Qender nəzəriyyəsinin yaradılması
humanitar elmlərin inteqrasiya nümunəsinə çevrilib. Sosioloq və psixoloqlar, tarixçi və filosoflar,
ədəbiyyatçı və dilçilər qender problemlərinin təhlilinə müraciət edir, hər biri də burada özünəməxsus
fəaliyyət sahəsini tapır.
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR VƏ TAPŞIRIQLAR
1. «Qender»
anlayışı və onun yaranmasının elmi şərtləri.
2. Qender
tədqiqatlarının əsas anlayışları.
3. «Feminizm tədqiqatları», «qadın tədqiqatları», «qender tədqiqatları» anlayışları və onların
ətrafında elmi diskussiya.
4. Qenderin
əsas inkişaf istiqamətləri.
5. Azərbaycanda qender.
İş üsulları - aşağıda adları çəkilən anlayışların slaydları
SLAYDLARIN MƏTNLƏRİ
Feminizm və qender nəzəriyyəsinin
əsas anlayış və terminləri
Qender (gender)
1. (ümumi mənası) – anatomik baxımdan kişi və qadın arasındakı cinsi fərq. 2.(sosioloji mənası) çox
zaman cinsi fərqə əsaslanan, lakin mütləq onunla üst-üstə düşməyən sosial bölqü. Beləliklə, terminin
sosioloji və ümumişlək istifadəsi bir-birindən fərqli ola bilər.
Sosioloqlar və sosial psixoloqlar təsdiq edir ki, cins bioloji xarakteristikaya aiddir və buna müvafiq
olaraq insanlar «kişi», «qadın» və çox hallarda «hermafrodit» (hər iki cinsin xarakteristikası daxilən,
yaxud açıqcasına birləşmiş olanda) kateqoriyalarına, qender isə – insanları «kişi», «qadın» yaxud
«hermafrodit» (hər iki qenderin xarakteristikası bilərəkdən yaxud bilməyərəkdən birləşmiş olanda)
kateqoriyalarına ayıran sosial-psixoloji və sosial atributlara bölünür. Bir çox sosioloqların fikrincə,
sosioloji diskursda qender o zaman tətbiq olunmalıdır ki, söhbət kimlərin kişilərə, kimlərin isə qadınlara
aid olması ilə bağlı cəmiyyətdə sosial yaranmış bölümdən getsin. «Kişi» və «qadın» terminləri onlar,
həmçinin oğlan və qızlar arasındakı bioloji fərqlərlə şərtlənən termin olduğu üçün, «kişi» və «qadın»
bölümü mədəniyyətin formalaşdırdığı əxlaqa və, sosial olaraq cinslərə müvafiq hesab olunan
temperament növlərinə aiddir. Bu xüsusiyyətlər mürəkkəb və uzunmüddətli sosializasiya prosesinin
köməyi ilə öyrənilir.
Antropoloqlar (məsələn, Marqaret Mid), psixoloq və sosioloqlar qeyd edirdi ki, qender bioloji
olaraq yox, sosial olaraq, mədəniyyətin vasitəsi ilə müəyyən edilir, mədəniyyətcə və tarixən nisbidir.
Tarixi dəyişmələr obyekti olaraq, onun əhəmiyyəti, şərhi və ifadəsi, həm mədəniyyətin daxilində, həm
mədəniyyətlər arasında dəyişir. Sosial amillər – sinif, yaş, irq və etnos da qenderin xüsusi əhəmiyyətini,
ifadə və təcrübəsini yaradır və o fakt xüsusi qeyd olunur ki, hansısa bir bəsitləşdirilmiş üsulla onu cins və
ya seksuallıqla bərabərləşdirmək olmaz.
COLLINS. Bolğşoy tolkovıy soüioloqiçeskiy slovarğ.
M., «AST», 1999. T.1. s. 109-110
Qender ideologiyası (gender ideology)
- elə bir ideyalar sistemidir ki, onun vasitəsi ilə qender fərqləri və qender stratifikasiyası - o
cümlədən «təbii» fərqlər və qeyri-adi əqidə nöqteyi-nəzərindən də - sosial bəraət qazanır. Stenli (1974)
«sağlam mühakimə» ideologiyası tətbiq etməklə qender fərqlərinə qeyri-tənqidi bir yanaşma
iddiasında idi.
COLLINS. Bolğşoy tolkovıy soüioloqiçeskiy slovarğ.
M., «AST», 1999. T.1. s.109- 110.
Qender təbəqələşməsi (gender differentiation)
- kişi və qadın arasındakı bioloji fərqlərin sosial əhəmiyyət kəsb etməsi və sosial təsnifat vasitəsi
kimi istifadə olunması prosesidir. Bəzi mədəniyyətlərdə cinslər arasındakı bioloji fərq şişirdilə,
başqalarında isə kiçildilə bilər və beləliklə də ayrılmaz bir əlamət yaxud universal əhəmiyyət hesab
olunmamalıdır.
