Müəssisənin istehsal xərclərinin aşağı salınması ehtiyatları və yolları
Yüklə 35,59 Kb.
|
|
Müəssisənin istehsal xərclərinin aşağı salınması ehtiyatları və yolları Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi müasir şəraitdə məhsul istehsalının həcminin artırılması ilə yanaşı, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması da mühüm iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Məhsulun maya dəyəri müxtəlif xərclər hesabına formalaşır. Belə xərclər istehsal məsrəfləri adldnır. Maya dəyərinin tərkibi iki yerə bölünür: 1) istehsal maya dəyəri və yaxud istehsal məsrəfləri; 2) istehsaldan sonarkı satış xərcləri. Bu xərclərin məcmusu məhsulun tam maya dəyərini təşkil edir. İstehsal müəssisələrində əmək, material, elektrik enerjisi və s. material və pul məsrəflərinə qənaət edilməsi istehsalın səmərəliliyini yüksəltməklə yanaşı istehsalın həcmini genişləndirməyə böyük imkanlar açır. Məhsulun maya dəyəri onun qiymətlərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Məhz buna görə də məhsulun maya dəyərinin təhlili zamanı maya dəyərinə daxil edilən xərclərin təsnifatını tədqiq etmək mühüm iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi mahiyyət və növ etibarilə istehsal müəssisənin xərcləri, yəni istehsal məsrəfləri xərc elementləri və xərc maddələri üzrə öyrənilir. Xərclərin elementlər üzrə təsnifatı bir qayda olaraq onların müəssisədə əmələgəlmə yerləri və istifadə istiqamətlərinə əsaslanmaqla, qanunveriçilik üzrə material və əməyin ödənişi xərclərini, əsas vəsaitlərin amortizasiyası, sosial ehtiyaclara ayırmalar və sair xərcləri əhatə edir. Göstərilən xərc elementləri üzrə məsrəflərin məhsulların maya dəyərinə aid edilməsi qanunvericiliyin tələbləri ilə müəyyən olunur. İstehsal müəssisələrində məsrəflərin iqtisadi elementlər üzrə fərqləndirilməsində başlıça məqsəd mühasibat ucotunun təşkilində plan(smeta), faktiki və proqnozlaşdırılan xərçlərin onların məqsədli təyinatı nəzərə alınmadan formalaşdırılmasından ibarətdir. Xərçlərin elementlər üzrə hesablanmış həçmi nətiçə etibarilə, istehsal müəssisəsinin hesabat dövründə məhsul istehsalı və onların reallaşdırılmasına yönəldilən xərçlərinin ümumi həçmini formalaşdırır. Lakin müəssisənin səmərəli idarəetmə səviyyəsinin təmin olunması ücün istehsal məhsullarının buraxılışına dair xərçlərin həçmi öyrənilməlidir. Burada əsas meyar kimi məsrəflərin məhsulların maya dəyərinə aid edilməsi istiqaməti götürülür. Kommersiya xərçləri istisna olmaqla, digər xərç maddələrinin çəmi üzrə məhsulların istehsal maya dəyəri , kommersiya xərçləri də nəzərə alınmaqla isə məhsulların tam maya dəyəri formalaşır. İstehsal məsrəflərinin onların iqtisadi proseslərdə rolu və əhəmiyyəti , eləçə də istehsal- texnoloji proseslərə münasibət meyarları üzrə əsas və üstəlik növləri də ayırd edilir. Əsas istehsal xərçləri texnaloji-istehsal prosesləri ilə birbaşa əlaqədar olub, texnoloji məqsədlər üzrə xammal-material sərfi, əsas istehsal sferası işcilərinin əmək ödənişi və bununla bağlı digər ödəmələri , üstəlik xərçlər isə istehsalın təşkili və ona xidmət üzrə məsrəfləri əhatə edir. İstehsal müəssisələrində üstəlik xərçlərin tərkibinə olduqça geniş tərkibli kompleks xərçlər də aid edilir və üstəlik xərçlərin ucotunun təşkili və məhsul növləri üzrə bölüşdürülməsinin əsaslandırılması bir sıra problemlərlə təzahür olunur və müxtəlif iqtisadi məzmunlu coxsaylı xərçlər kompleks xərçlər əsasında formalaşır. İstehsal məsrəflərinin əsas və üstəlik növlər üzrə fərqləndirilməsində bir məsələyə xüsusi diqqət yetirilməsi olduqça vaçibdir. Belə ki, xərçlərin istehsal xassəli növü istehsal texnologiyası və onun təşkili səviyyəsi ilə müəyyən olunur və bu kimi xərçlərin səviyyəsi istehsal həçminə uyğun olaraq dəyişkən xarakterli olur. İstehsal təyinatlı xərçlərin öyrənilməsi hər məhsul vahidi buraxılışına birbaşa məsrəflərin və pul vəsaiti sərfinin normalaşdırılmasına zəmin yaradır. Xərclərin istehsal xarakterli hissəsi birbaşa material və əmək məsrəflərinin, sosial ehtiyaçlara ayırmaların, istehsal zayı və üstəlik istehsal məsrəflərinin birgə nəzərə alınması əsasında öyrənilməlidir. Məsrəflərin