MÜBARİZ YUSİFOV
LİNQVİSTİK
TİPOLOGİYA
(Dillər arası müştərəklik və təfəkkür
topologiyası)
(Seçmə fənn üzrə dərslik)
Gəncə Dövlət Universitetinin
12.02.2016-cı il tarixli 5/30
saylı əmri və Filologiya
fakültəsi Elmi Şurasının 27
noyabr 2015-ci il tarixli, 03
saylı protokoluna əsasən
təsdiq edilmişdir.
«Elm və təhsil»
Bakı – 2017
Redaktor: Əsgər Quliyev,
filologiya elmləri namizədi, dosent
Rəyçilər: Telman Quliyev,
filologiya elmləri doktoru, professor
İsmayıl Kazımov,
filologiya elmləri doktoru, professor
Mübariz Yusifov. Linqvistik tipologiya (dillər arası müştərəklik
və təfəkkür topologiyası). Bakı, «Elm və təshil», 2017, 184 səh.
Dillərin yaranması ilə əlaqədar müxtəlif nəzəriyyələr vardır. Bu
nəzəriyyələrin bünövrəsi qədim yunan mütəfəkkiri Platondan başlamış
olsa da XIX əsrin əvvəllərində müqayisəli-tarixi metodun meydana
gəlməsindən sonra xüsusilə yeni bir istiqamət almışdır. Müqayisəli-
tarixi metod üzrə tədqiqatların şəbəkəsi genişləndikcə mütəxəssislər
böyük dil ailələrinin mövcudluğunu müəyyən etmişlər. Dil ailələrinə
daxil olan regional dillərin tipoloji yaxınlığı tədqiqatçıları “ulu
dilin” mövcudluğu fikrinə gətirib çıxarmışdır. Oxuculara təqdim
edilən bu əsərdə mövcud nəzəriyyələrə yenidən bir baxış keçirilir və
dünya dilləri üçün vahid “ulu dilin” mövcudluğuna şübhə yaradan
məsələlər barədə fikirlər irəli sürülür. Nəticə olaraq dillərin yaranması
prosesində təfəkkür tipologiyasının aparıcı rolu istisna edilmir. Bu
əsərlə bağlı tənqidi fikir və mülahizələrini söyləyəcək oxuculara
müəllif əvvəlcədən öz minnətdarlığını bildirir.
ISBN 978-9952-8176-4-5
© «Elm və təshil», 2017
Linqvistik tipologiya
3
SÖZÖNÜ
Dünya dillərində homogen (müştərək) kök sözlərin mövcud-
luğu mütəxəssislər arasında heç də gizli, sirli və heyrətləndirici
bir hadisə kimi qarşılanmır. Müqayisəli-tarixi dilçiliyin meyda-
na çıxması ilə dillərarası müştərəkliyin səbəblərinin öyrənilmə-
sinə maraq artmağa başlamışdır. Müxtəlifsistemli dillərdə eyni-
köklü elementlərin mövcudluğu barədə çoxlu sayda tədqiqatlar
aparılmış və biri digərini təkzib edən fikir və mülahizələr söy-
lənmiş, bir çox fərziyyələr irəli sürülmüş, subuta yetirilməsi cid-
di problemlərlə qarşılaşan nəzəriyyələr yaradılmışdır. Bütün
bu
fikir və mülahizələrin,
fərziyyə və nəzəriyyələrin baş mövzusu
dillərin eyni kökdən törəməsini sübut etməkdən ibarət olmuşdur.
Elə burada da ilkin səhv addımlar atılmış və söylənilən fikirlərin
həqiqətə uyğunluğu öz təsdiqini tapa bilməmişdir. Çünki nəzərə
alınmamalıdır ki, dünyanın ayrı-ayrı nöqtələrində yaşayan in-
sanların dilləri arasındakı müstərək elementlərin varlığı “kök
dilin” mövcudluğu üçün aldadıcı təəssüratdır. Yəni bu cür ele-
mentlərin varlığı heç də bütün dillərin eyni mənşəyə (ulu dilə)
aid olub sonradan parçalanması barədəki fikirləri məntiqi cəhət-
dən təsdiq etmir. Ancaq mövcud olanı da inkar etmək mümkün
deyildir. Məsələ bundadır ki, mütəxəssislər ən əvvəl bu sualın
cavabını tapmağa cəhd göstərməlidirlər ki, dil elementlərində,
xüsusən, kök morfemlərdə müşahidə olunan müştərəklik nədən
yaranmışdır? Bu elementlər niyə mövcuddur? Müştərəkliyin sə-
bəbi nədir? Bu suallara cavabdan sonra hansı nəzəriyyənin və
ya fərziyyənin irəli sürülməsinə rəvac vermək olar. Bu sualla-
ra cavab tapmaq vacibdir. Vacibdir ona görə ki, müştərəkliyin
mövcudluğu ümumbəşəri dil vəhdətini sübut etmək üçün heç