Yenə orada, s.109-110
Qender rolu (gender role)
- qenderi əhatə edən anlayışlardan doğan sosial gözləmələr, həmçinin nitq, manera, geyim və
cestlərlə ifadə olunmuş davranışdır. Belə hesab olunur ki, kişi və qadın ideyaları bir-birini istisna edir,
bəzi cəmiyyətlərdə isə rol davranışı qütbləşir: passivlik – qadın roluna, aktivlik – kişi roluna çevrilir.
Qender rolları ilə bağlı olan davranışa aid deyilənlər kişi və qadın əməyinin mövcudluğunda özünü
daha qabarıq əks etdirir.
Yenə orada, s. 112.
Qender stratifikasiyası (gender stratifijation)
- onun vasitəsi ilə qender - sosial stratifikasiyasının əsasına, qenderlər arasında qəbul olunmuş
fərqlərin isə, sistematik olaraq, qiymətləndirilən və qiyməti verilmiş fərqə çevrilməsi prosesidir. Belə
stratifikasiya çox zaman təhrif olunurdu və o, sosial-sinfi yaxud etnik stratifikasiyaya tabe etdirilirdi.
Lakin bunun, qadın cinsinə aid olan insanların kişilərlə müqayisədə daha aşağı qiymətləndirildiyini və
mükafatlandırıldığını əks etdirən sistem olması, feminizmin təsirinə məruz qalan sosioloqlar tərəfindən
xüsusi qeyd olunurdu. Məsələn, feminist sosioloqlar, qadınların müasir və tarixi istismarını dərk və
təhlil etmək üçün patriarxat termini tətbiq etməyə başladılar.
Yenə orada, s. 112.
Qender tədqiqatları
- sosial tranformasiyalar və hökmranlıq sistemlərinin təhlili üçün qender yanaşmasının evristik
imkanlarını reallaşdıran fənlərarası tədqiqat praktikasıdır. XX əsrin sonunda fəlsəfi və ümumhumanitar
fikirdə cinslərarası əlaqəyə və qadın məsələsi deyilən problemə yeni baxış tətbiq edildi. Cinsin
sosiallaşması mexanizmləri, artıq hakimiyyət diskursu mexanizmləri olaraq, tam aydın üzə çıxarıldı.
Sosiumun ən aktual problemləri – hakimiyyət, zorakılıq, özünüanlam və şəxsiyyət azadlığı
postsənayeləşmiş cəmiyyətdə fərdin cinsi eyniləşmə və müvafiq sosial rolları problemi kimi qarşıya
qoyuldu. İnsan mahiyyəti problemi, insan mövcudluğunun məna və gərəkliyi, məkan və zamanı kimi
əsas fəlsəfi məsələlər qender ölçüsünə çevrildi. Həmin müddəanın dərki isə bütün dünyada geniş yayılan
qender tədqiqatlarında öz əksini tapdı.
Fərq nəzəriyyəsinin qəbul olunması, qender tədqiqatlarında fənnlərarası prinsip barəsində daha
böyük əsasla söz deməyə imkan verdi. Fənnlərarası prinsip həm konkret problemlərin tədqiqi səviyyəsi
üçün, həm də bütövlükdə ictimai inkişafın qender assimmetriyasının əsaslandırılması səviyyəsi üçün
səciyyəvidir. Qender tədqiqatları ilə əhatə olunmuş elmlərin çevrəsi olduqca genişdir: fəlsəfə,
sosiologiya, iqtisadiyyat, demoqrafiya, tarix, antropologiya, psixologiya, politologiya, filologiya və
sosiolinqvistika, semiotika, etnoqrafiya, kulturologiya və s.
Sovremennıy filosofskiy slovarğ.
Panprint. 1998.s. 180-183
Cinsi əlamətə görə diskriminasiya (sex disjrimination)
- bir cinsə, digəri ilə müqayisədə üstünlüyün verilməsi praktikasıdır. Jəmiyyətlərin çoxunda bu,
qadınların zərərinə, kişilər üçün əlverişli olan diskriminasiya kimi nəzərdən keçirilir.
Patriarxal münasibətlərin səciyyəvi olduğu cəmiyyyətdə qadın, bir qayda olaraq, sosial həyatın
bütün sahələrində, yəni sosial fəaliyyətin xüsusi və ictimai sahələrində sistematik olaraq
diskriminasiyaya məruz qalır.
COLLINS. Bolğşoy tolkovıy soüioloqiçeskiy slovarğ.
