Mövzu qenderdə AİLƏ MÜhafiZƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ
Yüklə 193,06 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
| Mövzu 7. QENDERDƏ AİLƏ MÜHAFİZƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ 1. Ailə qanunvericiliyinin inkişaf mərhələləri 2. Ailənin sosioloji və hüquqi təyini 3. Ər-arvad arasında əmlak münasibətləri və bərabərlik problemləri 4. Nigah müqaviləsi ər-arvad əmlakının müdafiəsinin əlavə qarantı kimi
Müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyadada, müxtəlif xalqlarda və siniflərdə ailə əlamətləri, onun formaları və funksiyaları, cinslərarpası münasibətlərin xarakteri, cəmiyyətdə qadına və uşaqlara olan münasibət nəinki bir-birindən fərqlənir, hətta kökündən ziddiyyət təşkil edirdilər. İctimai icma quruluşu, quldarlıq, feodal, sosialist və müasir cəmiyyətlərdəki ailələr arasında böyük fərq vardır. İctimai həyat şəraiti ailə münasibətlərinin, ailə formasının müvafiq strukturunu irəlicədən təyin edir. Ailə münasibətləri ictimai münasibətlər dəyişdikcə dəyişir. F.Engels özünün «Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin əmələ gəlməsi» əsərində Morqandan belə bir sitat gətirir: «Ailə – aktiv başlanğıcdır, o, heç vaxt bir yerdə dayanmır, cəmiyyət aşağı inkişaf pillləsindən yüksək pilləyə adladıqca, ailə də aşağı formadan yüksək formaya keçir… «Görəsən, gələcəkdə bu forma (ailə nəzərdə tutulur) çoxmu ömür sürəcək? Buna yalnız bir cavab ola bilər: əvvəllər olduğu kimi, cəmiyyət öz formalarını yenə də dəyişəcək, buna uyğun olaraq ailə də dəyişəcəkdir. İctimai quruluşun məhsulu olaraq, ailə bu quruluşun mədəni inkişaf səviyyəsini əks etdirməlidir». Sinfi cəmiyyətdə nigahın qrup halından cütlüyə, ata xətti ilə cütlükdən poliqamiyadan monoqamiyaya keçmə məsələlərini tədqiq edən F.Engels nəticəyə gəlir ki, ailə münasibətlərinin inkişafı tamamilə maddi nemətlərin istehsalından asılıdır. İctimai icma qurulunun inkişafı prosesində patriarxat matriarxatı əvəz etdi və kişi iqtisadi inkişaf və ictimai həyatda hakim mövqe tutdu. F.Engelsin sözlərinə görə, sinfi cəmiyyətdə monoqam ailə «kişinin hökmü üzərində qurulur, bu isə uşağın törəməsinə heç bir şübhə yeri qoymur, konkret olaraq müəyyən məqsəd daşıyır. Uşağın əmələ gəlməsinin şübhəsizliyi isə ona görə lazımdır ki, müəyyən dövr keçdikdən sonra uşaqlar varis kimi atalarının mirasına sahib olsunlar.» Elə bu aspektdə də ailə qanunvericiliyi qadına insan nəslinin davamçısı rolunu ayıraraq inkişaf edirdi. İndi də ailə-nigah münasibətlərinin və bu sahədə qanunvericiliyin inkişaf mərhələlərini nəzərdən keçirək. Uzun müddət ailə münasibətləri adi hüquq normaları ilə tənzimlənirdi. Müxtəlif mənbələrdə nigah bağlanmasının bir neçə üsuluna istinad edilir. Onların arasında ən qədimi – bəyin qızı onun razılığı olmadan oğurlamasıdır, lakin tədricən gəlinin qaçırılması onunla əvavəlcədən gizli sövdələşməyə əsasən edilir. Çoxsaylı sübutlar mövcuddur ki, qədim zamanlarda nigah bağlamanın belə bir növü də var idi ki, gəlin onun qohumlarından satın alınırdı. Bu zaman gəlinin razı olub-olmamasının heç bir əhəmiyyəti yox idi. Ər-arvad münasibətləri bir çox hallarda nigahın formasından asılı olurdu. Qaçırıldıqda gəlin ərinin xüsusi mülkiyyətinə çevrilirdi, buna görə də ona aid hüquqi məsələlər bir şəxsiyyətə görə yox, daha çox cismə aid xarakter daşıyırdı. Gəlin satğın alındıqda, ələlxüsus da bəylə gəlin qohumları arasında cehizlə bağlı razılaşma olduqda bu hal, əvvəl ərin hökmünü bir qədər məhdudlaşdırırdı. İkincisi isə bu zaman arvada müəyyən hüquqlar verilməsi əlamətləri meydana gəlirdi. Nigahın bu formasında da ərin hökmü çox böyük idi, lakin intaharsız deyildi. Rusiyada, görünür, qanuna görə ər heç vaxt arvadın həyatı və ölümü üzərində hüquqa malik olmayıb. Lakin ər onun azadlığı ilə bildiyi kimi rəftar edə bilərdi. Nestorun
