Mövzu 5.
QENDER VƏ SİYASİ İNSTİTUTLAR
1. «Siyasi sistem», «siyasi institutlar» anlayışlarının mahiyyəti və qender
nəzəriyyəsi üçün onların əhəmiyyəti
2. Dövlət əsas siyasi institut kimi və qender bərabərliyində onun rolu
3. Qender bərabərliyi problemlərinin həlli sahəsində xarici təcrübə
4. Azərbaycanın dövlət siyasətində qender yanaşmaları
1. «Siyasi sistem», «siyasi institutlar» anlayışlarının mahiyyəti və qender
nəzəriyyəsi üçün onların əhəmiyyəti
Məlumdur ki, siyasi həyatın mahiyyəti, onun faktiki məzmununu siyasi
münasibətlər, daha dəqiq desək, insanlar arası münasibətlər, sosial idarəetməni və
hakimiyyəti həyata keçirmək, sosial-siyasi maraq və tələbatları reallaşdırmaq məqsədilə
yaradılmış müxtəlif insan birlikləri, təşkilatlar və ittifaqlar təşkil edir. Bu baxımdan da
siyasi həyatın əsasında insanların siyasi maraq və tələbatlarının işləməsi və inkişafı
durur.
İnsanlar maraqlarını reallaşdırarkən öz aralarında əlaqə yaratmağa, qarşılıqlı
fəaliyyət göstərməyə məcburdular. Siyasi münasibətlər sosial-siyasi tələbat və
maraqların üst-üstə düşməsi və ya müxtəlifliyi əsasında formalaşdığından siyasi həyatın
subyektləri arasında münasibətlər də ya əməkdaşlıq, ya da rəqabət formasında təzahür
edir.
Cəmiyyətin siyasi həyatının ən vacib tərkib elementini, onun xüsusi quruluşu olan
siyasi sistem təşkil edir. Bildiyimiz kimi, siyasi sistem – siyasi hakimiyyətin, siyasət–
hakimiyyət münasibətlərinin həyata keçirilməsi vasitəsi olan sosial-siyasi institutların,
təşkilatların, normaların məcmusudur. Onun başlıca quruluş elementləri kimi siyasi
təşkilat, siyasi şüur və siyasi mədəniyyət çıxış edir.
Siyasi təşkilat – siyasi münasibətləri tənzimləyən dövləti –hüquqi və ictimai-siyasi
təşkilat, idarələrin toplusudur (dövlət, partiyalar, ictimai təşkilatlar və özünüidarəetmə
orqanları). Siyasi təşkilatın ən əsas subyekti dövlət və onun orqanları təşkil edir.
Siyasi şüur – siyasət və hakimiyyətə dair biliklərin, dəyərlərin, təcrübə və
təsəvvürlərin məcmusudur. Siyasi şüura ideologiya, hüquq normaları, adət-ənənələr,
eyni zamanda siyasi həyatın iştirakçılarının emosiyaları və yalnış görüşləri, əhval-
ruhiyyəsi daxildir.
Siyasi mədəniyyət – siyasətin vacib elementidir; onsuz hər bir vətəndaşın siyasi
fəaliyyəti əvvəlcədən müvəffəqiyyətsizliyə, ya da inanılmaz gərginliyə məhkumdur.
Cəmiyyətin siyasi sisteminin tərkibində aşağıdakı yarımsistemlər sıx qarşılıqlı
əlaqədə fəaliyyət göstərirlər: institusional, kommunikativ və siyasi ideoloji. İnstitusional
yarımsistem – siyasi sistemin konstruksiyasını daşıyan «karkas»dır. O, özünə siyasi
institutları, cəmiyyətin siyasi təşkilatının elementlərini – dövləti, partiyaları, sosial-iqtisadi
və digər təşkilatları daxil edir.
Digər yarımsistemlər bu və ya digər formada siyasi institutların formalaşmasını,
fəaliyyətini, münasibətlərini və, bütövlükdə, cəmiyyətin siyasi sisteminin işləməsini
tənzimləyir.