M., «AST», 1999. T.1. s. 183
Feminizm (feminism)
1. Qadının qlobal surətdə istismarı və kişiyə tabe edilməsinin xarakteri ilə bağlı olan bütöv bir
nəzəriyyədir. 2. Bütün qadınları kişilərin üstünlüyündən və istismardan azad etməyə can atan
sosiosiyasi nəzəriyyə və praktikadır. 3. Qender-sinfi sistem ilə strateji konfrontasiyadan ibarət sosial
hərəkatdır. 4. Qadına nifrət ideologiyası və davranışı ilə dialektik ziddiyyət təşkil edən hər hansı
ideologiyadır.
COLLINS. Bolğşoy tolkovıy soüioloqiçeskiy slovarğ.
M., «AST», 1999. T.2. s. 386-388.
TƏHLİL ÜÇÜN MƏTN
Simona de Bovuar birincilər sırasında mədəniyyətdə qadınlılıq fenomeni nəzəri cəhətdən təhlil
etməyə cəhd göstərmişdir. O qeyd edirdi ki, maskulinlik həmişə müsbət mədəni normalar, femininlik isə
– onlardan kənar çıxması kimi yozulurdu. Belə halı qəbul etməyənlər, qadılılığın (subyektin) təbiətinə,
mədəniyytədə qadınların hüquqlarının sıxışdırılmasının səbəblərinə yenidən baxmalı oldular. Simona de
Bobuarın «İkinci cins» (1949) əsəri feminizmin yaranmasında həlledici rol oynamışdır.
Simona de Bovuar
İKİNCİ CİNS
«…» Bəs qadın nədir axı?
Problemin qoyuşulu belə mənə cavabı bildirir. Artıq, bu problemin qoyuluşu belə əlamətdar bir
haldır. Kişinin ağlına gələ bilməzdi ki, insan nəslində kişi nümayəndələrinin tutduqları xüsusi mövqedən
kitab yazsınlar. Mən özümə belə tərif verməli olsam, onda «mən-qadınam» ifadəsini işlətməyə
məcburam. Bu həqiqətin üzərində bütün digər, istənilən mühakimələr qurulur. Kişilər heç vaxt öz
mühakiməsini, öz cinsi mənsubiyyətini qeyd etməklə başlamaz: onun kişi olduğu fakt danılmazdır.
Yalnız formalizm naminə icra hakimiyyətinin qeydiyyat jurnallarında, «kişi» və «qadın» sərlövhələri
simmetriyalı görünür. İki cinsin münasibətləri iki elektrik cərəyanın və yaxud qütblərin münasibətlərinə
uyğun deyil: bildirirlər ki, hətta fransız sözü «Les hommes» eyni zamanda həm «kişi», həm də «adam»
mənasını daşıyır (burada latın sözü «homo»nun xüsusi mənası «vir» sözünün mənasına qovuşub). Qadın
özündə mənfi başlanğıcı o dərəcədə təcəssüm edir ki, onun istənilən keyfiyyəti məhdud, müsbətə keçə
bilməyəcək bir mövhum kimi qiymətləndirilir. Diskussiya zamanı kişilərdən kimsə mənə deyəndə ki,
«Siz qadın olduğunuz üçün belə düşünürsünüz», mən hiddətlənirdim. Mən bilirdim ki, özünü müdafiə
etməyinin bircə yolu var: deyirdim ki, «bu, doğru olduğu üçün, mən belə düşünürəm», bununla da öz
subyektiv yanaşmanı ləğv edirdim. Başqa bir cavab, məs., «Siz də, kişi olduğunuzdan belə
düşünürsünüz» - heç ağlıma belə gələ bilməzdi: axı belə qayda var ki, kişi olmaq – xüsusi keyfiyyətlərsiz
olmaq deməkdir. Kişi, kişi olaraq, həmişə haqlıdır, qadın isə haqlı olmaqdan məhrumdur. Qədim dövrdə
mütləq şaquli ölçü var idi, ona nisbətdə mail müstəvini tapırdılar; cəmiyyətdə də mütləq insan tipi var –
bu da kişidir. Qadınlarda yumurtalıq və analıq orqanları var – bu spesifik xüsusiyyətlər onun subyektiv
aləmini müəyyən edir; bəziləri hşəvəslə təkrarlayırlar ki, qadın öz vəzləri ilə düşünür. Kişi isə vüqarla
unudur ki, onun da anatomiyasında hormonlar və toxumluqlar var. O, öz bədənini dünya ilə normal,
düz xətt şəklində münasibət kimi təsəvvür edərək, onu, bütün obyektivliyi ilə qavrayı, qadın bədənini
isə, onun özünəməxsusluğunu bildirən hər bir ifadəsi ilə ağırlaşdırılır; bu – bir əngəl, dustaqxanadır.