1022-ci ilə aid olan əsarətində belə bir şəhadət var ki, knyaz Mstislav və Kisojski Rededya döyüşə girdikdə şərt kəsirlər ki, qalib gələnə məğlub olanın malikanəsi, xəzinəsi, arvadı və uşaqları çatacaqdır. O dövrlərdə boşanma sərbəst baş verirdi, özü də hesab etməyə əsas vardır ki, cehizli nigahın pozulmasının səbəbkarı qadın da ola bilərdi. Ailə qanunvericiliyinin ilk mənbələrinə kilsə qanunlarından və vizantiya imperatorlarının kübar qərarlarından ibarət olan vizantiya ailə hüququnun Nomokanon toplusu aiddir. Sonralar Nomokanon rus knyazlarının qərarları da əlavə olundu və toplu rus tərcüməsində «Kormçaya kniqa» adını aldı. «Kormçaya kniqa»nın normalarına görə nigahdan qabaq nişanlanma gəlirdi ki, bu özü də nigah sayılırdı; nişanlısına xəyanət zinakarlıq sayılır və qanunla cəzalandırılırdı; ilk dəfə olaraq nigaha girmə yaşı oğlan üçün 15 yaş, qız üçün 13 yaş müəyyən edilirdi. Evlənmək üçün yuxarı yaş həddi müəyyən olunmamışdı, lakin ona diqqət yetirilirdi ki, yaşda böyük fərqlər olmasın; yaxın qohumlar arasında nigahlar qadağan edilirdi; evli olduqda ikinci nigaha girmək olmazdı; dördüncü kəbin qadağan idi. 1551-ci ilin «Kononiçeskoe pravo» məcəlləsində bu halda Qriqori Velikidən bu sözlər iqtibas gətirildir: «Birinci nigah – qanundur, ikinci – bağışlamaqdır, üçüncü – qanuni cinayətdir, dördüncü – murdarlıq, donuz həyatıdır.» Getdikcə nigahın pozulması çətinləşirdi. Boşanmanın qanuniləşdirilmiş əsasları da mövcud idi, bunlardan başlıcası xəyanət sayılırdı. Lakin o dövrün qanunvericiliyi ər və arvadın vəfasızlığına müxtəlif yanaşmalardan baxırdı. Ər o zaman arvadına xəyanət etmiş sayılırdı ki, digər ərli qadınla əlaqəyə girirdi. O dövrdə ərin öz arvadına xəyanət etməsinə görə məsuliyyəti tanınmırdısa, onun bu xəyanəti qanunvericilikdə digər kişiyə – oynaşının ərinə qarşı etdiyi cinayət kimi baxılırdı. Xristianlığı qəbul etməklə ər-arvad arasındakı şəxsi münasibətlər dəyişməyə başladı. Ərli qadın artıq əşya kimi yox, nisbətən sərbəst şəxs kimi çıxış edir. Moskva dövrünə qədər ərli qadınlar nisbi sərbəstliyə malik idilərsə, sonra, belə desək, «terem dövrü» gəlir ki, bu zaman cəmiyyətin yuxarı təbəqələrindən olan qadınlar öz yaxın qohumlarından başqa kimsə ilə ünsiyyət saxlamırdılar. Baxmayaraq ki, qanuna görə ər öz arvadını öldürmək və ya başını qırxdırıb rahibə etmək hüququna malik deyildi, lakin bununla belə, bu növ hallar yer alırdı. Arvadını öldürən kişi yüngül cəzaya məruz qalırdı ərini öldürən qadınsa diri-diri torpağa basdırıldı. Ər arvadını girov qoya və ya girovu saxlayana girov predmetindən istifadə etməyə haqq verə bilərdi. O dövrün ailəsi öz başçısı və açıq şəxsi hakimiyyəti olan kiçik ölkəni xatırlayırdı, ailə sosial təşkilat idi. Ailə başçısına mənsub olan hökmranlıq hüququ heç bir iddia və rəsmi hakimiyyətə müraciət tələb etmədən bilavasitə məcbur etmə yolu ilə icra olunurdu. «Domostroy» bu barədə kişiləri arvadlarını necə döyüb-döyməmək qaydaları ilə ətraflı təlimalandırırdı. Rusiyanın o dövrdəki ailə tərzi Qərbi Avropa cəmiyyətinin kübar təbəqələrində təzahür tapan, hüquqi şüurun inkişafına və Madonnaya sitayişə əsaslanan gözəl qadına pərəstişkarlıq tərzindən fərqlənirdi. Bununla bağlı təsəvvürlər qadına qarşı zorakılığı cəngavər şərəfi ilə bir araya sığmayan hal sayırdı. Rusiyada isə huquqi şüur qanunvericilikdən daha aşağı səviyyədə inkişaf etmişdi. Odur ki, formal olaraq qadağan edilmiş qadının qətli və ya hüquqlarından məhrum edilməsi həyatda tez-tez baş versə də, bu heç mənəvi məzəmmətə belə səbəb olmurdu. Əksinə olaraq, Rusiyada ər-arvad arasındakı əmlak münasibətləri Qərbi Avropadakından daha çox müstəqilliyi ilə fərqlənirdi. Lakin qız valideynlərinin əmlakına varis ola bilməzdi. Ona yalnız cehiz verilmirdi ki, ərə gedəndən sonra ondan öz bildiyi kimi istifadə etsin. Valideynlər öldükdə onların varisləri qızı cehizlə təmin etməyə borclu idilər. Əgər varislər yox idisə, qalan miras xəzinəyə verilir, ondansa qızlara cehiz ayrılırdı.
Ailə-nigah qanunvericiliyinin inkişafındakı sonrakı mərhələ qanunvericilikdə dünyəviliyin güclənməsi, müxtəlif dinlərə mənsub olan adamların nigahına icazə verilməsidir. Qanun məcəlləsində (Vətəndaşlıq Qanunları – f.2 mad. 12) deyilir ki, nigah vətəndaş – hüquq sövdələşməsinin predmeti ola bilməz, buna görə də nigaha girmək haqqında verilən vəd onu verən tərəfdən pozularsa, bu heç bir iddialara səbəb ola bilməz.