«Siyasi institutlar» anlayışı özündə nəinki siyasi orqan və təşkilatları, həm də
hüquq normaları ilə tənzimlənən ictimai münasibətlərin məcmusunu birləşdirir.
Məlumdur ki, cəmiyyətdə siyasi hakimiyyət münasibətləri başlıca olaraq siyasi institutlar
vasitəsilə reallaşır. Bu sosial institutlar və normalar cəmiyyətin siyasi sisteminin vacib
elementləri keyfiyyətində çıxış edərək bu və ya digər formada siyasi hakimiyyətin həyata
keçirilməsi ilə bağlıdır.
Cəmiyyətin proqressiv modelinə müvəffəqiyyətlə keçmək üçün cəmiyyətin hər bir
üzvünün, kişi və qadınların yaradıcı enerjisindən istifadə etmək vacibdir. Lakin siyasi
sistemin və institutların proqressiv inkişafını, cəmiyyət üzvləri arasındakı münasibətlərin
humanizasiyasını ləngidən ən ciddi əngəl əhalinin əksəriyyətini təşkil edən qadınların
hələ də saxlanılmaqda olan diskriminasiyadır.
Yeni cəmiyyət qadınların və kişilərin əməkdaşlığına əsaslanır. Belə əməkdaşlıq
cəmiyyətdə əhalinin bu və ya digər təbəqələrinin birtərəfli dar qrup maraqlarının təmin
edilməsini istisna edir, siyasi instituların iştirakı ilə bütün vətəndaşların ümumi rifah və
razılığına istiqamətlənir.
2. Dövlət əsas siyasi institut kimi və qender bərabərliyində onun rolu
Dövlət xüsusi siyasi institut olmaqla cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini təşkil
edir. O, siyasi sistem bütün əlamətlərini və funksiyalarını özündə birləşdirir. Dövlət siyasi
birlik olmağ etibarı ilə müəyyən quruluşa malik olan, siyasi hakimiyyətin müəyyən təşkili
ilə səciyyələnən və müəyyən ərazidə sosial proseslərin tənzimlənməsini təmin edən
əsas institutdur.
Dövlət siyasi hakimiyyətin təşkilinin və cəmiyyətdə bütün sosial proseslərin idarə
edilməsinin vacib bir institutdur. Siyasi institut kimi dövlət qəbilə quruluşunun dağıldığı
dövrdə meydana gəlmişdir. Dövlətin meydana gəlməsi cəmiyyətin inkişafının nəticəsi
olub, siyasi elmi marağlandırın aktual problemlərdən biridir.
Antik filosofların görüşlərində dövlətin – polisin siyasi həyatının reallığı əks
olunmuşdur. Azərbaycan xalqının siyasi fikir tarixində dövlət nəzəriyyəsinin banilərindən
biri Nəsrəddin Tusi Avropa maarifçilərindən hələ xeyli əvvəl belə qənayətə gəlmişdi ki,
dövlət insanların könüllü ittifaqı əsasında yaranmışdır və ona görə də onların birliyindən,
siyasi cəmiyyətdən başqa bir şey deyildir.
Təhminən 17-ci əsrədək dövlət əsasən «cəmiyyət» anlayışı ilə eyniləşdirildi.
Dövlətin bu cür izahından ilk dəfə N.Makiavelli çəkindi. O, «dövlət» və «cəmiyyətin»
anlayışlarını fərqləndirməyi zəruri hesab edirdi və insan üzərində istənilən ali
hakimiyyəti idarə etmək üçün xüsusi termin «stato» daxil edir. Lakin bu iki anlayış
arasında fərqləri dəqiq göstərmək T.Hobbs və J.Lokkun dövlət nəzərilərinin xidməti
sayılmalıdır. Beləliklə «dövlət» termini özü ilk dəfə Avropada Yeni dövrdə meydana
gəlmişdir.