«Dişi heyvan ona görə dişidir ki, onda müəyyən keyfiyyətlər çatışmır». Aristotel belə deyəndən sonra
əlavə edirdi ki, «qadının xasiyyəti, öz təbii qüsurlarından zərər çəkdiyini başa düşməliyik». Onun
arxasınca müqəddəs Akvinalı Foma bildirirdi ki, qadın «baş tutmayan kişidir», səhvin üzündən əmələ
gəlmiş «məxluq»dur. Məhz Bossüenin sözlərinə görə, Adəmin «artıq sümüyündən» hazırlanmışdır.
İnsan nəsli kişi cinsi tərəfindən yaradılıb, ona görə də kişi qadını özü-özlüyündə yox, özünə nisbətdə
olanı kimi qiymətləndirir. Mişle yazır ki, «qadın – nisbətdə götürülən bir varlıqdır». Jənab Benda öz
«Urilel hekayəsi» əsərində belə yazır: beləliklə, «kişinin bədəni özü-özlüyünə, qadın bədəni ilə hər hansı
bir əlaqəsi olmadan, müəyyən məna kəsb edir; eyni zamanda sonuncu, görünür ki, kişi bədəni ilə
əlaqələndirilmirsə, təsəvvür edilə bilməz. Kişi özünü qadınsız təsəvvür edir. Qadın isə özünü kişisiz
təsəvvür edə bilmir». Qadın – yalnız kişinin müəyyən etdiyi qədərdir. Beləliklə, onu «cins» adlandıraraq,
nəzərdə tuturlar ki, kişi gözündə o müəyyən bir cinsin mütləq mənada nümayəndəsidir. Qadın özünü
müəyyən edəndə, özünü fərqləndirən kişi ilə özünü müqayisə edir, kişi isə bunu etmir; qadın –
əhəmiyyətlinin yanında əhəmiyyətsizdir. Kişi – Subyekt, kişi – Mütləqdir, o isə – Başqadır.
Başqasının mahiyyəti, şüurun olduğu kimi, bünövrədən belə başqadır. Ən qədim mifologiyalarda
həmişə Biri və digəri, yəni Başqasının dualizmini izləmək olar; bu bölgü lap əvvəllərdə cinslərin
bölgüsünə göstəricisi olmamışdı, bu bölgü heç bir empirik göstəricilərdən asılı deyil. Bu nəticəyə biz, bir
sıra əsərlər – Çin fəlsəfəsinə həsr edilmiş Qranenin, Hindistan və Roma haqqında – Dümezilin əsərləri
üzrə gələ bilərik. Bir sıra nisbətlər Parı Varuna-Mitra, Uran-Zevs, Günəş-Ay, Gün-Gecə – əzəldən özündə
heç bir qadın elementi nəzərdə tutmurdu., eynilə bunu Xeyir və Şərin, əlverişqli və əlverişsiz
prinsiplərinin, sol və sağın, Allah və Şeytanın qarşıdurması haqqında demək olar. «Başqa», digər – insan
fikrinin ən əzəmətli kateqoriyalardan biridir. Heç bir kollektiv özünə «Nə isə» deməz, «Başqa»sını öz
qarşısına gətirməsə «…».
…Levi Stros, müxtəlif ibtidai cəmiyyətləri dərindən təhlil edərkən, belə bir qənaətə gəldi: «Təbitin
qoynundan mədəniyyətin ağuşuna keçmək üçün insan qarşıdurmalar şəklində düşünsün: dualizm,
əvəzlənmə, qarşıdurma və simmetriya; dəxli yoxdur, onlar dürüst və ya qeyri-müəyyən şəkildədir, izah
olunmasnıda ehtiyac duyan hadisə, yoxsa başqa sosial varlığın fundamental və bilavasitə verilən bir
faktdır».
İnsan varlığı yalnız həmrəylik və dostluğa əsaslanan mitsein-dən ibarət olsaydı, bu hadisələr bizim
üçün qaranlıq olaraq qalardı. Əksinə, çox şeylər o zaman aydın olur ki, Hegellə yanaşı, mənşəyini
özündə hər hansı bir digər məxluğa fundamental (əzəli) mahiyətli düşmənçiliyi aşkar edirsən; subyekt
özünü yalnız qarşıdurma şəraitində düşünə bilər; o, özünü əsaslı oduğunu təsdiqləyən zaman bütün
digərlərini qeyriəsaslı obyekt olduğunu düşünür…
Gələcək nəsillər ibtidai tayfaları heç düşündürmürdü. Müəyyən ərazi1ə bağlı olmayan, heç bir
əmlaka sahib durmayan, davamlı, stabil bir hala düşməyən qədim insanlar fasiləsizlik haqqında heç
düşünmürdülər; onlar özünü keçmək qayğısına qalmır, öz gələcək nəsillərində özünü tanımaq
iqtidarında deyildilər. Onlar ölümdən qorxmur, varislərdə ehtiyac duymurdular, uşaqlar onlar üçün var-
dövlət yox, bir yük idi. Buna sübut olaraq qeyd etmək lazımdır ki, köçəri xalqlarda uşağı öldürmək adəti
geniş yayılmışdır, öldürülməyən körpələr natəmizlik və biganəlik üzündən məhv olurdu.
