Mübariz süleymanli

T

elman QULİYEV

MİLLİ-MƏDƏNİ İRS

VƏ DİL AMİLİNƏ KULTUROLOJİ BAXIŞ
(Naxçıvan dialektinin terminoloji

leksikası nümunəsində)

BAKI – 2014
Redaktoru

v

ə ön sözün müəllifi: prof. dr. Ramiz Əskər

Telman Quliyev.

Milli-mədəni irs və dil amilinə kulturoloji baxış.

Bakı, "Ziya", 2014, 216 səh.

Kitabda müasir dövrdə dövlətimizin mədəniyyət siyasəti, zəngin irsimizin tədqiqi və təbliği ilə bağlı bəzi məqamlar, milli varlığımızın qorunmasında və inkişafında dilin rolu araşdırılır, bu sahə Naxçıvan dialektinin terminoloji leksikası nümunəsində nəzərdən keçirilir.

Kitab tələbələr, müəllimlər və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 

ISBN: 978-9952-8142-0-0

©Telman Quliyev, 2014
ÖN SÖZ

Gənclik dostum Telman Quliyev mətbuat aləmində kifayət qədər tanınır. O, uzun illər “Şərq qapısı” qəzetində müxbir və tərcüməçi olmuş, Naxçıvan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində məsul vəzifələrdə işləmiş, 80-ci illərin sonlarından kütləvi informasiya vasitələrində sovet imperializminin və onun sadiq nökəri erməni-daşnak faşizminin Azərbaycana qarşı məkrli siyasətinin ifşa olunmasında xüsusi əməyi olmuşdur.

Telman Quliyevin fəaliyyətinin mühüm bir qismi xalqımızın dahi oğlu, ümum­milli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanda işlədiyi mürəkkəb dövrə təsadüf etmişdir. Naxçıvan şəhərindən Naxçıvan MR Ali Məclisinə deputat seçilən Telman müəllim Ali Məclis sessiyaları katibliyinə rəhbərlik etmişdi. O, deputat yoldaşları ilə birlikdə Moskvadan Mixail Qorbaçovun, Bakıdan Ayaz Mütəllibovun təzyiqlərinə qarşı çıxaraq, Heydər Əliyevin siyasi dəst-xəttini müdafiə etmişdir. Jurnalist və deputat kimi dəfələrlə döyüş bölgəsində, cəbhə xəttində olan, bir neçə dəfə Dağlıq Qarabağa yardım aparan Telman müəllim əhali arasında milli vətənpərvərlik hisslərinin yüksəlməsinə çalışmışdır.

Mən, bu kiçik yazımda Telman Quliyevin yalnız çox məhdud dairədə bilinən başqa bir cəhəti haqqında danışmaq istəyirəm. O, tanınmış jurnalist, publisist, ictimai xadim olmaqla yanaşı, həm də istedadlı bir tədqiqatçıdır. Onun mətbuat səhifələrində dərc olunan yazılarına və efirdə səslənən bütün verilişlərinə bir elmi üslub və analitik təhlil xasdır. Hətta onları elmi aparatla təchiz edilməyən elmi əsərlər adlandırmaq mümkündür.

Telman müəllimin yazılarının mühüm bir hissəsini isə doğrudan-doğruya elmi məqalələr təşkil edir. O bunları Bakı Dövlət Universitetində təhsil aldığı 70-ci illərdən başlayaraq qələmə almışdır. Əvvəlcə jurnalistika fakül­təsində oxuyan, hərbi xidməti başa vurub qayıtdıqdan sonra isə təhsilini filologiya fakültəsində davam etdirən gənc Telman yay aylarında qəzetçi kimi staj keçərkən və ya filoloq kimi dialektoloji təcrübə müddətində Azərbaycan dialektlərində işlənən, lakin ədəbi dildə olmayan termin sə­ciyyəli bir sıra söz və ifadələri toplamış, onların linqvistik xüsusiyyətlərini araşdırmış və haqlı olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bunlar ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə daxil edilməli, terminoloji leksikanı zənginləşdirməlidir.

Bəzi misallara müraciət edək. Məsələn, biz bostan və tərəvəz məhsulları ilə addımbaşı qarşılaşırıq və onların ədəbi dildəki adlarını bilirik: paxla, lobya, noxud, kələm, pomidor, xiyar, tərxun, keşniş, nanə və s. Bəzən dükanda-bazarda bu sözləri də eşidirik: maş, gülbəsər. Əslində, bunlar da termindir, maş faraş lobya, gülbəsər erkən xiyar deməkdir. Yaxud heyvandarlıq sahəsində hamının bildiyi buzov, dana, düyə, inək, buğa və öküz sözləri ilə yanaşı qısırəmən və cöngə terminləri var ki, bunlardan qısırəmən bir yaşdan iki yaşa qədər dişi heyvanı, cöngə isə iki yaşdan böyük erkək heyvanı ifadə edir.

Yaşa görə keçi növlərində sıravi oxucu oğlaq, çəpiş, dıbır/dübür, təkə və erkəci/ərkəci bilir. Əslində isə burada qidik (altı aydan bir yaşa qədər), küvər (bir yaşdan böyük dişi keçi), sibir (üşyaşar erkək keçi), seyiz (dördyaşar erkək keçi), xar (üçyaşar axtalanmış erkək keçi) növləri də var ki, onların adları yalnız bu sahədə işləyən adamlara məlumdur.

