Mövzu Seçki hüququ və seçki sistemi plan: 1
Yüklə 154,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seçki hüququ anlayışı və onun əsas növləri. AR – nın Konstitusiyasında
- 3. Seçki hüququnun əsas prinsipləri
| Mövzu 6. Seçki hüququ və seçki sistemi 1 Plan: 2 1. Seçki hüququ anlayişi və onun əsas növləri. AR konstitusiyasinda seçki 3 hüququnun əsaslari 4 2. Seçki sistemi anlayişi və onun mahiyyəti 5
Seçki hüququnun əsas prinsipləri 6
Seçki prosesi və onun mərhələləri 7
8
AR – nın Konstitusiyası 9
İsmayılov İ. AR Konstitusiyası və hüququnun əsasları Bakı 2002 10
Cəfərov İ. Konstitusiya hüququnun əsasları Bakı, Adiloğlu 2002 11
Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ, Bakı BDU 2002 12
Hacızadə H. Demokratiya və seçki islahatı uğrunda mübarizə. Bakı 1998 13
Vətəndaşalrın idarəetmədə iştirak formaları. Vətəndaş Cəmiyyəti Uğrunda 14 Məsləhət və Yardım Mərkəzinin redaktəsi ilə. Bakı 2002 15 7. AR – nın Seçki Məcəlləsi Bakı 2008 16
17
seçki hüququnun əsasları 18
Bəşəriyyət tarix boyu insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının qarşısını 19
almaq üçün idarəetmənin böyük bir praktiki prosesini keçmişdir. Bütün dünya 20
dövlətçilik tarixində bu prinsipə əməl etmək üçün müxtəlif tədbirlərə, üsullara 21
müraciət edilmişdir. Seçki məhz bu üsullardan biridir. Seçkilər əksəriyyətin 22
iradəsini ifadə etmək baxımından hakimiyyəti legitimləşdirir. Seçkilər vasitəsilə 23
xalq öz nümayəndələrini seçir və suveren hüquqlarını həyata keçirmək üçün onlar 24
arasında mandat bölgüsü aparır. Bu yolla insan və vətəndaşın ən mühüm 25
hüquqlarından biri həyata keçirilir. 10 dekabr 1948 – ci il tarixli “İnsan 26
Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsi”ndə qeyd olunduğu kimi, xalqın iradəsi 27
hakimiyyətin əsasını təşkil edir. Bu iradə öz əksini ümumi, bərabər seçki hüququ 28
əsasında gizli səsvermə və seçkinin azad və demokratikliyini təmin edən 29
vasitələrdən istifadə etməklə müntəzəm keçirilən səsvermələrdə tapır. 30
12 noyabr 1995 – ci il Konstitusiyasının 2 – ci maddəsində qeyd olunur ki, 31
Azərbaycan xalqı öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi – 32
referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və 33
şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirir. Lakin, bu 34
heç də o demək deyildir ki, xalq səsvermə vasitəsilə öz ayrılmaz suverenliyini 35
seçilənlərə verir. Seçkilər vasitəsilə yalnız Konstitusiyada müəyyən olunmuş 36
səlahiyyətlər çərçivəsində suverenliyin reallaşdırılmasına nail olunur. 37
Seçkilərin keçirilməsi həmişə bir qayda olaraq xalqın hüquq düşüncəsinin 38
genişləndirilməsinə, onun siyasi aktivliyinin artmasına, xalqı daha uğurlu idarə edə 39
biləcək və xalqın daha çox inamını qazanmış olan qüvvələrin dinc yolla 40
hakimiyyətə gəlməsinə şərait yaradır. Seçkilər cəmiyyətin “siyasi barometri” 41
qismində çıxış edir. 42
Dünya dövlətlərinin sırasında respublikaların sayının artması nəticəsində 43
bəşəriyyətin mütləq əksəriyyətinin get – gedə daha çox seçmək və seçilmək 44
hüququndan istifadə etməsi üçün yaranan imkan seçkilərdən gələcəkdə də 45