Dünyaya uşağı gətirən qadın yaradıcı əzmindən uzaq idi; o, özünü qaranlıq qüvvələrin əlində
passiv bir oyuncaq kimi hiss edirdi; ağrılı doğuş isə mənasız və zəhlətökən bir hal idi. Sonrada uşağın
dəyəri artdı. Bununla belə uşağı dünyaya gətirmək, onu əmizdirmək – fəaliyyət yox, təbii bir vəzifədir,
bunlarda bir ideya yoxdur, qadın burada öz varlığının təkəbbürlə təsdiqləyə bilməz, o, öz bioloji taleyini
passivcəsinə yaşayır. Analıq vəzifələrinə yalnız ev işi uyğun gəldiyinə görə, qadın özünü məhz bu
sahəyə həsr edir, bu da təkrarlanan, immanent (daxili) bir dairədə qadını saxlayır; bu vəziyyət hər gün
həmin qaydada təkrarlanır, əsrdən-əsrə, demək olar ki, dəyişilmədən keçir, qadın yeni olanın heç bir şeyi
yaratmır.
Kişilərdə vəziyyət prinsipcə başqadır; kollektiv üçün qidanın axtarıb tapılması, arılarda olduğu
kimi, adicə bir həyati proses yox, onun məxluqi vəziyyətini müəyyən edən hərəkətlər silsiləsidir.
Homo faber əzəldən ixtiraçı olub: dəyənək, ağacla silahlanan əli ilə o ağacdan meyvələri salır,
heyvanları öldürür, dünyanın fəth edilməsində imkanlarını genişləndirmək üçün bu adətlərdən istifadə
edirdi; dənizin dibindən balığı axtarmazdan qabaq su səltənətini fəth etmək üçün o qayığı ağac
kötüyündən düzəltməli idi; dünyanın var-dövlətini əldə etdiyi zaman o, dünyanın özünü də
mənimmsəyirdi. Bu zaman o, özündə hökm etmək bacarığını aşılayır: qarşısına məqsəd qoyaraq, ona
doğru yolları layihələşdirir -, mövcud olan bir şəxs kimi özünü realizə edir.
Həyatı qoruyub saxlamaq üçün o, onu yaradır; indinin həddlərini aşaraq, o, gələcəyi kəşf edir.
Buna görə də balıqçılıq və ovuçuluq səyahətləri dəbdəbəli bir adətə, ibadətə çevrilir. Onların
müvəffəqiyyətlə bitməsi şərəfinə təntənəli bayramlar keçirilir, insan öh insaniliyini dərk edir. Belə fəxr
hissini insan indi də, bəndi, göydələni, nüvə reaktoru yaradaraq ifadə edir. O, yalnız indiki dünyanı
qoruyub saxlamayıb – əmək vasitəsilə onun həddlərini genişləndirərək, yeni gələcəyin əsaslarını
yaratmış olurdu.
Onun fəaliyyətində başqa, ən ali ehtirama layiq tərəf də var – o, bəzən olduqca təzlükəli olur. Qan,
bir qida məhsulu olsaydı, onun dəyəri süddən artıq olmazdı, amma ovçu – qəssab deyil, vəhşi
heyvanlarla mübarizə həyat üçün təhlükəlidir. Öz qəbilə və tayfasının nüfuzunu qaldırmaq üçün
döyüşçü ölüm təhlükəsilə rastlaşır. Bu yolla o təntənəli surətdə sübut edir ki, həyat insan üçün ali dəyər
yox, özündən daha əhəmiyyətli olan məqsədlərə qulluq edən bir vasitə rolunu ifadə etməlidir. Qadının
üzərində asılıb qalan ən pis lənət – onun hərbi yürüşlərdə iştirak etməməsidir; insan heyvanlar üzərində,
başqalara həyat verdiyinə görə yox, həyatın bahasına nəyəsə nail olduğuna görə yüksəlir; məhz buna
görə insanlar həyat verən yox, öldürən cinsə üstünlük verirlər.