1830-cu ildə nigah bağlamağa görə yaş həddi artırılaraq, kişilər üçün 18, qadınlar üçün 16 il müəyyən edilir. Bəy və gəlinin yaşından asılı olmayaraq, nigaha onların valideynlərinin icazəsi tələb olunurdu. Onların razılığı olmadan nigah bağlanırdısa, bu qanuni sayılırdı, lakin övladlar bağışlanmırdılarsa, valideyn əmlakından məhrum olurdular. Vətəndaş və ya hərbi xidmətdə olan şəxslər nigaha inzibati cəza qorxusu altında öz rəislərindən icazə almalı idilər. Nigah bağlanmasının son həddi 80 yaş müəyyən edilir. Sinodun 1744-cü il fərmanına əsasən «Nigah insan nəslinin artırılması üçün Allah tərəfindən müəyyən edilir, bunu 80 yaşlı olanlardan gözləmək müşkül işdir.» Boşanma xeyli çətinləşdirilir. Boşanma proseduru olduqca qəliz idi. Boşanma prosesi Duxovnı Konsistoriya məhkəmələri tərəfindən icra olunurdu. Prosesin özü qarışıq yarış-axtarış xarakteri daşıyırdı. Qərar mövcud sübutlara formal qiymət verilməsi əsasında çıxarılırdı, yəni burada qəti olaraq müəyyən edilmiş sübutların olması həlledici rol oynayırdı, məsələn, ər-arvad arasında xəyanət olduqda iki-üç şahidin ifadəsi buna sübut kimi kifayət idi. Xəyanət etmiş tərəf günahını boynuna alsa belə, formal sübutlarla təsdiqini tapmırdısa, bu özü-özlüyündə günah kimi nəzərə alınmırdı. Xəyanət eyni zamanda cinayət hərəkəti sayılırdı və tərəflərdən birinin iddiası əsasında cinayət məhkəməsi tərəfindən baxıla bilərdi. Məhkəmənin hüququ var idi ki, günahkar əri (arvadı) 3 aydan 8 ay müddətinə qədər həbs cəzasına məhkum etsin, onunla əlbir olana 2 aydan 4 aya, evlidirsə – 4 aydan 8 aya kimi cəza təyin etsin. İnqilaba qədərki Rusiya bütün təbəqələri üçün eyni olan vahid nigah qanunvericiliyinin yaradılmasına axır ki gəlib çata bilmədi. Rusiyanın istər dünyəvi, istərsə də kilsə nigah qanunvericiliyi dini qaydalar üzərində qurulurdu. Buna görə də müxtəlif məzhəb və konfessiyalara mənsub olan şəxslər öz dinlərinin qaydalarından asılı olaraq müxtəlif qanunların təsirinə məruz qalırdılar. Bir tərəfdən bu dini dözümlülüyün təzahürü idi; digər tərəfdən XIX-XX əsrlərin keçidində alternativ olaraq vahid dünyəvi nigah qanunvericiliyinin yaradılmasına təkidli ehtiyac hiss olunurdu ki, bununla da müxtəlif dinlərə mənsub olan insanlara qarşılıqlı razılığa əsasən dünyəvi orqanda nigah və ya boşanma aktlarını icra edə bilsinlər və s. Müsəlmanlara poliqam nigah bağlamağa icazə verilirdi. Müsəlmanlarda boşanma Şəriət qanunları ilə nizamlanırdı, bu zaman boşanma tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında ya da kişinin iradəsindən asılı olaraq birtərəfli qaydada icra edilirdi. Katoliklər arasında nigah pozulmaz idi, yalnız separasiya – məhkəmə vasitəsilə ər-arvadı bir-birindən məcburi yolla ayırmaq olardı. Separasiya haqqında qərar almış ər- arvad yeni nigaha girə bilməzdilər. Protestant kilsəsi boşanmalara, o cümlədən ər-arvadda evliliyə nifrət yarandıqda, böyük imkanlar yaradırdı. Yəhudi qanunlarına görə kişi istənilən ciddi səbəb olduqda arvadından boşanmaq hüququna malik idi. Arvad isə yalnız müəyyən olunmuş qaydalarda boşanma tələb edə bilərdi. İmperiya dövründə ər və arvadın şəxsi hüquq və vəzifələri də ciddi dəyişikliklərə məruz qalmışdı. İlk növbədə Avropa həyat tərzi dəyərlərinə keçiddə qadınların cəmiyyətdəki vəziyyəti ciddi dəyişdi. 1917-ci ilə qədər formal olaraq qorunub saxlanılmış kişini ailə üzərindəki hökmü nisbətən sivil formalar aldı. 1845-ci ildən sonra ər öz arvadına fiziki cəza verə bilməzdi.