Bütün nəsillərin tədqiqatçıları belə bir vahid fikrə gəlmişlər ki, dövlət – elə bir
qüvvədir ki, siniflərə, təbəqələrə, etnik, mədəni və peşəkar qruplara bölünmüş cəmiyyəti
birləşdirir.
Dövlət özünə qədərki təşkilatdan bir neçə mühüm əlamətlərlə fərqlənir:
1. İdarə etmə aparatından ibarət olan təsisat və orqanların yaradılması;
2. Qohumluq və ya icma əlaqələrinin ərazi əlaqələri ilə əvəz olunması;
3. Müntəzəm sürətdə vergi qoyulmasının həyata keçirilməsi;
4. Gözlənilməsi dövlət orqanları tərəfindən təmin olunan hüquq sisteminin, məcburi
normaların tətbiq olunması.
19-cu əsrin axırlarında meydana gəlmiş dövlətin ümumi nəzəriyyəsi belə hesab
edirdi ki, dövləti üç əsas əlamətə görə müəyyən etmək olar: xalq (əhali); ərazi; dövlət
hakimiyyəti.
Artıq çox uzun bir tarixi müddətdir ki, tədqiqatçılar nəzəri və təcrübi axtarışlar
apararaq siyasi sistemin elə bir vəziyyətini tapmağa çalışırlar ki, bu cəmiyyət daxilində
insan və dövlət düşmən deyil, sosial həyatın bir-birini qarşılıqlı sürətdə tamamlayan
başlanğıcları olsunlar. Bu hal dövlətin və şəxsiyyətin müstəqilliyinin, muxtariyyatının
saxlanılmasına yönəlmiş qarşılıqlı fəaliyyətinin gücləndirilməsi nəticəsində mümkündür.
Belə vəziyyətə siyasi sistemin vətandaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin prinsipləri
əsasında qurulduğu zaman nail olunur.
Vətəndaş cəmiyyətinin məqsədi insana öz azadlığını həyata keçirtmək imkanı
verməkdir. Bunun üçün iki başlıca şərtin olması tələb olunur: birincisi, mülkiyyətə
sahiblik; ikincisi, kamil şəxsiyyət.
«Hüquqi dövlət» anlayışı dövlətdə bütün sosial birliklərin o cümlədən ayrı-ayrı
fərdlərin hüquqa hörmət etdiyini və ona münasibətdə bərabər vəziyyətdə olduğunu
göstərir.
Dövlət öz fəaliyyətini ictimai həyatın bütün sahələrinin ayrı-ayrı kiçik hissələrinin
müfəssəl tənzimlənməsinə deyil, onun daha vacib parametrlərinin təminatına yönəldir.
Qeyd edək ki, fərdə hüqüqları dövlət vermir, fərdin özü dövlətin mövcudluğundan
ayrılmaz hüquqlara malikdir. Qanuna çevrilmiş hər hansı iradə hüquq deyildir, insan
hüquqlarını pozmayan, onlara zidd olmayan, insan hüquqlarını möhkəmləndirən və
qoruyan iradə hüququdur. Lakin öz vətəndaşlarını müəyyən minimum sosial
zəmanətlərlə təmin etməyən dövlət hüquqi dövlət ola bilməz.
Sosial dövlətin əsas müsbət keyfiyyəti ondan ibarətdir ki, o, hüquqi dövlətin
vətəndaşlarının «formal» bərabərliyinə «faktiki» bərabərlik əlavə edərək bu iki bərabərlik
arasındakı antoqanizmi aradan qaldırır.
3. Qender bərabərliyi problemlərinin həlli sahəsində xarici təcrübə
İnsanların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına, qadın və kişilərin bərabərliyinə
münasibətdə hökümətlərin siyasəti ən əvvəl öz əksini dövlətlərin konstitusiyalarında
tapmışdır. Lakin belə vəziyyət heç də həmişə mövcud olmamışdır və öz həllini nə
dövlətlərin Konstitusiyalarında, nə də onların siyasətlərində tapmışdır. Bu da həyatın
başlanğıcları olan kişi və qadınlar arasındakı ahəngdarlığın pozulmasına səbəb oldu.