Sirrin açarı elə burada tapılıb. Bioloji səviyyədə hər bir heyvan növü, özü-özünü yenidənquraraq,
özünü müdafiə edə bilər, bu cür quruculuq – əslində həyatın müxtəlif formalarda təkrarıdır. İnsan isə
Həyatın təkrarını öz Mövcudluğu, varlığı vasitəsilə həyatı düşünərək yaradır; özü-özünə üstün gələrək o,
adi təkrarı tam qiymətdən salan yeni dəyərləri yaradır. Heyvanları erkəyin fəaliyyət müzxtəlifliyi heç bir
məhdudiyyət görməsə də, tam yersiz olur, çünki bu erkəyin heç bir layihəsi yoxdur, yəni o, öz növündən
olanlara qulluq etmirsə, bütün səylər puça çıxır; insanlara erkək isə, öz qəbiləsinə qulluq etdikcə
dünyanın dəyişdirir, yeni alətləri yaradır, gələcəyi düşünür və formalaşdırır. Özünü külli-ixtiyarlı ağa
kimi təsdiqləyən kişi, qadından da rəğbət qazanır – axı qadın da mövcuddur, o da düşünən varlıqdır,
onun layihəsi, heç də eyni, ömürlük qənim kəsilənin təkrarı yox, öz «mən»in hüdudlarından kənara,
başqa gələcəyə çıxmasnıdadır; ürəyində o, kişinin iddiaları ilə tam razıdır. O, kişilərin əldə etdiyi
qabiliyyətlər və müvəffəqiyyətlər naminə keçirilən bayramlarda onlara qoşulur. Onun bədbəxtliyi
ondadır ki, o, bioloji şəkildə həyatı təkrarı etməyə məhkumdur, baxmayaraq ki, hərçənd belə
əsaslandırma onun üçün taleyüüklüdür.
Hegelin təsvirində ev yiyəsinin qula münasibətini müəyyən edən dialektika, bəzən kişinin qadına
münasibətinin ihahı çün daha çox yarayır. Ev yiyəsinin üstünlüyü ona əsaslanır ki, ölümlə üzləşmək
təhlükəsinə baxmayaraq, o, Ruhun Həyatı üzərində aliliyini təsdiqləməyə çalışır. Amma əslində itaətdə
olan qul da belə risqlə üzləşib. Qadın isə – mahiyyət etibarilə Həyat verəndir, lakin öz həyatını təhlükə ilə
üzləşdirənlərdən deyil. O, heç vaxt kişilərlə mübarizədə üz-üzə gəlməyib; Hegelin tərifi bütövlükdə ona
aiddir: «Digər (şüur) – asılı olan şüurdur; onun üçün əsas varlıq – heyvani ömür sürmək, yəni başqa bir
mahiyyət tərəfindən verilən bir varlıq olmaqdır. Lakin bu münasibət əzən və əzilən arasındakı
münasibətdən fərqlidir, çünki qadın, kişilərin əldə etdikləri nailiyyətlər və dəyərləri qədul edir, onları
özünü yönəldir, məhz kişi gələcəyin üfüqlərini açıqlayır, bu üfüqlərə qadın da özünü istiqamətləndirir;
düzünü desək, qadınlar heç vaxt kişi dəyərlərlə qadınınkilərini qarşı-qarşıya qoymurdular; bu bölgünü
kişilər uydururdular ki, öz kişi üstünlüklərini qoruyub saxlasınlar; onlar qadın qismətini yaratmaq
fikrinə düşdülər – qaydalar, müəyyən həyat ukladı, dəyişilməz qanunları fikirləşdilər ki, bunlarla qadını
bürüsünlər; lakin yaşayan öz yaşamasına bəraət qazandırmaq istəyir, özü də hər hansı bir cinsi
fərqlərdən kənarda – qadınların əsarəti elə bunu təsdiqləyir.
Bu gün üçun onların tələbləri elə ondan ibarətdir ki, kişilərlə bərabər hüquqa malik olsunlar və öz
mövcudluğunu – həyata, daxilindəki insanı isə – yalnız heyvani mahiyyətinə tabe etməsinlər.
Beləliklə, mövcudluq fəlsəfəsinin üfüqləri bizə belə bir suala cavab verir ki, nə üçün ibtidai
tayfalarda bioloji və iqtisadi vəziyyət kişi üstünlüyə gətirib çıxartdı. Dişi heyvan öz qəbiləsinə daha çox
tabe olur, nəinki erkək; insan həmişə öz müqəddəratından kənara çıxmaq arzusu ilə yaşayıb; əmək
alətlərinin yaradılması; həyatı müdafiə etmək işini kişilər üçün xüsusi fəaliyyətə çevirdi, qadınlar üçün
isə analıq vəzifəsi heyvanlarda olduğu kimi, cismi ilə bağlı olaraq qaldı. Kişi özünü qadına qarşı ağa kimi
aparmağa başladı, çünki bəşəriyyət öz varlığının mahiyyəti məsələsini ortalığa qoydu, yəni həyatın
mənasını həyatın özündən üstün tutdu; kişinin məqsədi ondan ibarət deyil ki, özünü zamanda dönə-
dönə təkrarlasın, o, məhz bu an üzərində qələbə çalmaq və gələcəyi yaratmaq arzusundadır. Məhz kişi
fəaliyəti nəticəsində dəyərlər yaradıldı və kişilər öz mövcudluğunu bir dəyər kimi təsdiqlədilər; kişi
fəaliyyəti həyatın qaranlıq qüvvələri üzərində qələbə çaldı, Təbiəti və Qadını əsir etdi.