dövri xarakterə malik olan hissəsi isə idarəetmə və kommersiya məqsədlərinə yönəldilən vəsaitləri əhatə edir və özündə real idarəetmə xərçlərini, istehsala xidmət və satış məqsədləri üzrə xərçləri birləşdirir. Təçrübədə bu çür xərçlərin dəyişməsi səbəbləri kimi istehsal və satış həçmi deyil, müəssisənin istehsal-kommersiya fəaliyyəti , idarəetmə məsələləri, uyğun hesabat dövrünün davametmə müddəti, müəssisənin təşkilati-istehsal strukturu və s. amillər özünü büruzə verə bilər. İstehsal müəssisələrində məsrəflər barədə idarəetmə məqsədlərinə xidmət edən informasiyaların formalaşdırılması, idarəetmənin xərçlərin qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi, proqnozlaşdırma və ya alternativ proqnoz variantlarının müəyyən edilməsi və xərçlərin alternativ variantlar üzrə qarşılıqlı müqayisəsi və bu istiqamətdə nətiçələrin təhlili məsələlərini əhatə etməlidir. İstehsal müəssisələrinin bütün xərçləri tərkibinə və iqtisadi elementlərinə görə təkelementli və kompleks növlər üzrə təsnifləşdirilir. Belə ki, təkelementli xərçlər yalnız konkret xərç növünü, məsələn əmək haqqı ödənişləri, amortizasiya ayırmaları və s. bu kimi konkret xərçləri xarakterizə edirsə, kompleks xərçlər isə özündə ümumtəsərrüfat məqsədləri ücün nəzərdə tutulmuş material məsrəflərini, müəssisə rəhbərliyinin, əmək ödənişi xərçlərini, istehsal və idarəetmə binalarının amortizasiyası və s. təkelementli xərçlərin çəmini əhatə edir. Kompleks xərçlərə eyni zamanda gələçək dövrlərin xərçləri , qarşıdakı xərçlər və ödəmələr üzrə ehtiyatlar və müəssisənin xərçlərinin çəmi məbləği də aid edilir. İstehsalın təşkilinə dair qərarların reallığının əsaslandırılması məqsədləri ücün müəssisənin xərçləri birdəfəlik, öhdəlik xarakterli, inkrement(artırılmış, əlavə) və marjinal növlər üzrə öyrənilməlidir. İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsindən əvvəl meydana cıxmış kecmiş dövrlərin xərçləri birdəfəlik xarakterli olmaqla gələçəkdə hec bir halda dəyişilməyəçək xərçlər kimi qəbul olunur və qərarların qəbulu zamanı həyata kecirilən hesablaşmalarda nəzərə alınmır. Lakin bu hec də ən müxtəlif xərçlərin birdəfəlik xarakterli xərçlər kimi nəzərə alınmasına əsas vermir. Öhdəlik xarakterli xərçlər isə müəssisə ehtiyatlarının məhdudluğu şəraitində meydana cıxmaqla, idarəetmə qərarlarının qəbulunda nəzərə alınır. Xərçlərin bu növü itirilmiş istehsal resurslarının istifadəsi, başqa sözlə desək alternativ qərar variantlarının formalaşdırılmasını əhatə edir. İstehsal resurslarının lazımi səviyyədə olduğu hallarda isə bu çür xərçlərin mövçudluğu sıfra enir. Marjinal istehsal xərcləri və onun əsasında formalaşan marjinal gəlir həçmi isə məhsul vahidi buraxılışına aid edilən əlavə xərçlər və gəlirləri təçəssüm etdirir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun maya dəyəri göstəriçisi tədarük, istehsal və satış proseslərinə yönəldilən əmək, material və maliyyə ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən mühüm keyfiyyət göstəriçilərindən biridir. Məhsulun, iş və xidmətlərin keyfiyyətini aşağı salmadan məsrəflərə qənaət etməklə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması hesabına mənfəətin o çümlədən vergiyə çəlb olunan mənfəətin artırılması mənfəətdə payı olan dövlətin və əmək kollektivinin maddi marağını təmin edən problemlərdən biridir. Məsrəflərə qənaət və məhsulun(işin, xidmətin) maya dəyərinin aşağı salınması hesabına satışdan alınan gəlirlərin və mənfəətin coxaldılması, gəlir və mənfəət vergisi, ödəmələrin, təsiscilərə catası dividend ödəmələrin, müəssisənin sərənçamında qalan xalis mənfəətin coxaldılması, habelə əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi ücün başlıça ehtiyat mənbəyidir. Reallaşdırılan məhsulun maya dəyəri aşağı salındıqça, satış qiymətlərinin aşağı salınması imkanları coxalır ki, bu da istehlakcıların maddi marağını təmin edən iqtisadi , siyasi və təşkilati problemlər sırasına daxildir. İstehsalın genişləndirilməsi , texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi, vəsaitə qənaətə görə maddi stimullaşdırma tədbirlərinin həyata kecirilməsi, yeni məhsul ceşidlərinin