Qanunverici bu dövrdə ər-arvad münasibətlərini aktiv olaraq nigah daxilində həll etməyə çalışırdı. Vətəndaşlıq Qanunlarının 106-cı maddəsində deyilir: «Ər arvadını öz bədənitək sevməli, onunla razılıqda yaşamalı, hörmət etməli, müdafiə etməli, onun çatışmamazlıqlarını bağışlamalı, xəstəliyini yüngülləşdirməlidir». 107-ci maddə arvadın vəzifələrini belə şərh edir: «Arvad ərinə ailə başçısı kimi itaət etməli, ona qarşı məhəbbət və tükənməz sözə baxımlılıq göstərməli, evin xanımı kimi ona hər cür qulluq və bağlılıqda bulunmalıdır». Ər-arvadın yaşayış yeri kişinin yaşadığı yerlə müəyyən edilirdi. Kişi haraya gedirsə, qadın onunla getməli idi, əks halda arvad zorla ərinin evinə salınırdı. Yalnız sürgün qadını bu vəzifədən azad edə bilərdi. Arvad ərinin adını daşımaq hüququna malik idi və ya daşımağa borclu idi. Bu qaydadan istisna üstünlüyü zadəgan olmayanlara ərə gedən və zatən zadəgan olan qadınlara verilirdi, onlara ərinə bildirmədən zadəganlığını saxlamaq icazəsi verilirdi. Ər-arvadın əmlak münasibətləri də dəyişikliklərə uğradı: arvadın əmlakı onun ayrıca əmlakı kimi baxılırdı və kişi bu əmlakdan heç istifadə də edə bilməzdi. Vətəndaşlıq Qanunlarının 10-cu məddəsində deyilir ki, «nigah ər və arvada əmlaka birgə sahib olmaq haqqı verilir, onlardan hər birisi ayrıca əmlak ala və ona sahib ola bilər. » İnqilaba qədərki dövrdə Rusiyanın ailə qanunvericiliyi bir çox Avropa ölkələrinin qanunvericiliyi ilə təxminən eyni səviyyədə idi. 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra ilk çap olunmuş qanunvericilik aktı «Vətəndaş nigahı, uşaqlar və vətəndaşlıq aktların kitablarının tətbiqi haqqında» dekret idi. Bu dekretə görə, dinində asılı olmayaraq, bütün Rusiya vətəndaşları üçün yeganə ç nigah forması nigahın dövlət orqanlarında bağlanması oldu. Bu dekretin vacib müddəalarından biri o idi ki, bununla qanuni və qanunsuz uşaqların hüquqları bərabərləşdirilir, atanın kimliyi məhkəmə qaydasında təyin edilə bilərdi. 19 dekabr 1917-ci ildə «Nigahın pozulması haqqında» dekret qəbul olundu. Dekretə əsasən boşanma işləri Duxovnı konsistoriyaların ixtiyarından çıxarılırdı. 22 oktyabr 1918-ci ildə ilk xüsusi kodlaşdırılmış ailə-hüquq aktı olan «Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları, nigah, ailə və hamimilik hüquqları haqqında qanunlar Məcəlləsi» qəbul olundu. Bu məcəllənin normalları ər və arvadı həyatı məsələlərinin həllində və yaşayış yerinin seçimində bərabərləşdirdi. Ər-arvad eyni zamanda hər ikisinin familiyasından birini özlərinin ümumi familiyası kimi seçə bilmək, yaxud da onları birləşdirib qoşa familiya daşımaq imkanı əldə etdilər. Ər-arvadın əmlakına gəlincə əvvəlki ayrı-ayrılıq rejimi qüvvəsini saxladı, lakin indiki qanunda (mad. 105) yeni imperativ norma qüvvəyə mindi: burada deyilirdi ki, nigah ər-arvadın əmlak birliyini yaratmır, ər arvadın əmlakından istifadə etmək və onu idarə etmək hüququna malikdir, lakin belə hüquqa nigah müqaviləsinə görə sahib ola bilməz. Nəzərə alınsa ki, əmlakın bölünməsi rejimi evdən kənarda işləməyən qadına ailə əmlakı üzərində heç bir hüquq vermirdi, bu vəziyyəti nigah müqaviləsi bağlamaqla dəyişmək cəhdinə qoyulan qadağa qadınların maraqlarına daha ciddi pozuntular gətirdi. Əmlak münasibətlərinin nigah müqaviləsi vasitəsilə tənzimlənməsinin mümkünlüyü haqqında müddəa 2000-ci ilə kimi qüvvədə qalırdı. Məcəllənin 63-cü maddəsinə uyğun olaraq ər və arvad himayəçilik hüququna malik idilər. Himayədə saxlamaq hüququ ömürlük olaraq keçmiş ərə şamil edilirdi. Himayə haqqını ödəyən ər/arvad öldükdə alimentlər ondan sonra miras qalmış əmlak hesabına ödənirdi. 133-cü maddə qanuni və qanundankənar uşaqların hüquqlarını tam bərabərləşdirirdi. Uşaq anadan olmazdan üç ay qabaq atanın kimliyini təyin etmək üçün ana müvafiq ərizə ilə müraciət etmək hüququna malik idi, güman edilən ata isə bundan sonrakı iki həftə ərzində atalıqla bağlı etirazını məhkəmə qaydasında verə bilərdi. Əgər ananın ərizəsi mübahisə doğurmurdusa, atalıq təyin olunmuş sayılırdı. Hətta əgər cavabdeh şahidlər gətirib onlardan dəstək alsaydı ki, döl vaxtı qadın onların hər biri ilə cinsi əlaqədə olub və atanın kim olduğunu təyin etmək mümkün deyil, bu zaman məhkəmə bu adamların hər birisindən pay hesabı ilə aliment alınması haqqında qərar verə bilərdi. İmperiya dövründə Rusiya ucqarlarında yaşayan müsəlmanların vəziyyəti hamıya yaxşı bəllidir. Xüsusən də bu özünü Şəriət normaları ilə nizamlanan ailə hüququnda göstərirdi. Türkmənistanda belə bir atalar sözü işlədilirdi: «Kişiyə qızının göz yaşlarını əldə rəhbər tutmaq yaraşmaz». Ailədə qızın doğulması – valideynlərin günahı, Allahın cəzası sayılırdı. İlk doğulan qızı «Oğulgərək», ikincisini – «Doyduq», üçüncüsünü – «Bəsdi» çağırardılar. Azərbaycanlı qadının vəziyyətini dahi şair M.