Telman müəllim xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə dair yüzlərcə bu tipli sözləri xalq arasından toplamış, elmi şəkildə təsnif etmiş və sistemləşdirmişdir. Bu sözləri oxuduqda adam dialekt və şivələrimizin son dərəcə zəngin xəzinə olduğu qənaətinə gəlir. Müxtəlif əlamətlərinə görə qoyun növləri bu baxımdan çox maraq kəsb edir. Orada almaz qoyun – balasını əmməyə qoymayan qoyun; qol qoyunu – çoban yatanda onu oyatması üçün öz qoluna bağladığı qoyun; yava qoyun – özü sağına gələn qoyun; səmə qoyun – sürüdən geriyə qalan qoyun; sülək qoyun – sürüdən ayrılıb yem üstünə qaçan qoyun; fizək qoyun – yad quzunu əmizdirən qoyun kimi növləri görürük.

Tədqiqatçı əsasən Naxçıvanda işlədilən ot, çiçək və ağac adlarını, dərman bitkilərinin adlarını, xəstəlik adlarını, vəhşi heyvan, quş və həşərat adlarını, məişət leksikası, toxuculuq, inşaat, arıçılıq, toy və yas mərasiminə aid sözləri toplamış və yeri gəldikcə onların başqa bölgələrimizdə istifadə olunan adlarla, bəzən də qardaş türk dillərindəki ekvivalentləri ilə müqayisə etmişdir. Bunlar etnoqrafik baxımdan son dərəcə maraqlı materiallardır.

Telman müəllimin bu sahədəki araşdırmaları onun bəzi məqalələrində, kurs işlərində və diplom işində öz əksini tapmış, Bakı Dövlət Universitetində ona dərs deyən müəllimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Onlar bu işi dissertasiya mövzusu kimi götürməyi məsləhət görmüşlər. Təəssüf ki, o, ardıcıl olaraq elmi işlə məşğul olmamışdır.

Telman Quliyev bu sahədəki axtarışlarını sonralar da davam etdirmiş və külli miqdarda faktiki material yığmışdır. Dostlarının təkidinə baxmayaraq topladığı bu materialın bazasında dissertasiya yazmaq fikrini vaxtın ötdüyü bəhanəsi ilə yaxın qoymamışdır. Yalnız mənim israrlı xahişim qarşısında bunları heç olmasa bir kitab halında nəşr etməyə razılıq vermişdir. Bu zaman məsələyə milli-mədəni irsimizin tədqiqi və təbliğində dilin roluna kulturoloji baxış mövqeyindən yanaşmış, müasir dövrdə dövlətimizin mədəniyyət siyasəti, mədəni irsin tədqiqi məsələləri, milli-mədəni varlığımızın mühafizəsində dil amili, dilin kulturoloji mahiyyəti, bu sahədə folklorun əhəmiyyəti və toplanması ilə bağlı bəzi məqamları da gözdən keçirmiş, öz tədqiqatını daha da dolğunlaşdırmış, monoqrafik bir səviyyəyə çatdırmışdır.

Əziz oxucu! Əlinizdəki bu dəyərli tədqiqat işi həcmcə çox böyük olmasa da, məzmunca çox maraqlıdır. Oxuduqca bunu görəcək və ürəyinizdə onun müəllifinə təşəkkür edəcəksiniz.

 

Prof. Dr. Ramiz ƏSKƏR

Bakı Dövlət Universitetinin

Türk xalqları ədəbiyyatı kafedrasının

müdiri, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti

MİLLİ-MƏDƏNİ İRS SAHƏSİNDƏ

DÖVLƏT MƏDƏNİYYƏT

SİYASƏTİ

Bəşər mədəniyyəti tarixi təcrübəsi sübut edir ki, xalq insanların mənəviyyatı, əxlaqi normaları və baxışları ilə bağlı olan mədəni irsin, milli-mə­nəvi dəyərlərin ya­ra­dıcısıdır. Bu mənada elə təbiətin hər bir xalqa bəxş etdiyi ən qiymətli miras da məhz bu dəyərlərdir. Lakin hər bir tarixi mərhələdə bu kulturoloji problemə mü­na­sibət ey­ni olmamışdır. Bu gün mədəni dünyanın modern baxışlarında da zamanın tələblərin­dən irəli gələn amillər müşahidə edilməkdədir. Müasir dünya siyasətində qlo­bal, regi­onal və lokal problem­lərin, qloballaşma və mə­dəni inteqrasiya məsələlərinin həl­linə yeni münasibət özünü göstərir ki, Azərbay­can Respublikası da bu pro­sesdə fəal işti­rak etməkdədir. Artıq bu, danılmaz bir fakt­dır ki, Azərbaycanda milli və bəşəri də­yər­lərin sin­te­zi, dünya təcrübəsi yönündə həyata keçirilən isla­hatlar dünyanın sosi­al, mə­dəni, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətləri səviyyəsinə çatmağa şərait yara­dır. So­sial, mədəni, iqtisadi tərəqqiyə xidmət edən bu prosesdə qarşıya çıxan prob­lemlər isə bilavasitə mədəniyyət sahə­sində bəşər tarixinin, dünyanın inkişaf təcrübə­sinin öyrə­nilməsini, kompleks əlaqələrinin genişləndiril­məsi­ni zərurətə çevirir ki, bütün bunlar da yalnız tarixi-mədəni irsimizin tədqiqi yolu ilə elmi mahiyyət kəsb edə bilər.