hakimiyyətin ali orqanlarının formalaşdırılmasında ən optimal variant kimi istifadə 1 olunmasına tam zəmin yaradır. Seçkilər anlayışı ilk növbədə seçki hüququ anlayışı 2 ilə sıx bağlıdır. Seçki hüququ geniş anlayış olub, vətəndaş hüquqlarının başlıca 3 təzahürlərindən biridir. Seçki hüququ hüquq ədəbiyyatında iki mənada – obyektiv 4 və subyektiv mənada işlədilir. Obyektiv mənada seçki hüququ dedikdə, ali 5 hakimiyyət və yerli özünüidarə orqanlarına seçkilərlə bağlı ictimai münasibətləri 6 tənmiz edən hüquq normalarının məcmusu başa düşülür. Obyektiv seçki hüququ 7 konstitusiya hüququnun bir institutu olmaqla geniş mənada seçki sistemini tənzim 8 edən hüquq normalarını birləşdirir. Seçki hüququnun predmetini vətəndaşların 9 birbaşa və dolayı iştiral etdiyi seçkilərlə bağlı ictimai münasibətlər təşkil edir. 10 Seçki hüququnun mənbələri sırasına seçki hüququnun normalarının ifadə 11 edildiyi Konstitusiya hüququnun bütün mənbələri daxildir. Subyektiv mənada 12 seçki hüququ dövlətin öz vətəndaşlarına dövlət orqanlarına, habelə yerli 13 özünüidarə orqanlarına seçkilərdə iştirak etmək imkanını təmin etməsi nəzərdə 14 tutulur. Başqa sözlə, subyektiv mənada seçki hüququ dedikdə, vətəndaşların 15 seçkilərdə iştirak etmək, seçmək və seçilmək imkanı başa düşülür. Subyektiv 16 mənada seçki hüququ aktiv (seçmək) və passiv (seçilmək) seçki hüquqlarından 17 ibarətdir. 18 2. Seçki sistemi anlayışı və onun mahiyyəti 19
Seçki sisteminin anlayışı hüquq ədəbiyyatında geniş və dar mənada işlədilir. 20
Geniş mənada seçki sistemi ali hakimiyyət orqanlarına seçkilərin keçirilməsi ilə 21
bağlı tənzimlənən ictimai münasibətlərin məcmusudur. Bu sistem Konstitusiya 22
hüququ əsasında tənzimlənir. Seçki sisteminin reallaşdırılmasında digər normalar 23
(adətlər, ənənələr, siyasi etika qaydaları) da yaxından iştrak edir. 24
Dar mənada seçki sistemi – seçicilərin və ya digər səlahiyyətli şəxslərin 25
səsverməsində müvafiq olaraq deputat mandatlarının deputatlığa namizədlər 26
arasında bölüşdürülməsi üsulu kimi işlədilir. Tarix boyu səsvermənin nəticələrinə 27
uyğun olaraq mandatların namizədlər arasında bölüşdürülməsinin bir sıra metodları 28
formalaşdırılmışdır. Hazırda dünya ölkələrində bu üsullardan geniş istifadə olunur. 29
Seçki sistemlərinin ən çox yayılanları majoritar və proporsional seçki 30
sistemləridir. 31
Majoritar seçki sistemi tarixən ən qədim sistemdir. Majoritar seçki sistemi 32
səslərin əksəriyyətinin toplanması prinsipinə əsaslanır. Majoritar termini mənşəcə 33
fransız sözü olub majorite - əksəriyyət deməkdir. Majoritar seçki sisteminə uyğun 34
olaraq namizədlərdən səslərin müəyyən edilmiş əksəriyyətini qazanan şəxs deputat 35
mandatı əldə etmiş olur. Səslərin tələb olunan əksəriyyətindən asılı olaraq 36
majoritar seçki sisteminin 3 növü fərqləndirilir. Bunlar – nisbi əksəriyyət sistemi, 37
mütləq əksəriyyət sistemi, şərtləndirilmiş (ixtisaslaşdırılmış) əksəriyyət 38
majoritar sistemidir. 39
Nisbi əksəriyyət majoritar sistemi ən sadə seçki sistemi olub, mahiyyətinə 40
görə deputatlığa namizədlərdən digər namizədlərə nisbətən verilmiş səslərin daha 41
çox hissəsini toplamış namizədin mandat qazanmasını göstərir. Başqa sözlə, nisbi 42
əksəriyyət sisteminin tətbiq olunduğu ölkələrdə digər namizədlərə nisbətən çox səs 43
toplamış şəxs nümayəndəli orqanın tərkibinə seçilmiş sayılır. Dünya dövlətlərindən 44
43 – də nisbi əksəriyyət majoritar sistemindən istifadə olunur. nisbi əksəriyyət 45