İlk konstitusiyalar 1787-ci ildə ABŞ-da (1791-ci ildə Hüquqlar haqqında Bill) və
Fransada (1789-cu ildə «İnsan və vətəndaş hüquqları haqqında Bəyannamə») 1791-ci
ildə qəbul edilmişdir. Fransa inqilabının əsas sənədi olan «İnsan və vətəndaş hüquqları
haqqında Bəyannamə» təntənəli sürətdə bəyan edilmişdir: «Bütün insanlar doğulduqları
andan azaddırlar və bərabər hüquqlara malikdirlər» Lakin ümumi qəbul edilmiş
«azadlar» və «bərabərlər» kateqoriyasına yalnız kişiləri aid edilməsi aydın görünürdü.
Feministlər kişi və qadınların tam hüquq bərabərliyinə nail olmaları haqqında
yekdil fikrə malik olmasalar da, bərabərliyin mütləq vacibliyi ilə və hər bir azad insanın
malik olduğu hüquqlara qadınlarının sahib olmaması ilə razılaşırdılar.
«Qender» konsepsiyası və ya «qender münasibətləri» ilk politoloji və sosioloji
konsepsiya oldu ki, qadınları bioloji varlıq kimi təbii keyfiyyətlərinə görə deyil, insan kimi,
yəni xüsusi statusa, sosial marağlara, tələbatlara, sosial davranışın strategiyasına malik
sosial varlıq kimi nəzərdən keçirir.
Dövlət siyasətində qender yanaşmaları cinsindən asılı olmayaraq ictimai-siyasi
həyatın bütün sferalarında insanların özünürealizə imkanlarına əsaslanan bərabərlik
konsepsiyasının formalaşması və təsdiqinə yönəldilmişdir.
Bununla əlaqədar xarici ölkələrin, xüsusilə də Skandinaviya ölkələrinin
təcrübəsinə nəzər salmaq həm faydalı, həm də maraqlıdır. Bu ölkələrdə qadın və
qender problemləri əvvəldən qitəyə nisbətən daha möhkəm şəkildə bərabərlik
konsepsiyasına istiqamətlənir.
18-ci əsrin sonlarına yaxın Skandinaviya cəmiyyətində qadınlar üçün bərabər
hüquqlar və daha yaxşı həyat şəraiti mübarizə, qadınların ictimai statusu haqqında
nəzəri-siyasi və fəlsəfi diskussiyalar özünə yer tapa bilmişdir.
Apardıqları mübarizə nəticəsində indi Skandinavıya qadınları kişilərlə bərabər
hüquqlara malikdirlər və təhsil, iş və siyasət sahəsində kişilərlə eyni səviyyədə fəal
iştirak edirlər. Bu sahələrdə qadınların iştirak səviyyəsi durmadan artır.
Hazırda bu göstərici dünyada ən yüksək göstərici olub 40% təşkil edir. Belə ki,
İsveç və Norveçdə qadınların 40-44% parlament üzvləri, 47-50% isə hökümət üzvləridir.
Bu dövlətlərin gəlirlərinin müvafiq olaraq 44,7% (Şimali Avropada ən yüksək göstərici)
və 42,2% qadınların payına düşür.
Ümumiyyətlə, XX əsrin 80-ci illərinin əvvələrindən İsveçdə hüquq bərabərliyi
məsələləri dövlət siyasətinin ən vacib elementlərindən biridir. Bu problemin hüquqi
əsasını aşığıdakı qanunlar təşkil edir: «Bərabər hüquqlar və imkanlar haqqında» (1980)
və «Bərabər hüquqlar haqqında» (1991) qanunlardır.
