1
Müəllim: dos.N.Z.Çələbiyev
Fənn: Klinik psixologiya
Mövzu 6. Hafizə təfəkkürünün pozuntuları
Plan:
1.
Hafizə pozuntularının simtomasiyası haqqında anlayış.
2.
Hafizənin kəmiyyət və keyfiyyət pozuntuları.
3.
Təfəkkür pozuntularının əsas simptomları.
4. Təfəkkürün məzmunca və kəmiyyətcə pozulmaları haqqında anlayış.
Ədəbiyyat.
1.
Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri,
Bakı, 1981.
2.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə.,Seyidov İ.Ə. Məhkəmə psixologiyası
məsələləri, ADU, 1985.
3.
İsmayılov N.V.,İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya. “Maarif”
nəşriyyatı, Bakı, 2002.
4.
İsmayılov N.V.,İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya (dərslik)
2-ci nəşr, Bakı, 2008.
5.
İsmayılov N.V. Psixiatriya, Bakı, 1998.
6.
Şəfiyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997.
7.
Метделевич
В.Д.
Клиническая
и
медицинская
психология.
Практическое руководство.M., 1998.
Qədim zamanlardan yaddaş tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş və onları həmişə
belə suallar düşündürmüşdür. Nə üçün, bəzi şəxslərin yaddaşı çox iti olub
həddindən çox, həm də mürəkkəb məlumatları yadında saxladığı halda, başqaları
ən sadə şeyləri belə tezliklə unudur? Nə üçün biz bəzi məlumatları yaxşı, bəzilərini
2
isə çətinliklə yadımıza sala bilirik? İnsan beynində yerləşən gözəgörünməz
mürəkkəb məlumat kartotekası, necə fəaliyyət göstərir? Ümumiyyətcə yaddaş
nədir?
Qazanılmış bilik ehtiyatlarını və həyat təcrübəsinin beyində saxlamaq və lazım
gəldikdə ondan istifadə etmək qabiliyyətinə yaddaş deyilir. Yaddaş biri-biri ilə
əlaqədar olan üç tərkib hissəsindən (komponentdən) ibarətdir.
1.
Persepsiya –yadalama;
2.
Retensiya – yadda saxlama;
3.
Reproduksiya – yadda canlandırma və ya nəqletmə.
Evalüsiya prosesi nəticəsində yaddaş mürəkkəb dəyişiklərə məruz qalmışdır.
Əgərcəmiyyətin ibtidai inkişafı mərhələlərində yaşamış insanların yaddaşını təhlil
etsək, bu zaman onların olduqca bəsit, hadisələri ancaq əks etdirməkdən ibarət
olduğunu görə bilərik. Cəmiyyətin daha yüksək inkişaf mərhələlərində, elmin,
texnikanın və riyaziyyatın nailiyyətləri nəticəsində hesablama maşınlarının
yarandığı, külli miqdarda məlumatların insan beyninə səpələndiyi bir dövrdə isə
yaddaşın yeni keyfiyyətləri meydana çıxmağa başladı.
Beyində gedən assosiativ proseslər nəticəsində insanın təsəvvürləri və yadda
saxlama qabiliyyəti daim mürəkkəbləşir. Məsələn, təqvimin hər hansı bir gününü
yadımıza salarkən, dərhal o tarixlə əlaqədar hadisələr yadımıza düşür.
Yadaalma prosesinin iki forması vardır. Birinci ixtiyari-məqsədəuyğun yadalama.
Bu zaman düşüncə iradə və diqqət prosesləri də fəal iştirak edir. İkinci qeyri-
ixtiyari, mexaniki olaraq diqqətimizi cəlb edən hadisələrlə əlaqədar meydana çıxan
yadaalma, bu, əsas etibarilə uşaqlarda müşahidə edilir. Bir qayda olaraq, uşaqlar
gördükləri al-əlvan, parlaq şeylərə, onların daxili məzmununa nüfuz etmədən güclü
maraq göstərirlər. Qavrama orqanlarına uyğun olaraq yaddaşın müxtəlif tipləri
mövcuddur. Məsələn, görmə yaddaşı rəssamlarda, eşitmə yaddaşı musiqiçilərdə,
qorxu və ümumi hissiyat yaddaşı kor şəxslərdə, cərrahlarda güclü olur.