Tarix bizə göstərdi ki, real hakimiyyət həmişə kişilərin əlində olub; padərşahlığın ilk dövründən
başlayaraq, kişilər qadını əsarətdə saxlamağını faydalı bilirdilər, onların qanunvericiliyi qadınlara qarşı
idi, beləlilkə o, konkret olaraq, Başqası kimi, qanuniləşdirilmişdi. Belə vəziyyət kişilərin iqtisadi
maraqlara cavab verir, həm də onların ontoloji və əxlaqi tələbləri ödəyirdi. Bir subyekt özünü təsdiqlədiyi
zaman, digəri də – özünü məhdudlaşdıran, inkar edən Başqası da istər-istəməz ona lazımdır, çünki o,
özünü yalnız belə bir özü olmayan reallıq vasitəsilə təsdiqləyə bilər.
Başqasının yanında olması mümkündür. Lakin bu Başqa – onun qarşısına gələn özüdür, yəni
həqiqi Başqa – məndən ayrılıqda olan, amma həm də ona identik, uyğun olan şüurun Başqasıdır. Yalnız
başqa insanların olması, hər birinə öz mahiyyətini üxə çıxarmaq, öz varlığının həqiqiliyini aşkarlamaq,
mövcudluqda ifadə olunmaq imkanını verir. Biz obyekti öz düşüncə, layihə kimi qiymətləndiririk.
Lakin bu xarici azadlıq, mənim azadlığını təsdiqləyərək, həm də bununla münaqişəyə girir;
bədbəxt şüurun faciəsi məhz bundadır; hər bir şüur yalnız özünü suveren subyekt sifətində görmək
arzusundadır. Hər kəs özünütəsdiqləməsini digərinin əsirliyində görür. Amma onu da deməliyik ki, qul
işləyəndə də, qorxu keçirəndə də özünü bir varlıq, əsas kimi duyur, bu zaman dialektik dönüş
nəticəsində ağa əsaslı olmayana çevrilir. Bu faciəni ötmək də olar: bunun üçün hər bir kəs sərbəst şəkildə
digərində şəxsiyyəti tanımalı, onu və özünü eyni vaxtda həm obyekt, həm də subyekt, qarşılıqlı şəkildə
olduğunu qəbul etməlidir. Amma bu azadlıqların qəbulu dostluq, alicənablıq vasitəsilə əldə edilir;
şübhəsiz, b u asan başa gəlməyən cömərdliklər insanın özünüifadəsinin ən ali zirvəsidir; bunların
vasitəsilə o, səmimiliyinə nail olur, lakin bu səmimilik həm də daima formalaşan və daima fəth edilən
mübarizəni nəzərdə tutur, o, tələb edir ki, insan daima özü üzərində qələbə çalsın.
…Qadınlar vacib olmayan bir mövhum kimi, mütləq, birtərəfli qaydada Başqa kimi təsəvvür
edilirdi. Dünyanın yaradılması haqqında olan bütün əfsanələr kişini bu əminlikdə saxlayır; bunların
sırasında «Varlıq» əfsanəsini qeyd etmək olar; bu əfsanə vasitəsilə xristianlıq Qərb sivilizasiyasında
özünü möhkəmdəndirdi. Həvva kişi ilə eyni vaxtda yaradıldı, onu hansısa başqa materialdan etməsələr
də, Adəmin hazırlanmasında istifadə edilən hildən onun üçün işlətmədilər – o, adicə birinci kişinin
qabırğasından çıxdı. Onun doğulması belə müstəqil bir hadisə olmamışdır. Allah Həvvanı onun özünə
görə, bir də Allaha səcdə etməsi üçün yaratmayıb, Allah qadını yaradıb ki, o Adəmi tənhalıqdan xilas
etsin, kişi – onun mənbəyi və məqsədidir, qadın kişini, qeyri əsasda olduğu kimi yalnız tamamlayır.
Beləliklə, qadın – imtiyazlı bir qurbandır. O – şüurla aydınlaşmış təbiət, təbiətdən ayrılmış bir şüurdur.
Gözəl ümidləri qadınlara bağlayan kişilər fikirləşirlər ki, onlar bir varlıq kimi özünü tam o zaman
təsdiqləyə bilərlər ki, cismani şəkildə digər varlığı mənimsəsinlər. Digər tərəfdən, öz azadlığın dərkində
də özünü təsdiqləmək üçün tabe olunanın azadlığına yaxın olmaq lazımdır.