Azərbaycan Respublikası demokratik bir mədə­niyyət siyasəti xətti tutdu­ğuna və müasir dünya mədə­niy­yətinə inteqrasiya olunduğuna görə, mədəniyyəti­mizin özündə böyük bir dəyişiklik etmədən, yəni mü­hafizə edilməsi zəruri olan milli-mənəvi dəyərlərimizə xələl gətirmədən, təcrübəyə və el­min mütərəqqi nailiy­yətlərinə söykə­nərək, forma dəyi­şik­­liklərini şüurlu surətdə aparmaq məcburiyyətində ol­du­ğumuzu qəbul etməliyik. Bu gün istəsək də, istə­mə­sək də qloballaşma hərəkatından, mədəni inteqrasiya pro­sesindən kənarda qala bilmərik. Bu prosesin müsbət cəhətlərinin cəmiyyətimizin mədəni tərəqqisinə xidmət etdiyini danmamaq şərtilə, neqativ təzahürlərinin qarşı­sı­nı almaq barədə də düşünməliyik [92, s.135].

Mədəniyyət siyasəti sahəsində qazanılan nailiy­yət­lər sübut edir ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi get­dik­cə möhkəmləndirilir və respublikamızda demo­kra­tik, hü­quqi, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesi daha da sür­ət­lə inkişaf etdirilir. Dövlətçiliyin təməlinin, milli var­lığın özülünün, əsasının mədəniyyətə bağlı olduğunu aydın dərk edən ümummilli lider Heydər Əliyev 13 av­qust 2001-ci il tarixli bəyanatında söyləmişdir: “Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, öz dini dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Bizim xalqımız yüz il­lər­lə, min illərlə adət-ənənələrimizi, milli-mənəvi də­yər­lərimizi yaradıbdır və bunlar indi bizim xalqımızın mə­nəviyyatını təşkil edən amillərdir”.

Təbii ki, sovet hakimiyyəti illərindəki nailiy­yət­lə­rimizi də danmaq olmaz. O dövrdə də uğurlarımız ol­muş­du, xalqımız savadlanmış, onun mədəni səviyyəsi yük­səlmiş, Azərbaycanın böyük elmi yaranmış, res­pub­likamızın milli mədəniyyəti sahəsində bir sıra uğurlar əldə edilmişdir. Lakin bunlar kommunist ideologi­yası­nın rəhbər və istiqamətverici rolunu tanımaq şərtilə əldə edilmişdi. Çünki başqa cür düşünmək belə olmazdı. Mil­li-mənəvi dəyərlər, soy-kökə qayıdışla bağlı hər hansı müstəqil ideyalarla çıxış etmək sadəcə olaraq qa­dağan idi [15, s.293-294].

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında Kons­titusiya aktının elan edilməsi (18 oktyabr 1991-ci il) ilə Azərbaycan yenidən itirilmiş istiqlaliyyətini özünə qay­tarsa da, istər daxili, istərsə də xarici siyasətində əsl müs­təqilliyə nail ola bilmə­diyi kimi, dövlət səviyyə­sin­də maddi və mənəvi dəyərlərin qorunması və yaşa­dılması üçün də əslində heç bir iş görülmürdü. Azər­bay­canın başının üstünü yenidən öz müstəqilliyini itirmək təhlükəsi aldı. Belə bir ağır şəraitdə xalqın təkidi və tələbi ilə 1993-cü il iyunun 15-də hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyev qısa müddətdə bütün bu neqa­tiv hallara son qoyaraq hər cür separatçılıq meyllərini aradan qal­dırdı, ölkədə ictimai-siyasi sabitliyi bərqərar etdi, iqtisa­diyyatı fəlakətli vəziyyətdən qurtarmaq üçün isla­hatlar proqramını işləyib hazırladı və həyata keçirməyə başla­dı. Mə­də­niyyət sahəsində təxirəsalınmaz tədbirlər həya­ta keçirildi, elm və təhsilə qayğı artırıldı.

Digər məsələlərdə olduğu kimi, mədəni irs və mil­li-mənəvi dəyərlər məsələsinə münasibətdə də Heydər Əliyevin mövqeyi aydın və qəti oldu: “Müstəqilliyi elan etmək, onun qorunması və möhkəmləndirilməsi istiqa­mə­tində dövlət tədbirlərini həyata keçirmək nə qədər va­cib olsa da, əsl müstəqilliyi qazanmaq üçün bu, hələ az­dır. Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsil müstəqil­liyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilə dərk etsin, onu qorumaq və möhkəmləndirmək üçün hər cür qurban verməyə hazır olsun. Bunun üçün isə o, ilk növ­bə­də yüksək mənəviyyata malik olmalıdır, xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri onun şəxsiyyətinin mahiyyətini təşkil etməlidir. O, azərbaycançılığın, mənsub olduğu Azər­baycan xalqının mədəniyyətinin, ədəbiy­yatının, in­cə­sənətinin, elminin nə olduğunu dərindən bilməlidir” [15, s. 295-296].