Ə.Sabir öz şerlərində çox yaxşı göstərir. Şerlərinin birində o, yazır ki, «Əgər qıza nəyi isə bilmək lazımdırsa, bu ev işi, tikiş, yamaq vurmaq, sap əyirmək, paltar yumaq, yığışdırmaq, küftə və dolma hazırlamaq, vəssəlam». O dövrdə hələ də çoxarvadlılıq, erkən nigahlar, qocalarla evlənmək qalmaqda idi. 1926-cı ildə «Ailə, nigah və hamilik haqqında Məcəllə» (ANHM) qəbul olundu. Məcəllənin qəbulu ilə faktiki nigah münasibətlərinə hüquqi məna verilir. İkinci vacib yenilik – ayrı-ayrılıq rejimində olmuş ər-arvad əmlakının birgə rejimə keçirilməsi oldu. Bu qaydanın qanuniləşdirilməsinin vacibliyi ondan irəli gəlirdi ki, bölünən əmlak rejimində müstəqil gəlir qazanmayan qadın ailə əmlakı üzərində hüquqsuz idi. Belə ki, bu əmlak kişinin gəliri hesabına əldə edildiyindən elə onun da ixtiyarında idi, qadınlarınsa çoxu o dövrdə işləmədiklərinə görə heç nəsiz qalırdılar. Bir qüsur qalırdı ki, ər-arvad ixtiyarlarında olan əmlakın hüquqi rejimini müqavilə əsasında həll edə bilmirdilər. Əmək qabiliyyətini itirmiş və ehtiyacı olan ər/arvada müavinat verilməsi onların boşanmasından sonra yalnız bir il müddəti ilə məhdudlaşırdı: qanunvericilik çalışırdı ki, ər-arvad arasındakı münasibətlər mümkün qədər tez kəsilsin. Qadın və kişiyə nigaha girmək üçün vahid yaş həddi 18 yaş müəyyən edildi. Məcəllə tərəflərə evlənmədən qabaqkı familiyilarını saxlamaq hüququnu təsbit etdi. Nigahdan kənar doğulan uşaqların atalarının kimliyi haqqında qeyd uşaq doğulandan sonra ananın ərizəsi əsasında edilirdi. Heç bir sübut tələb olunmurdu. Ataya yalnız qeydin aparıldığı barədə məlumat verilirdi və ona bu haqda bir il müddətində məhkəməyə şikayət etmək hüququ verilirdi. Lakin bu növ işlər, demək olar ki, həmişə qadınların xeyrinə həll olunurdu. Məhkəmə «Xarici oxşarlıq ekspertizası» və «qanın ekspertizası» kimi dəlilləri qəbul edirdi. Cavabdeh üçün atalıqdan qaçınmanın yeganə şansı – uşağın həqiqi atasını tapmaqda idi. Uşağın maraqlarının qorunmasının üstünlüyünü rəhbər tutaraq, o zaman güman edilən atanın hüquqlarının qorunmasının vacibliyi tamamilə unudulurdu. 1926-cı ildə Məcəllənin qəbul olunması ilə ailə – nigah qanunvericiliyində müəyyən sabitlik yaranır və 1968-ci ilə qədər yalnız iki Fərman qəbul olunur. 27 iyun 1936-cı ildə MİK və XKS «Abortların qadağan olunması, doğan analara yardımın artırılması, çoxailəlilərə dövlət yardımının təyin olunması, doğum evi və uşaq baxçaları şəbəkələrinin artırılması, aliment ödəməsindən yayınanlar barəsində cinayət məsulliyyətinin gücləndirilməsi və ailə və nigah qanunvericiliyində bəzi dəyişikliklərin edilməsi haqqında» qərar qəbul edirlər. Bu qərar dövlətin ailənin daxili işlərinə necə qarışdığının bariz nümunəsidir. Abortların icra edənlərə və aborta gedən qadınlara qarşı cinayət məsuliyyətinin nəzərdə tutulması və qanunvericiliklə abortların qadağan edilməsi nəticə etibarilə bu halın qarşısını almağa yox, kütləvi kriminal xarakterli abortların artmasına səbəb oldu, cəza qorxusu qarşısında qalan qadınları isə tibbi yardıma müraciət etməkdən daşındırmaqla bəzi hallarda ölümlərin sayını artırdı. 8 iyul 1944-cü ildə daha bir hüquqi akt – mövcud ailə-nigah qanunvericiliyini yüz il geri atan yeni Fərman qəbul olundu. Bu Fərmanla nigahdan kənar doğulan uşaqların məcburi yaxud könüllü qaydada atalarının kimliyini müəyyən etməyə qadağa qoyulurdu. Boşanmalar, hər iki tərəf buna razılıq versə belə, praktiki olaraq qadağan edilirdi. 15 fevral 1947-ci ilin Fərmanı ilə SSRİ vətəndaşlarının xarici vətəndaşlarla nigah bağlaması qadağan olundu. 1968-ci ildə SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaları ailə və nigah qanunvericilikləri qəbul olundu və bunların əsasında 1969 və 1979-cu illərdə müttəfiq respublikaların ailə məcəllələri işlənib hazırlandı. 1995-ci ildə Azərbpaycan Respublikası Konstitutsiyasının qəbulu ilə respublikanın yeni ailə qanunvericiliyinin formalaşması başladı.