Yaddaş yaşla əlaqədar olaraq tədricən dəyişir. Belə ki, yaşlı adamlarda yeni
hadisələri yadda saxlamaq qabiliyyəti zəif olur.
Yaddaşımızda toplanmış məlumatların müəyyən müddətdən sonra unudulması
normal hal hesab olunmalıdır. Bəzi hadisələri unutmaq psixi sağlamlığın mühafizə
olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, beyni həddindən artıq gərginlikdən
xilas edir. Bəzi alimlərin fikrincə bir çox məlumatları insan yuxuda unudur.
Yuxugörmə zamanı insan ona lazım olmayan bir çox qıcıqlardan azad olur.
3
Yaddaş davamlılğına görə iki yerə bölünür: a) qısamüddətli; b) uzunmüddətli.
Qısamüddətli yaddaş zamanı sensor hüceyrələrin RNT və DNT molekullarında
morfoloji dəyişikliklər baş verir və bu vəziyyət uzun müddət saxlanılır. Yaddaşın
davamlılğında iradənin, məqsədin və marağın böyük rolu vardır.
Yaddaş pozuntuları iki qrupa bölünür:
I.Yaddaşın kəmiyyət pozuntuları
II.Keyfiyyət pozuntuları
I.Yaddaşın kəmiyyət pozuntularına 1) hipermneziya; 2) hoipomneziya
aiddir.
Hipermneziya yaddaşın güclənməsi ilə xarakterizə edilir. Təsadüfi hallarda
yadasalmanın zəifləməsi müşahidə oluna bilər. Əksər hallarda isə yadasalmanın
mexaniki olaraq güclənməsi qeyd olunur. MDP-nin maniakal fazasında, infeksion
psixozlarda rast gəlinir. Hipomneziya yaddaşın zəifəsinə (enməsinə) deyilir.Bu
parsial və total ola bilər. Total hipomneziya (bu amneziya da adlanır) müəyyən
dövrə aid (bir gün, bir ay və daha çox müddət) hadisələrin bütünlüklə yaddan
çıxmasıdır. Hipomneziya başlıca olaraq depressiyalarda, qocalıq psixozlarında,
beynin travmatik xəstəliklərində, MDP-nin depressiya fazasında, bəzən isə
nevrasteniya zamanı və s. hallarda müşahidə olunur.
Amneziya yaddaşın bu və ya başqa müddət ərzində tamamilə itməsidir.
Yaddaşın normal fəaliyyət göstərilməsi üçün əsas şərtlərdən biri düşüncənin aydın
olmasıdır. Düşüncənin pozulması ilə müşayiət olunan bütün hallarda (məsələn,
koma, sopor, düşüncənin alaqaranlıq, amentiv və deliriyoz halları, patoloji
sərxoşluq, patoloji affekt və s.) tam amneziya qeyd olunur. Bir çox təsadüflərdə
amneziyalar beynin travmaları və ruhi sarsıntılarla əlaqədar olaraq baş verdiyi
üçün travmanın vaxtından asılı olaraq o, bir neçə formaya bölünür: petroqrad
amneziya - düşüncənin pozulması ilə müşayiət olunan hadisə zamanı (məsələn,
travma) və ondan əvvəlki hadisələrin müəyyən müddət ərzində unudulmasına
deyilir. Məsələn, avtomobil qəzası nəticəsində düşüncənin qısamüddətli pozulması
ilə müşayiət olunan kəllə travması almış adam, maşına mindiyi ana qədər
hadisələri yaxşı yadına saldığı halda, ondan sonrakı travmayadək olan hadisələri
tamamilə unutmuşdur. Nəqliyyat hadisəsi maşın yola düşəndən 15 dəq. sonra baş
vermişdir. Başqa bir xəstə travmaya qədər 5 gün müddətində baş vermiş hadisələri
unutmuşdur.