Heydər Əliyev gənc nəslin milli ruhda tərbiyə olunması məsələsini əsas vəzifələrdən biri kimi irəli sürmüşdür. Dövlət başçısı bu məsələdən bəhs edərkən belə deyirdi: “Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunma­lı­dır, bizim milli-mənəvi dəyərləri­mizin əsasında tərbiyə­lənməlidir. Gənclərimiz bizim tariximizi yaxşı bilməli­dir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir. Milli dəyərlə­ri­mizi, milli ənənələrimizi yaxşı bilməyən, tariximizi yax­şı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz” [15, s.295-296]. Maraqlıdır ki, Heydər Əliyev tari­ximizdən bəhs edərkən onu mənəviyyatımızla sıx əla­qədə görür və göstərir ki, bütün mərhələ­lərdə xalqımızın tari­xi­nin əsasını təşkil edən yüksək mənəviyyat olmuş­dur və tarixi keçmişimizdən bizə qalan simaları bu gün dünyada məşhurlaşdıran da, bizim üçün nümunə edən də onların yüksək mənəviyyatıdır, yüksək amallarıdır.

Bu gün Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası sahəsində və Avropa Şurasındakı uğurları göz qaba­ğın­dadır. Heydər Əliyev siyasətinin layiqli davamçısı olan İlham Əliyevin bu mötəbər beynəlxalq məclisdəki par­laq çıxışları, onun başçılıq etdiyi deputat qrupunun er­mə­ni millətçiləri üzərindəki qələbələri hər bir Vətən öv­ladında haqlı qürur hissi doğurur. Bununla yanaşı, İlham Əliyevin Avropa Şurası Parlament Assambleyasının büro üzvü seçilməsi və vitse-prezidenti kimi yüksək və­zi­fəyə layiq görülməsi Azərbaycan Respublikasının bey­nəlxalq nüfuzunun artdığını sübut edən daha bir parlaq faktdır.

Ümumdünya tarixinin dahi şəxsiyyətlərindən biri olan Heydər Əliyevin layiqli varisi İlham Əliyevin rəh­bərlik etdiyi müasir Azərbaycan, habelə bütün dünyanın 50 milyonluq azərbaycanlıları dirçəliş yolundadır. Azər­baycan xalqı yaxın gələcəkdə Böyük Azərbaycanın inti­bahını gözləyir. Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edən İlham Əliyev müstəqil Azərbaycanın prezidenti ol­maqla bərabər, həm də dünya azərbaycanlılarının yeni lideridir. Azərbaycanın prezidenti İlham Əliyev bütün dün­ya tərəfindən qəbul olunan görkəmli və müasir döv­lət xadimidir. O, Azərbaycan xalqının dahi oğlu Heydər Əliyevin demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət qurucu­lu­ğu siyasətini uğurla davam etdirir.

İlham Əliyev Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə xüsusi qayğı və diqqət göstərir. Geniş dünyagörüşünə, də­rin və hərtərəfli biliyə, yüksək mədəniyyətə malik olan İlham Əliyev müasir və çevik siyasətçi kimi dün­yada böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır. O, sürətlə də­yişən çağdaş dünyada, qloballaşma və inteqrasiya pro­seslərində, bütün beynəlxalq görüşlərdə və apardığı yük­sək səviyyəli danışıqlarda Azərbaycanın mənafelərini bü­tün sahələrdə uğurla müdafiə edir. İlham Əliyevin uğur­lu xarici siyasəti sayəsində Azərbaycanın bey­nəlxalq və regional problemlərin həllində də rolu və nüfuzu getdikcə artır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əli­yev bir çox ölkənin və beynəlxalq təşkilatların fəxri ad­la­rı və mükafatlarına layiq görülmüş, AŞPA-nın fəxri üzvü diplomu və medalı ilə təltif olunmuşdur. Onun hə­yata keçirdiyi müdrik daxili islahatlar və uzaqgörən, məq­sədyönlü xarici siyasət sayəsində Azərbaycan Cənu­bi Qafqazda lider dövlətə çevrilmişdir.

İlham Əliyev Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı­nın mədəni irsinin, milli-mənəvi dəyərlərinin qorunub saxlanılması və daha da inkişaf etdirilməsi kursunu uğur­la həyata keçirir. Onun “Azərbaycan Milli Ensiklo­pe­diyasının nəşri haqqında” və “Azərbaycan dilində la­tın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haq­qında” sərəncamları (12 yanvar 2004-cü il), Milli En­sik­lopediyanın nəşrinə rəhbərliyi şəxsən öz üzərinə götür­məsi və bununla bağlı imzaladığı sərəncamlar, alim­lərə elmi dərəcələrə görə verilən əlavə əmək haq­qı, tələbələr, magistrlər və aspirantların təqaüdlərini də­fələrlə artır­ması milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyər­lə­rə dövlət qayğısının parlaq təzahürləridir.

Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilən mədə­niyyət konsepsiyasının İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsi Azərbaycan Respublikasının mədə­niy­yət siyasətinin mütərəqqi və təminatlı perspek­tiv­lə­rindən xəbər verməkdədir. Bu, özünü Naxçıvanın tarixi-mədəni irsinə münasibətdə də göstərməkdədir ki, bu da təbii sayılmalıdır. Çünki Naxçıvan ərazisi ilk insan məs­kənlərindən biridir. Qədim daş dövründən başlayaraq in­sanlar bu ərazidə yaşamış, zəngin mədəniyyət yarat­mış­lar. Bu diyarda Azərbaycan xalqının tarixi, elmi və mə­dəni irsi formalaşmışdır. Bəşər sivilizasiyasının ilk be­şik­lərindən olan Naxçıvan diyarı əsrlər boyu Şərqin ti­ca­rət, sənətkarlıq, elm və mədəniyyət mərkəzi statusunu qoruyub saxlamışdır.

Hər bir xalqın qədimliyini sübut edən onun mə­də­niyyətidir, tarixi abidələridir. Bu cəhətdən Naxçıvan əra­zisi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Naxçıvan torpağı an­tik, orta əsrlər, yeni və müasir dövr maddi-mədəniyyət nümunələri və tarixi abidələrlə zəngin­dir. Bu qədim di­yarda hər addımda ilk insanların yaşadıqları mağaralara, qədim yaşayış yerlərinə, erkən şəhər mədəniyyəti qa­lıqlarına, möhtəşəm qala divarlarına, qayaüstü rəsmlərə, daş qoç heykəllərə, türbələrə – bir sözlə, nadir maddi-mə­dəniyyət nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Naxçıvandakı Qazma, Əshabi-Kəhf və Kilit mağaraları daş dövrü mədəniyyətinin qalıqlarını yaşatmaqdadır. III minilliyin sonu – II minilliyin əvvəllərində Naxçıvan əra­zisində Oğlanqala, Çalxanqala, Govurqala kimi qala şəhər məntəqələri yaranmışdır. Gəmiqaya qayaüstü rəsmləri e.ə.IV-I minillikdə xalqımızın bədii təfək­kü­rü­nü, adət-ənənələrini, estetik-fəlsəfi baxışlarını və dini-ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən qiymətli təsvirlər qa­le­re­yasıdır. Dahi memar Əcəmi Naxçıvani XII əsrdə Naxçıvanda elmin tükənməz imkanlarını nümayiş etdirərək xalqımıza Yusif Küseyir oğlu və Möminə xatın türbələri kimi möhtəşəm sənət nümunələri qoyub get­mişdir. Orta əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə Naxçıvan di­ya­rında yüzlərlə belə abidələr ucaldılmışdır. Bunu nə­zərə alan ulu öndərimiz Heydər Əliyev qeyd etmişdir ki, “Naxçıvan Azərbaycan xalqının tari­xini əks etdirən abi­dələri özündə cəmləşdirən bir diyardır” [79, s.2].

Naxçıvanın tarixi-mədəni irsinə xüsusi qayğı ilə yanaşan Heydər Əliyev öz çıxışlarında həmişə vurğula­yırdı ki, Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim diyarlarından biridir, çox zəngin tarixə malik olan Azərbaycanın bir hissəsidir, 5000 illik tarixi olan Azərbaycan torpağıdır. Bu tarix çox zəngin hadisələrlə doludur. Bunların hamısı Azərbaycan üçün Naxçıvanın nə qədər qiymətli oldu­ğu­nu həmişə göstərib, göstərir və gələcəkdə də göstərə­cək­dir. Naxçıvan Azərbaycanın Dədə Qorqud mərkəzlə­rin­dən biridir və “Kitabi-Dədə Qorqud”un çox izlərinin Nax­­çıvanda olması Naxçıvanın Azərbaycanın nə qədər qədim və zəngin diyarı olduğunu bir daha göstərir. Nax­çı­vanın xüsusiyyətlərindən biri də burada milli ruhun, milli şüurun, azərbaycançılığın çox yüksək səviyyədə ol­masıdır [118].

Heydər Əliyevin respublikamıza rəhbərlik etdiyi dövrlərdə Naxçıvanın mədəniyyət müəssisələri şəbə­kə­si­ daima diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Öncə yaradılan mədəniyyət müəs­si­sələrinin fəaliyyətinin daha da genişləndirilməsini də məhz bu qay­ğı­nın nəticəsi kimi qeyd etmək vacibdir. Bu prosesdə muzeylərin etno­qra­fik və folklor materiallarının qorunmasında və həmçinin tədqiq edilməsində xüsusi rol oynaması göz önündədir. Fəxrlə demək olar ki, 1968-ci ildə dövlət statusu almış Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində hal-hazırda 41 mindən artıq eksponat saxlanılır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu muzey 1924-cü ildə tarix-etnoqrafiya muzeyi kimi yaradılsa da, 1968-ci ilə qədər tarix-ölkəşünaslıq muzeyi adlandırılmışdır. Burada Naxçıvan Muxtar Res­publikası ərazisində arxeoloji qazıntılar za­manı tapılmış müxtəlif milli geyimlər, tətbiqi sə­nət nümu­nələri, xalça mə­mu­latları, maddi mədəniyyət və qədim numizmatika materialları, eyni zamanda məişət əşyaları, qiymətli me­tallardan hazırlanmış zinət, rəssamlıq əsər­ləri və s. nü­ma­yiş etdirilir. Muzeydə elmi-tədqiqat iş­lə­ri­nin apa­rılması, stasionar və səy­yar sərgilərin təşkili, anım mə­ra­­sim­lə­ri, müxtəlif görüşlər, elmi-nəzəri və təc­rü­bi kon­franslar, dəyirmi masa və s. maarif­ləndirici təd­birlərin həyata keçirilməsi də çox diqqətəlayiq hal kimi qiy­mət­ləndirilir.