Müasir şəraitdə ailəyə üç aspektdən baxılır. Cəmiyyət səviyyəsində ailə ona məxsus yeri və rolu ilə sosial institut kimi çıxış edir, bir sıra funksiyaları, o cümlədən uşaqları tərbiyələndirmək funksiyasını, icra edir. Digər tərəfdən ailə – özünün daxilində həmrəydiyi, ailə üzvlərinin birliyi, qarşılıqlı münasibətləri və ənənələri olan kiçik sosial qrupdur. Və, nəhayət, ailə – fəaliyyət və insanın müəyyən tələbatlarını ödəyən həyat sferasıdır. Nigah – qadınlar və kişilər arasında tarixən yaranmış sosial münasibətlər formasıdır ki, onun vasitəsilə cəmiyyət kişilərlə qadınlar arasındakı münasibətləri tənzimləyir və sanksiyalaşdırır. Ailə isə – nigah və qohumluğa əsaslanan, üzvlərinin birgə yaşayışda marağı olan sosial birlikdir. O, uşaqların doğulması və tərbiyə olunmasına, məişət və büdcə birliyinə əsaslanan, ər-arvad arasında tarixən təşəkkül tapmış qarşılıqlı münasibəilər sistemidir. Respublikamızda ailə-nigah məsələləri 01.06.2000-ci ildə qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi (AM) ilə tənzimlənir. Bu Məcəllənin 2-ci maddəsinin 2.3 bəndi nigahı kişi və qadın arasında müvafiq icra hakimiyyəti orqanında bağlanmış könüllü ittifaq kimi müəyyən edir. Həmin maddə (2.2.b) ər-arvadın bərabərliyini təsbit edir. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanından kənarda bağlanmış nigah (yəni dini kəbin) hüquqi əsası olmayan və heç bir hüquqi nəticəyə səbəb ola bilməyən akt sayılır (Azərbaycan Respublikasının AM m.2, b. 1.5). Azərbaycanda evlənmə yaş həddi kişilər üçün 18, qadınlar üçün 17 yaş müəyyən edilmişdir (m. 10, AM) . Nigah bağlamağın şərtləri – tərəflərin yazılı razılığı və qanunla müəyyən edilmiş yaş həddidir. Son vaxtlarda daha çox ikinci şərt pozulur: 15- 16 yaşlı qızlarla nigaha girmə halları artmışdır, hərçənd AR Ailə Məcəlləsinin 10-cu maddəsinin 2 bəndi müvafiq icra hakimiyyəti orqanına üzürlü səbəblər olduqda evlənmə yaşını bir il aşağı salmağa icazə vermişdir. Nigaha girməyə maneələr bunlardır: yaxın qohumluq (valideynlər və uşaqlar, baba-nənə və nəvələr, doğma və ögəy qardaş və bacılar); oğulluğa götürənlər və oğulluğa götürülənlər; ikinci nigahın olması; məhkəmə qaydasında iş bacarığı olmayan (hesab edilən) şəxslərlə (şəxslə) nigah bağlamaq (AR AM m. 12). Məcəllənin 4-cü fəsli nigahın pozulması ilə bağlı məsələləri tənzimlənir. Azərbaycan Respublikası AM-nin 14 m. 2 b. Əsasən nigah ikitərəfli razılığa və ya tərəflərin birinin tələbinə görə pozula bilər. Qanunverici kişilərin arvadın hamilə olduğu dövrdə və uşaq doğulandan bir ilə qədərki müddətdə boşanma haqqında iddia qaldırmaq hüququnu məhdudlaşdırır (m.15 AM). Bu norma ilə ailə hüququnda qender assimmetriyası təsbit edilir. Həmin maddə qadının hamiləlik dövründə və doğuşdan bir il sonra sağlamlığının qorunmasına yönəlmişdir. Lakin qanunvericilik uşağın bir yaşa çatmayıb öldüyü yaxud ölü doğulduğu, həmçinin ərin uşağın atası olmadığı hallar üçün istisnalar edir. Bundan başqa bu qayda o hallarda da tətbiq olunur ki, uşaq bir yaşına
çatanadək ananın yox atasının yanında yaşasın, yaxud kimsə başqa birisi ona qayğı göstərsin. Ailənin könüllü ittifaq, ər və arvadına bərabərhüquqlu olduqlarını təsbit edən məcəllə maddələrindən irəli gəlsək, onda bu qanunun 15-ci maddəsi həmin prinsipləri pozur.