Heç bir kişi qadın olmaq istəmir, lakin hamı qadınların olmasını istəyir. «Gəlin Allahın qarşısında,
o qadını yaratdığı üçün, diz çökək». Bu və buna bənzər kəlamlarda kişilər ədəbsiz bir sadəliklə neçənci
dəfədir ki, sübut etməyə çalışırlar ki, onun bu dünyada olması – labüd, qadınınki isə – adicə bir
təsadüfdür, düzdü, həm də xoşbəxt təsadüfdür. «Başqası» şəklində qəbul olunan qadın burada varlığın
dolğunluğu kimi qavranılır; bunun əksinə isə insan mövcudluğu da var ki, öz daxilində heç nəyini
duyur. «Başqa» isə – obyekt kimi müəyyən edilib və subyektin gözündə «şey-özündə» kimi, yəni varlıq
kimi qəbul edilir. Qadında müsbət bir hal kimi nəyinsə olmaması təcəssüm olunur, bu nəyisəni insan öz
qəlbində daşıyır və ümid edir ki, bunu realizə etsə, öz-özünə də bu yolla gəlib çıxa bilər.
Hər bir rəvayətdə, öz qorxu və ümidlərini fövqəlşüuri göylərə yönəldən subyektin mövcudluğu
nəzərdə tutulur. Qadınlar özünü bir subyekt kimi düşünmədiklərinə görə, onlar kişi rəvayətini
yaratmadılar və öz düşüncələrini, yəni layihələrini bu rəvayətdə əks etdirmək imkanından məhrum
oldular; qadınların nə dini, nə poeziyası var, onlar hətta xəyallara da kişilərin arzuları qanadlarında
gedirlər. Kişilərin yaratdıqları Allahlara ibadət edirlər. Sonuncular özünü tərifləmək məqsədilə böyük
cəsarətli obrazları yaratdılar: Herakl, Prometey, Persifal; bu qərhəmanların taleyində qadın ikinci dərəcəli
rol oynayır. Əlbəttə ki, kişilərin müəyyən üsluba salınan obrazları da var ki, burada onlar qadınlarla
müəyyən əlaqələr qurur – ata, yoldan çıxardan, ərə qısqanan, yaxşı oğul, pis oğul kimi obrazlar yaradılır.
Lakin bu obrazları yenə də kişilər yaradırlar. Əfsanə səviyyəsinə onlar hələ ucalmayıblar; əslində, bu, adi
təkrardır.
Dünyanın təsviri, dünyanın özü belə – kişi işidir; kişilər bu dünyanı öz nöqteyi-nəzərindən öyrənir,
sonuncunu da mütləq həqiqətlə qarışıq salırlar.
Simona de. Bovuar. Vtoroy pol. M., Proqress, 1997 // Faktı i mifı.
ƏDƏBİYYAT
Abasov A., Mirzazade R. Qenderə giriş. – B., 2004
Ali təhsil sistemində qender problemləri təliminin metodoloji aspektləri. Elmi-praktiki konfransın
materialları. – B., 2002
Qender: tarix, cəmiyyət, mədəniyyət. – B., 2002
İbrahimbəyova R. Təhsilin qender aspektləri/ Azərbaycanda qender tədqiqatları. - B., 2002
Quluzadə Z. Qender Azerbaycanda. – B., 2003
Müasir sosial-siyasi dəyişikliklər konmətnində qender təhsilinin inkişafı. Elmi-praktiki konfransın
materialları. – B., 2004
Введение в гендерные исследования. В 3-х ч. - Харьков, СПб., 2001
Гендерные исследования в гуманитарных науках: современные подходы. Материалы международной
научной конференции (Иваново, 15-16 сентября, 2000). – Иваново, 2000
Трофимова Е.И. Терминологические вопросы в гендерных исследованиях / Гендер: язык, культура,
коммуникация. Доклады 2-й международной конференции.- М., 2001.
Уэст К., Зиммерман Д. Создание гендера / Хрестоматия феминстских мятнов. (Переводы под ред.
Е.Здравомысловой и А.Тёмкиной).- СПб., М.,1998.
Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. Пер. с нем. Пол, гендер, культура. Под ред.
Э.Шоре и К. Хайдер. - М., 1999
Bergval, V.L., Bing, J.M., Freed, A.F. Rethinking language and gender Research: Theory and Practice. London:
Longman, 1996, 360pp.
Bystydzienski J. M. Women's Studies Programs in the United States: History and Current Issues. Iowa State
University, 1999.
http://www.gender-az.org/
http://www.owl.ru/win/women/journalists/we
Dostları ilə paylaş: |