majoritar sistemində seçkilərdə seçicilərin iştirakı üçün minimum hədd təyin 1 edilmir. Yəni seçkinin baş tutması üçün ən azı bir seçicinin belə səs verməyə 2 gəlməsi kifayət edir. Maraqlı burasıdır ki, əgər konkret dairədən yalnız bir şəxs 3 deputatlığa namizəd kimi irəli sürülmüşdürsə, seçkidə hətta bir nəfər – namizəd 4 özü bülə iştirak edərək öz lehinə səs versə, o seçilmiş hesab olunur. 5 Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyət tərəfindən tanınmış, seçicilərin inandığı və 6 etibar etdiyi, intellektual imkanlarına görə xalqa xeyir verə biləcək ayrı – ayrı 7 şəxslərin nümayəndəli orqanın tərkibinə və ya seçkili vəzifələrə müstəqil seçilə 8 bilməsi üçün majoritar nisbi əksəriyyət sistemi gözəl imkan yaradır. Sağlam 9 düşüncəli, orta intellektual səviyyəli cəmiyyətlərdə nisbi əksəriyyət majoritar 10 sisteminin tətbiqi baxımından heç bir problem yoxdur. Xalq demokratik şəraitdə 11 yalnız özü inandığı və etibat etdiyi bir namizədə səs verir və onu bu və ya başqa 12 orqana seçir. 13 Majoritar seçki sisteminin digər bir forması olan mütləq əksəriyyət sistemi 14 deputatlığa namizədin seçilməsi üçün ümumi səslərin mütləq əksəriyyətinin 15 toplanması, yəni seçicilərin ən azı 50% +1 – nin səsin toplanmasını tələb edir. 16 Qeyd etmək lazimdir ki, bu sistem nisbi əksəriyyət sisteminə nisbətən daha 17 möhkəm tləbkarliği ilə fərqlənir. Əgər nisbi əksəriyyət sistemində baş tutmasi üçün 18 namizədin digər namizədə nisbətən çox səs toplamasindan söhbət gedirsə, mütləq 19 əksəriyyət sistemində bu prinsip əsas götürülə bilməz. Belə ki, nisbi əksəriyyət 20 sistemində bir seçicinin səs verməsi ilə seçkilər baş tutmuş hesab olunurdusa, 21 mütləq əksəriyyət sistemində seçkilərin baş tutmasi üçün seçkilərdə seçicilərin 22 iştirakinin minimal həddiən riayət olunmalidir. Əgər minimum həddə seçicilərin 23 iştiraki qeydə alinmamişdirsa, seçkilər baş tutmamiş sayilir. Minimum hədd qeydə 24 alinmiş seçicilərin ümumi sayinin yarisina və ya yarisindan az sayda seçicilərin 25 sayina bərabər ola bilər. Birinci halda əgər minimum həddə qeydə alinmiş 26 seçicilərin yarisina bərabərdirsə, verilmiş ümumi səslərin mütləq əksəriyyəti 27 minimum hüquqi seçki korpusunun 25% +1 – lə ifadə olunur. 28 Majoritar mütləq əksəriyyət sisteminin tətbiqi zamani bir qayda olaraq 29 birmandatli seçki dairələri təşkil olunur. Bu halda seçilmək üçün seçicilərin mütləq 30 əksəriyyətinin səsini toplamaq lazim gəlir. 31 Majoritar şərtləndirilmiş əksəriyyət sistemi majoritar nisbi əksəriyyət və 32 mütləq əksəriyyət sisteminə nisbətən daha az tətbiq olunur. Çünki şərtləndirilmiş 33 əksəriyyət sistemində seçkilərin lazimi nəticələr verməsi daha çətinləşir. 34 Şərtləndirilmiş əksəriyyət majoritar sisteminə uyğun olaraq namizədlərdən təsdiq 35 olunmuş əksəriyyətdə səsləri toplaya biləniseçilmiş hesab olunur. Şərtləndirilmiş 36 əksəriyyət majoritar sistemində seçicilərin 65% - nin, 2/3 – nün, ¾ - nün, 60% - nin 37 səsini toplamasi tələbi qoyula bilər. 38 Proporsional sistemin tətbiqində məqsəd seçicilərin səslərinə uyğun olaraq 39 mandatlarin proporsional əsaslarla partiyalar arasinda mütənasib bölüşdürülür. 40 Proporsional seçki sistemi çoxmandatli seçki dairləri üzrə tətbiq olunur. 41
42
Seçki hüququnun prinsipləri seçkilərin taninmasinin və gerçəkləşdirilməsinin 43
elə şərtləridir ki, həmin şərtlər seçkiləri əsl xalq iradəsinin ifadəsi edir. Əksinə bu 44
prinsiplərin pozulmasi seçkilərin legitimliyinə deməli həm də seçkili hakimiyyət 45 Yüklə 154,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|