Orta əsrlərdə yaşamış və dövrünün məş­hur me­marların­dan sayılan Əcəmi Əbu­bəkr oğlu Naxçıvani tə­rəfindən inşa edilən Möminə Xatın, Yusif Küseyir oğlu türbəsinin və bundan başqa müəllifi olduğu digər memarlıq abidələrinin şəkilli materiallarının, qazıntılar zamanı aşkar olunmuş gümüş və mis pulların, bir sözlə, xalqımızın mədəniyyətini, tarıxını özündə əks etdirən bir sıra dəyərli abidələrin sərgiyə çıxarılması da böyük məna kəsb edir.

Onu da deyək ki, bu muzey Muxtar Respublikada tək deyil. Eyni zamanda onunla yanaşı 6 regional tarix-diyarşünaslıq mu­ze­yi də fəaliyyət göstərir. Bütün mu­zeylərin vətənimizin tarix və mədəniyyətini əks et­di­rərək milli və tarixi yaddaşın qorunmasında və for­ma­laş­masında müstəsna rolu vardır.

“Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam!” deyən ümummilli lider Nax­çıvan haqqında da çox dəyərli fikirlər söyləmişdir. O, Naxçıvana duyduğu sonsuz sevgini belə ifadə etmişdir: “Müqəddəs Naxçıvan torpağı mənim üçün əziz bir yer­dir. Mən bu torpağın qarşısında baş əyirəm. Naxçı­vanın böyük və zəngin tarixi vardır. Bu tarixin dünya mədə­niy­yətinə, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələri olmuş­dur. Naxçıvan qədim diyardır. Arxeoloji tapıntıların təh­lilinə görə demək olar ki, Azərbaycanın ən qədim diyar­larından biri Naxçıvandır” [118].

Son illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında istər sosial-iqti­sa­di, istərsə də siyasət və mədəniyyət sahə­sin­də gedən sürətli inkişaf göz qabağındadır. Bütün Res­publikamızda olduğu kimi, Naxçıvanın da belə çiçək­lənməsində xalqımızın ümummilli li­de­ri Heydər Əli­ye­vin və onun siyasi kursunu uğurla da­vam etdirən Azər­baycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, həmçinin, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Vasif Talı­bo­vun adı xüsusilə vurğulanmalıdır. Çünki məhz yuxa­rıda adı çəkilən şəxsiyyətlərin böyük zəhməti və baca­rığı sayəsində abadlıq və quruculuq işləri yüksək vüsət al­mışdır.

Naxçıvanın hərtərəfli öyrənilməsinə, tarixi-me­mar­lıq abidələrinin bərpa və restavrasiyasına ciddi əhəmiy­yət verilir. Naxçıvan MR Ali Məclisi sədri­nin rəhbərliyi ilə keçirilən “Uluslararası qaynaqlarda Naxçıvan” (1996) beynəlxalq simpoziumu Naxçıvan di­ya­rının tarixinin xalqın milli mənafeyi baxımından, ob­yektiv şəkildə araşdırılmasında mühüm rol oynamışdır. Son 10 ildə Naxçıvanın tarixi, mədəniyyəti, toponi­mika­sı, biomüxtəlifliyi və təbii ehtiyatlarının öyrənilməsi, azər­baycanlıların soyqırımı və deportasiyası tarixi, ma­arifçilik hərəkatının inkişafı və b. məsələlərlə bağlı on­lar­la konfrans və simpozium keçirilmişdir. Naxçıvan möv­­zu­sunda, onun tarixi, mədəniyyəti, abidələri, folk­loru ilə əlaqədar çoxsaylı kitab və monoqrafiya çap olunmuşdur. İki cildlik “Naxçıvan ensiklopediyası” və “Naxçıvan: tarixi və abidələri” kitabları əhəmiyyətlilik dərəcələrinə görə diqqəti xüsusilə cəlb edir. Naxçıvan diyarının tarixinin, mədəniyyətinin, arxeologiyasının, et­noqrafiya və folklorunun öyrənilməsi, Naxçıvan Mux­tar Respublikası ərazisindəki tarix və mədə­niyyət abidə­lərinin qorunması və pasportlaşdırılması, Naxçıvanda “Dədə Qorqud” meydanının salınması, Nuh peyğəm­bə­rin məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında və sair bu kimi vacib məsələlərlə bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin müxtəlif fərman və sərən­camları olmuşdur [79, s. 3].

Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi və mə­də­ni həyatında mühüm hadisə olan Naxçıvan Ensiklo­pe­diyası xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyi üz­rə Dövlət Komissiyasının tədbirlər planı haqqında” 1999-cu il 12 fevral tarixli sərəncamına əsasən Azər­bay­can Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti nəz­din­də yaradılmış Naxçıvan ensiklopediyası qurumu tərə­findən hazırlanmış və 2002-ci ildə nəşr edilmişdir. Azər­baycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 9 fevral tarixli sərən­camı ilə müəyyən edilmiş tədbirlər planına uyğun olaraq Naxçıvan Ensiklopediyasının təkrar nəşr edilməsi qərara alınmışdır. Buna müvafiq olaraq Naxçıvan Muxtar Respub­likası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbo­vun rəhbərliyi ilə Naxçıvan Ensiklopediyasının təkmil­ləşmiş və yeni­dən işlənmiş ikinci nəşri hazırlan­mışdır. Naxçıvan Ensiklopediyası Muxtar Respublikanın təbiə­tindən, tarixin­dən, ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və elmi-mədəni hə­ya­tından sistemli şəkildə bəhs edən elmi nəşrdir. Bu­rada Muxtar Respublikaya həsr olunmuş kompleks məqa­lədən əlavə, diyarın bütün inzibati rayonları, fiziki-coğ­rafi obyektləri, şəhər və kəndləri, geoloji quruluşu, yeral­tı və yerüstü təbii sərvətləri haqqında məqalələr veril­mişdir [77, s.5].

Naxçı­van Muxtar Respublikasının tarixinə aid məqa­lələrə nəzər salsaq, bu ərazidə baş verən mühüm hadisələrin, müharibələr və onları sona çatdıran müqa­vilələrin, arxeoloji mədəniyyətlərin ensiklopedik prin­siplərə uyğun gəlməsindən bəhs edildiyini görürük. Bu ensiklopediyadakı yazılar Naxçıvanın bütün Yaxın Şərqdə yüksək sivilizasiyanın ilkin ocaqlarından olduğunu bir daha sübut edir. Naxçıvan Ensiklope­diyasında həmçinin xalqımıza başucalığı gətirən, respublikamızı bütün dünyaya tanıdan bir sıra görkəmli dövlət, siyasi və ictimai xadimlərin, tanınmış alimlərin, şair və yazıçıların, müxtəlif sahələrdə uğur qazanmış digər şəxsiyyətlərin də tərcümeyi-halı, yaradıcılığı və s. haqqında məqalələr verilmişdir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədri­nin “Naxçıvan Muxtar Respub­likası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaş­dırıl­ması işinin təşkili haqqında” 2005-ci il 6 dekabr tarixli sərəncamından sonra Azərbaycan MEA Naxçıvan Böl­mə­sində işçi qrupu yaradılmış və ərazidə olan tarix və mədə­niyyət abidələri tədqiq edilmiş, hər bir abidəyə pas­port yazılmışdır [79, s.4].

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçı­van bölməsinin təsis edilməsi haqqında Azərbaycan Res­publikası Prezidentinin 7 avqust 2002-ci il tarixli (№ 1003) sərəncamı Naxçıvan Muxtar Respublikasında elmi tədqiqat qurumlarının fəaliyyətinin gücləndiril­məsi, mövcud elmi potensialdan istifadə olunmasının sə­mərəliliyinin artırılması, Naxçıvanın tarixi, arxeolo­gi­yası, etnoqrafiyası və təbii sərvətlərinin öyrənilməsi üçün daha əlverişli şərait yaratdı.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin səd­ri Vasif Talıbovun “Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 85 illik yubileyinin Naxçıvan Muxtar Respublikasında keçirilməsi haqqında” 2008-ci il 19 mart tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Tədbirlər planı”na əsasən çap olunmuş “Naxçıvan abidələri ensik­lo­pediyası” dil, folklor, tarixi-etnoqrafik materiallarla zəngin bir mənbədir. Bu ensiklopediya bir daha təsdiq­lədi ki, Naxçıvan ərazisində dünya miq­yaslı tarixi-memarlıq abidələri mövcuddur və onlar bu gün də qoru­nur. Onların hər biri Azərbaycan xalqının həm tarixini, həm mədəniyyətini, həm də adət-ənənələrini özündə əks etdirən abi­dələrdir... Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və elmi-mədəni həyatında özünəməxsus rol oynayan Naxçıvanın hər daşı, hər qayası tarixin canlı şahididir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan bölməsində ha­zırlanmış “Naxçıvan abidələri ensik­lope­diyası”nda Nax­çıvan Muxtar Respublikası ərazisində olan dünya və öl­kə əhəmiyyətli tarixi, arxeoloji, mədə­niyyət, memar­lıq, təbiət abidələrindən, körpü, qala, zi­ya­rətgah və ya­şa­yış yerlərindən bəhs edilir [79, s.4].

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev ölkəyə rəhbərlik etdiyi ilk vaxtlardan mədə­niy­yət, ədəbiyyat, tarixi-mədəni irs və milli-mənəvi dəyər­lər haqqında bir sıra qanunları təsdiqləmiş, fərmanlar ver­miş, sərəncamlar imzalamışdır. Onun 2 oktyabr 2006-cı ildə imzaladığı “YUNESKO-nun “Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması haqqında” konven­siyasının təs­diq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının Qanu­nu ilə “YUNESKO-nun “Qeyri-maddi mədəni irsin qo­run­ması haqqında” 2003-cü il 17 ok­tyabr tarixli Kon­vensiyası” təsdiq edilmişdir [84, s.156].

Həmçinin möhtərəm Prezidentimizin 29 yanvar 2004-cü il tarixli Fərmanı ilə “Azər­baycan folkloru nümu­nə­lərinin hüquqi qorunması haqqında” Azərbaycan Res­pub­­likası Qanunu”nun icrası təmin edilmişdir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın dövlət rəhbərlərinin – ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin və İlham Əliye­vin mədəniyyət sahəsində imzaladıqları qanun, fərman və sərəncamlar da sübut etməkdədir ki, respublikamızın tutduğu yol mədəni dünyaya inteqrasiya yoludur və bey­nəlxalq mədəniyyət təşkilatlarının kulturoloji layihə­lə­rinə qoşulmaq yoludur.