Norveçdə idarəetmənin bütün quruluşlarında yüksək vəzifələrin yarısını qadınlar
tutur. Rəhbər vəzifələrə qadın və kişilərin təyin edilməsi və ya seçilməsi məsələləri
1979-cu ildə qəbul edilmiş «Cinslər arasında hüquq bərabərliyi haqqında» qanunla
tənzimlənir.
ABŞ-da məşğulluq sahəsində bərabər imkanlar haqqında məsələlər 1972-ci ildə
qəbul edilmiş qanunla nizamlanır. ABŞ tarixində prezident B.Klintonun administrasiyası
qadınların daha çox vəzifə tutması ilə seçilir. Belə ki, 2500 vəzifəni qadınlar tuturdular
(40%) ki, bunlardan 27-sini yüksək dövlət vəzifələri təşkil edirdi.
Kanadanın federal höküməti işə qəbul və xidməti vəzifə pillələrində irəliləmə
sahəsində qadınlara bərabər imkanların verilməsini təmin edən xüsusi siyasət aparır.
Belə ki, 1986-cı ildə xüsusi sektora aid Birinci Qanun, 1995-ci ildə işə «Qəbul zamanı
bərabər imkanlar haqqında» yeni qanun qəbul edilmişdir.
4. Azərbaycanın dövlət siyasətində qender yanaşmaları
Bildiyimiz kimi Azərbaycanda qender bərabərliyi qadın və kişinin hüquqlarının
bərabərliyi haqqında tələblərin irəli sürülməsi son dövrlərə təsadüf edir.
Belə ki, respublikamızda 90-cı illərdə baş verən ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi
dəyişikliklər, XX əsrdə yığılıb qalmış problemlərin yeni keyfiyyətli həlli yollarının axtarılıb
tapılmasını tələb edirdi.
Bu problemləri həll etmək üçün dövlət siyasəti milli ənənələrimizə, mənəvi
dəyərlərimizə, özünəməxsus mədəniyyətimizə söykənən qadınlara münasibətdə həm öz
təcrübəmizdən, həm də beynəlxalq təcrübədən effektiv istifadə edir.
Qadınlara münasibətdə Azərbaycanın siyasəti uzun tarixə malikdir. Belə ki,
Şərqdə ilk qadın klubu məhz Bakıda 1920-ci ildə açılmışdır. Onun təsisçisi Azərbaycan
Kommunist Partiyası MK-nın qadın şöbəsinin birinci müdiri Ceyran Bayramova idi.
Qadın klublarının xalq təsərrüfatı, məktəbəqədər və məktəb müəssisələri, xəstəxanalar
üçün mütəxəssislərin hazırlanmasında dövlətə böyük köməyi olmuşdur.
Respublikamızın qadınları 1919-cu ildə – Azərbaycan Demokratik Respublikasının
dövründə seçmək və seçilmək hüququnu almışlar.
90-cı illərdən yenidən demokratik inkişaf yolunu tutan müstəqil Azərbaycan ilk
növbədə dövlətimizin əsaslarının möhkəmlənməsi və ictimai-siyasi stabilliyinin təmin
edilməsi ilə məşğul olmağa başlamışdır.
1994-cü ildən etibarən ictimai-siyasi vəziyyətin normalaşması ilə əlaqədar dövlət
siyasətimizdə qadınlara münasibətdə yeni mərhələ başlayır.
Dördüncü Ümumdünya Pekin konfransından (1995-ci ildə) sonra qadınlara
münasibətdə siyasətimiz yeni çalarlar qazanır. Konfransın qərarı respublikamızda
qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün institusional mexanizmlərin
möhkəmlənməsinə güclü təkan verərək cinslərarası bərabərliyə nail olmağın yeni
yollarının axtarılmasına səbəb oldu.