Məsələyə digər tərəfdən yanaşaq. Əgər qanunverici qadını hamiləlik dövründə və uşaq doğulandan bir il sonrakı müddətdə lazımsız həyəcan və təəssüratlardan qorumağa cəhd göstərirsə, onda ailədə hansı sakitlikdən söz gedə bilər ki, əgər kişi orada «dəyənək altında» yaşamış olsun? Rusiya Federasiyasının ailə qanunvericiliyində atalığı təyin etmə məsələlərində indiyə kimi qender assimmetriyası qanuni qüvvədə qalır (RF AM 1 h. 3 b. Və AR AM m. 187). RF qanunvericiliyinə görə, nigah qeydə alınmayıbsa və ata uşağını qeydiyyatdan keçirdiyi zaman ananın razılığını almaq mümkün deyilsə yaxud o, doğuş zamanı tələb olubsa, onda atalığı təyin etmək üçün hami və ya qəyyumluq təşkilatının razılığı olmalıdır. Azərbaycan Respublikasının ailə qanunvericiliyi bu praktikadan imtina etmişdir; bu halda özünü uşağın atası kimi qeydiyyatdan keçirmək üçün atanın ərizəsi kifayətdir. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 84 və 85-ci maddələri ər və arvadın bir-birlərini saxlamaq borcunu təsbit edir. 84-cü maddənin 2-ci bəndinin 2-ci hissəsi hamiləlik dövründə və bircə uşaq 3 yaşına çatana qədər nigah pozulduqda qadına aliment almaq hüququnu qanuniləşdirir. Hazırki işə aidiyyatda götürəndə (Ailə münasibətlərində ər və arvadın hüquq bərabərliyi və imkan bərabərlliyi) AM-nin təhlil olunan maddəsi tamamilə müxtəlif olan iki situasiyanı əhatə edir ki, bunlar arasında əvvəllər heç vaxt fərq qoyulmamışdı. Burada da qender bərabərliyinə «avtomatizm» yanaşması özünü göstərir. Birinci situasiya qadının hamiləlik və uşaq doğulandan sonrakı dövrü (bir yaşa qədər) əhatə edir, yəni bu dövrdə o, hələ işləyə bilmir və fiziki cəhətdən tam bərkiməyib. İkinci situasiyada qadın artıq tam iş qabiliyyətidir, lakin o, uşaq üç yaşına çatana qədər işləməmək və ona qulluq göstərmək hüququndan istifadə etməyi qərara alır ki, onu bağçaya verməsin. Uşağın maraqlarını nəzərə alsaq, ailə qanunvericiliyinin bu müddəası təqdir olunmalıdır. Əgər birinci hissəni (hamiləlik dövrünün və uşaq bir yaşa çatanadək aliment ödənişi) biz bir mövcudluq kimi qəbul ediriksə, onda digər situasiya uşaq doğulandan sonrakı üçillik dövrə aid olur. Qanunun bu hissəsində söhbət uşağın valideynlərdən hansı birisi ilə qalmasından asılı olaraq onların aliment alma hüququndan getməlidir. Qanunun hərfinə görə, qadın uşaq onunla yaşamasa da aliment tələb etmək hüququna malikdir. Bu normanın haqsızlığı göz qabağındadır: ana öz ailəsini atıb ata isə ailənin bütün qayğısını öz üzərinə götürməyə məcburdur. Bu vəziyyətə düşməklə bərabər o, uşaq 1 yaşına çatana kimi qadınla nəinki boşana bilməz, üstəlik uşaq 3 yaşına çatanadək qanunla ona aliment də ödəməlidir, çünki qanunvericilik ayrı heç bir istisna nəzərdə tutmur. Buna görə də əmlak hüququnda və sosial təminat hüququnda işlədilən «uşağa faktiki qulluq göstərən şəxs» termini ailə qanunvericiliyinə daxil edilməlidir ki, bu norma kişi və qadının formal bərabərliyi prinsipinə uyğun gəlsin və cinsindən asılı olmayaraq hər bir valideynə öz valideynlik hüquqlarının icrasında bərabər imkanlar yaratmış olsun.
Ər-arvad arasında əmlak münasibətləri və bərabərlik problemləri Ər-arvad arasındakı əmlak münasibətləri şəxsi (qeyri-əmlak) münasibətlərindən hüquqi cəhətdən daha yaxşı tənzimlənir. Buna görədir ki, həyati münasibətlərə nisbətən ər-arvad münasibətlərində daha az yer tutan əmlak münasibətləri hüquqi tənzimləmədə daha çox yer tuturlar. Ər və arvadın əmlak münasibətləri daima hüquqi tənzimləmə tələb edir, çünki, əvvəla, əmlak hüquqları həmişə məcburi qaydada həyata keçirilir və əmlak öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi müvafiq sanksiyaların tətbiqinə səbəb olur. İkincisi, əmlak münasibətlərində müəyyənlik lazımdır, belə ki, bunda həm ər-arvad, həm də üçüncü şəxslər – varislər, kreditorlar, kontragentlər – maraqlıdırlar. Ailə münasibətlərini tənzimləyən normalar yeni Ailə Məcəlləsində (AM) xeyli dəyişikliyə məruz qalıblar. Əmlak münasibətlərini tənzimləyən normaların prinsipləri belə dəyişdirilib. Ər-arvadın qanuni əmlak rejimi ailə qanunvericiliyinin diopozitiv normaları ilə müəyyən edilmiş birgə əmlak rejimi adlanır. Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, ər-arvad əmlakının qanuni rejimi onların birgə mülkiyyət rejimi sayılır (Azərbaycan Respublikasının AM, m. 31.1). Ər və arvad üçün qanuni əmlak rejimi təyin etdikdə qanunverici ilk növbədə qadının maraqlarından çıxış etmişdir. Bu norma ilk dəfə olaraq qanunvericilikdə 1926-cı ildə təsbit olunmuşdur (Bu mövzunun 1-ci sualına bax). Birgə əmlak (mülkiyyət) rejimi o deməkdir ki, ər və arvad, ailə büdcəsinə gətirdikləri gəlirdən asılı olmayaraq, birgə yaşayış dövründə qazandıqları əmlakda bərabər pay hüququna malikdirlər. Birgə mülkiyyət əvvəlki tək əksər ailə cütlüklərinin maraqlarına cavab verir. Son illərdəki ciddi dəyişikliklərə baxmayaraq, qadınların çox hissəsinin gəliri kişilərin gəlirlərindən aşağıdır. Bu onunla bağlıdır ki, qadınlar öz professional karyeralarını ev təsərrüfatını aparmaq və uşaqların təcrübəsi ilə məşğul olmaq işini bir-biri ilə uyğunlaşdırmaq məcburiyyətindədirlər. Bununla belə, çətinliklərə baxmayaraq, bir çox qadınlara ərlərinə nisbətən daha çox qazanmaq nəsib oldur. Onlar üçün ümumi mülkiyyət rejimi sərfəli deyildir, belə ki, həm evdə, həm də işdə ikiqat zəhmətə qatlaşaraq, onlar ərlərinə nisbətən daha çox əmək və vaxt sərf edir, əmlak bölgüsündə isə yalnız onun yarısına sahib ola bilirlər. Yeni ailə qanunvericiliyi onlara bu haqsızlıqdan yaxa qurtarmaq imkanı verir, bunun yolu isə – kəbin kontraktı bağlamaqla özünə digər ər-arvadlılıq əmlak rejimi yaratmaqdır. Ər-arvd ümumi birgə əmlak hüququ, onların çəkdikləri zəhmətin həcmindən və gəlirlərindən asılı olmayaraq bərabər ölçülüdür. Hətta o halda ki, əgər ər-arvadın ikisindən biri ümumiyyətlə gəlir əldə etməkdə və ümumi əmlakın artırılmasında iştirak etməyibsə və bu üzürlü səbəblərdən baş veribsə heç də onun hüquqlarını azaltmır (Azərbaycan Respublikasının AM, m.32, b.2.2). Ər-arvad arasında əmlak münasibətlərini iki qrup münasibətlərə bölmək olar – ər-arvad mülkiyyəti münasibətləri və ər-arvad mükiyyəti arasında aliment münasibətləri.
Ailə məcəlləsinin ən əhəmiyyətli novellarından biri nigah kontraktı (müqaviləsi) institutunun təsbitidir. Nigah kontraktının ilk dəfə bağlanması 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin qəbulu ilə mümkün oldu. Bu qanunda göstərilirdi ki, «ər və arvadın birgə həyat dövründə qazandıqları əmlak tərəflər arasındakı müqavilə ilə ər-arvad əmlakının özgə rejimi nəzərdə tutulmayıbsa, onların birgə mülkiyyətidir». Əmlaka dair ər-arvad münasibətlərinin imperativ həlli diapozitiv forma ilə əvəz olunub və bununla ər-arvad əmlaklarının hüquqi rejimini özlərinin müəyyən etmək imkanlarının əldə etdilər. Azərbaycan Respublikasının AM 31.1 maddəsi nigah müqaviləsinin ər və arvad arasında nigah dövründə və ya nigah pozulduqda onların əmlak hüquqlarını və vəzifələrini müəyyən edən razılaşma kimi müəyyən edir. Nigah kontraktının (müqaviləsinin) əsas hüquqi məqsədi – ər-arvad əmlakının hüquqi rejimini və gələcəkdə yarana biləcək digər əmlak münasibətlərini müəyyən etməkdir. Nigah müqaviləsi həm nigaha qədərki dövrdə həm də nigah bağlandıqdan sonrakı istənilən məqamda bağlana bilər. Əgər müqavilə bağlanıbsa, bu halda o, nigah qeyd olunanadək qüvvəyə minə bilməz. Nigahın etibarsız sayılması avtomatik olaraq
nigah kontraktının da etibarsız sayılmasına səbəb olur. Nigah kontraktı mütləq yazılı surətdə bağlanmalı və notarial qaydada təsdiq olunmalıdır. Nigah kontraktının əsas elementi ər-arvad əmlakının hüquqi rejiminin təyin olunmasıdır. Nigah müqaviləsi ilə müəyyən edilən bu rejim ər-arvad əmlakının müqavilə rejimi adlanır. Ər ya arvad nigah müqaviləsinin qüvvəsinə ümumi əmlakın yalnız öz hissəsini sala bilərlər. Ər və arvadın ixtiyarları var ki, nigah müqaviləsində tərəflərin bir-birini qarşılıqlı olaraq və ya birinin digərini saxlamaq haqqında öhdəliklər nəzərdə tutsunlar. Nigah müqaviləsində nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələr müəyyən müddələrlə məhdudlaşdırıla bilər. Nigah müqaviləsi ər-arvad cütlüyündən hər hansısını pis vəziyyətdə saxlaya bilməz; müqavilə ailə qanunvericiliyinin özəl meyarlarına zidd olmamalıdır. Əgər nigah müqaviləsi pozulmayıbsa, nigah dayandırıla qədər o, qüvvədə qala bilməz. Nigah müqaviləsi ər-arvad arasında əmlak münasibətləri rejiminin qarantı olmaqla, bu növ münasibətlərin nizamlanmasına dair məhkəmələrə edilən müraciətlərin azalmasına yardım edir. Formal-hüquqi baxımdan ər-arvad arasında bərabərlik prinsipinin ailə qanunvericiliyində təsbiti – Konstitusiyada əksini tapmış kişi və qadın bərabərliyin prinsipinə ciddi əməl olunduğuna əsaslanır.
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, B. 1995. 2. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi. B. 2000. 3. Q.İ.Manayev. «Sovet ailə hüququ». B., 1989. 4. М.В.Антокольская. «Семейное право». М., 1997. 5. Мусульманское право. 6. Е.М.Зуйкова, Ф.И. Ергуланова. «Феминология». М., 2001. Document Outline
Yüklə 193,06 Kb. Dostları ilə paylaş:
|