Bu mənada dünya elmi-nəzəri fikrində kulturoloji problemlərlə bağlı bir sıra mübahisəli məsələlər olsa da, insanın mədəniyyətin məhsulu olması və bəşəriyyətin qlo­bal problemlərdən xilasında mədəniyyətin müstəsna roluna dair mütəxəssislər arasında da ciddi bir fikir ayrılığı yoxdur. Ümumilikdə isə, bəşəriyyətin kulturo­lo­ji irsinin öyrənilməsi, mühafizəsi və təb­liği məsələləri mədəni dünyanı getdikcə daha çox düşündürməkdədir. Son illərdə bu sahədə bir sıra ciddi beynəlxalq layihələr həyata keçirilmiş, konvensiyalar qəbul edilmişdir. Mə­sələn, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mə­dəniyyət Təşkilatının Baş Konfransı 3-21 oktyabr 2005-ci il tarixində Paris şəhərində keçirilən 33-cü ses­siya­sında mədəni müxtəlifliyin bəşəriyyətin fərqlən­diri­ci xüsusiyyəti olduğunu təsdiqlə­yərək, “Mədəni özü­nüi­fa­də müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında” kon­ven­siya qəbul etmişdir [25]. 2004-cü il noyabrın 17-19-da Avropanın siyasi, iqtisadi, mədəni həyatının, vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri, dövlət rəsmiləri “Avropa üçün ruh” adlı üç günlük konfransda ciddi qərarlar qəbul etmişlər. 2006-cı ildə keçiri­lən II Berlin konfransında “Mədəniyyətin Avropada birlik və rifah üçün intensiv isti­fadəsi” təşəbbüsü irəli sürülmüşdür. Avropa Komissiyasının prezidenti X.M.Barrozu Ber­lin­də 2006-cı ildə keçirilən konfransın memorandumunda vurğulamışdır ki, “Avropa Birliyi öz inkişafında elə mər­hələni qət etmişdir ki, artıq mədəniyyət fakto­runa bi­ganə qala bilməz. Birliyimizin gələcəyi üçün mədə­niyyəti hərəkətverici qüvvə kimi inkişaf etdirməliyik. Av­ropanı birləşdirən inteqrasiya proseslərinə yalnız za­hiri, maddi irəliləyiş deyil, həm də mədəni, mənəvi tə­rəq­qini, keyfiyyət yüksəlişini təmin etmək üçün ruh, qəlb gərəkdir. Gələcək üçün Avropanın mədəni enerjisi səfərbər edilməli­dir. Bunsuz sabitliyə nail olmaq qeyri-mümkündür”. Həmçinin, Avropa Komissiyasının prezi­denti bu konfransda 2008-ci ilin “Mədəniyyətlərarası dia­loq ili” olacağını bəyan etmişdi [3, s. 22-24].

Bu çərçivədə Azərbaycanda da mədəniyyətə dair bir sıra mühüm beynəlxalq tədbirlər keçirilmiş və 2008-ci ildən Bakı Prosesi başlamışdır. 2008-ci il dekabr ayı­nın 2-3-də Avropa Şurasına üzv ölkələrin mədə­niyyət nazirlərinin “Mədəniyyətlərarası dialoq Avropa və onun qonşu region­larında davamlı inkişafın və sülhün əsa­sı­dır” mövzusunda Bakıda keçirilmiş konfransının, 2009-cu ildə Bakının İslam mədəniyyətinin paytaxtı seçilməsi münasibətilə təşkil edilmiş tədbirlərin, 2010-cu ildə Ba­kı­da Dünya Dinləri Liderlərinin Zirvə Görüşünün, 2011-ci il aprelin 7-9-da Bakıda keçirilmiş Beynəlxalq Foru­mun, 10 oktyabr 2011-ci ildə Bakıda “XXI əsr: ümidlər və çağırışlar” devizi ilə keçirilmiş Beynəlxalq Huma­ni­tar Forumun nəticələri, artıq bir neçə ildir ənənəvi hal almış Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı və nəhayət Azər­bay­can Respublikası Prezidentinin 2011-ci il no­yabr ayının 29-da “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İn­­kişaf Konsepsiyasının hazırlanması barədə sərəncam imzalaması da mədəniyyət fenomeninin bəşəriyyətin gə­ləcəyi üçün nə qədər bir əhəmiyyətli faktor olduğunu təsdiqlədi. Habelə “Muğam”, “Aşıq sənəti”, “Xalça sə­nə­ti” və “Novruz bayramı” kimi milli dəyərlərin YUNESKO tərəfindən dünyanın qey­ri-maddi mədəni ir­si siyahısına daxil edilməsi və Mədəniyyət və Turizm Na­zirliyinin ənənəvi olaraq Milli Kulturo­loq­ların Foru­munu keçirməsi, eləcə də digər layihə və tədbirlər, elmi konfrans və simpoziumlar milli-mədəni irsin tədqiqinə və kulturoloji istiqamətli elmi araşdır­malara stimul ver­məkdədir [91, s.3-4].