1998-ci ildə respublika prezidenti «Qadın problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin
yaradılması haqqında» fərman, «Azərbaycanda qadınların rolunun yüksəldilməsi üzrə
tədbirlər haqqında» sərəncam verdi. Aparılan işlərin nəticəsi olaraq, elə həmin ilin
sentyabrında qadınların Birinci qurultayı – müstəqil Azərbaycanın ilk qadın forumu
çağrıldı. Qurultayda aparılan işlərin nəticələri müzakirə olunmuş və Azərbaycan
qadınlarının Milli Şurası yaradılmışdır.
2000-ci ilin mart ayında prezident «Dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi
haqqında» yeni bir fərman verir. Bu fərmanda qadınların kişilərlə bərabər dövlət
strukturlarında rəhbər vəzifələrin tutmasının vacibliyi xüsusilə vürğulanır. Elə həmin vaxt
respublikanın Nazirlər Kabineti «Azərbaycan Respublikasının qadın məsələləri üzrə milli
fəaliyyət Planı haqqında» qərar qəbul edir. Bu qərarda qadınların problemlərinin həlli
üzrə dövlət proqramının yaradılmasının qaçılmazlığı qeyd olunur. Yerlərdə qeyri-
hökümət qadın təşkilatları, qender tədqiqat mərkəzləri, qadın cəmiyyətləri və
assosiyasiyaları yaradılmağa başlandı.
Respublikamızda müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar vasitəsi ilə qadın və kişi
bərabərliyinə həsr olunmuş konfranslar, «dəyirmi masalar», seminarlar və treninqlər
keçirilməyə başlandı. Bu sahədə Avropa Şurası ilə birlikdə böyük işlər görülmüşdür.
Belə ki, qadın məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi Avropa Şurası ilə birlikdə 2001-ci ilin 10-
11 iyulunda Bakıda «Demokratikləşmə prosesi: qadınların irəli çəkilməsi» mövzusunda
seminar keçirmişdir. Bu seminarın əsas məqsədi milli fəaliyyət Planının realizə əsasında
həm dövlət, həm də vətandaş cəmiyyəti tərəfindən qadın – kişi bərabərliyi sahəsindəki
biliklərin genişləndirilməsi idi.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Bənanyarlı S. Azərbaycan qadınları və siyasi fəaliyyət // Qender: qadın probleminin
yeni mərhələsi. Respublika elmi-prkatik Konfransının materialları: 12 fevral 1998. –
B., 1998
2. Абдела Л. Демократия паритета и Группа-300 // Права женщин в России.
Законодательство и практика. № 1, 2000
3. Материалы Первой Российской летней школы по женским и гендерным
исследованиям «Валдай-96». – М., 1997
4. Общая и прикладная политология под ред. В.И.Жукова и Б.И.Краснова.
М.,1997
5. Хрестоматия по курсу “Основы гендерных исследований”. - М., 2000
6. Dr Vadhushree Public Space for Women in Governance: The Experience of India//
Newsletter of the Centre for research on Women & Politics. Vol. 1, No 2, 2001
7. Kandieti D. From Empire to National State: Transformation of the Woman Question
in Turkey //Retrieving Women History. Changing Perceptions of the Role of Women
in Politics and Society. Edited by Jay Kleinberg. UNESCO, 1988
8. K.Janda, J.Berry, J.Goldman The Challenge of Democracy. Government in America.
- Boston, 1992
9. Third World Women and the Politics of Feminism. Edited by C/Vonanty, A. Russo,
L.Torres. - Bloomington, 1991
10. Women in the Civil Rights Movement. Edited by Vicky Crawford. - Bloomington,
1993
11.
www.ipu.org
12.
www.idea.int/women/prl/ch2b.htm
13.
www.owl.ru/win/books/gender/index.htm
14.
www.library.cornell.edu/colldev/mideast/womtur1.htm
15. http://demo.interpro.ru/content/win/books/gender/11.htm
Document Outline - Movzu 5. QENDER V? SIYASI INSTITUTLAR
Dostları ilə paylaş: |