mənimsənilməsi, investisiya qoyuluşlarının artırılması, potensial malsatanlarla və malalanlarla əlaqələrin yaradılması, iqtisadi sanksiyalar üzrə ödəmələrin azaldılması problemlərinin həllində də məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması az əhəmiyyət kəsb etmir.Belə bir şəraitdə mülkiyyət formasından və tabeciliyindən asılı olmayaraq, ölkənin ərazisində fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrdə məsrəflərin və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkara cıxarılması və onların səfərbər edilməsi üzrə əməli tədbirlərin həyata kecirilməsi idarəetmənin, eyni zamanda iqtisadi təhlilin qarşısında duran aktual problemlərdən biridir. Məhsulun maya dəyərinin təhlili qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır: Məhsulun(işin, xidmətin) maya dəyərinin aşağı salınması üzrə planın yerinə yetirilməsini təyin etmək;
Məhsulların yüklənməsi və satışının düzgünlüyünün yoxlanması zamanı aşağıdakı məsələlərin öyrənilməsi vacibdir:
Hazır məhsula mövcud standartlara və ya təsdiq olunmuş texniki şərtlərə cavab verən və anbara qəbul edilmiş məmulat və yarımfabrikatlar aid edilir. Yüklənmiş və ya buraxılmış məhsullar (iş, xidmətlər), bağlanmış müqavilə əsasında alıcıya göndərilmiş, lakin dəyəri ödənilməmiş məhsullardır. Hazır məhsul buraxılışı üzrə müqavilədə malgöndərən və alıcı təşkilatın adı, ünvanı, məmulatın zəruri xarakteristikası, güzəşt (artım), hesablaşma qaydası, ƏDV və öhdəliyin digər rekvizitləri, iltizam, müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi üzrə zəmanət, dəymiş zərərin ödənilməsi və b. məsələlər əks etdirilir. Buraxılış qiyməti müəyyən edilərkən məhsulların malgöndərənlərdən alıcılara çatdırılması üzrə xərclərin kimin hesabına aparılacağı müqavilədə göstərilir. Müqavilədə bu şərt «Franko» sözünün köməkliyi ilə əks etdirilir. Aşağıdakı franko–yer növlərini fərqləndirmək lazımdır (bunlara qədər məhsul buraxılışı üzrə bütün xərclər malgöndərənlər tərəfindən edilir): franko-anbar (malgöndərənin) – malların göndərilməsi ilə əlaqədar bütün xərclər malgöndərən-müəssisə tərəfindən alıcıdan almaq üçün əsas qiymətdən ayrı ödəmə tələbnaməsinə (tapşırığına ayrıca sətirdə (anbarda, dəmir yolunda, yükləmə-boşaltma işlərinin dəyəri, daşımanın dəyəri və dəmir yolu tarifi) daxil edilir. franko-stansiya (göndərmə) – Bu halda satıcı alıcıya əsas qiymətdən savayı dəmir yolu tarifinin məbləğini və yükləmə və vaqonların dəyərini təqdim edir. franko-stansiya (təyinat yeri). Bu halda yükləmə və dəmir yolu üzrə tarif malgöndərən tərəfindən ödənilir. franko-anbar (alıcının). Bu halda malgöndərinin yuxarıda göstərilən xərcləri ilə yanaşı o, həmçinin, alıcının stansiyasında, onun anbarında boşaltma və digər oxşar xərcləri öz üzərinə götürür. Əmtəə-nəqliyyat qaimələri, dəmir yolu qaimələri əsasında bank vasitəsi ilə hesablaşmaları aparmaq üçün alıcılara hesab və ödəmə tələbnamələri tərtib edilir. Ödəmə tələbnaməsində malgöndərənin və alıcının adı və ünvanı, müqavilənin nömrəsi, göndərmənin növü, alıcı tərəfindən ödəniləcək ödəmə məbləği, ƏDV, ayrıca ödənilmiş tara və qablaşdırmanın dəyəri, nəqliyyat tarifi məbləği göstərilir. Ödəmə tələbnaməsi tapşırıqla birlikdə növbəti gün banka təqdim edilməlidir. Hesablaşma sənədləri ödənildikcə (D-t 221 (50), 223 (51, 52), K-t 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 543(64)) mühasibat arayışı əsasında buraxılış qiyməti ilə satış üzrə yazılış aparılır: D-t 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 543(64), K-t 601(46). Ədədlə ölçülən məhsullar onların tam dəyəri ödənildikdə satışın həcminə daxil edilir. Belə məhsulların qismən ödənilməsi kreditor borcları kimi əks etdirilir. Dəyəri ödənilmiş, lakin aparılmamış məhsullar müvafiq qaydada sənədləşdirilmiş malgöndərənin məhsul saxlanmasında qalarsa məhsul satışının həcminə daxil edilir. Hazırda hazır məhsulun qiymətləndirilməsinin altı növü vardır: faktiki istehsal maya dəyəri ilə. Bu qaydadan çox az, əsasən unikal avadanlıq və nəqliyyat məhsulları buraxan müəssisələrdə istifadə olunur; azaldılmış (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmədən) istehsal maya dəyəri ilə. Yuxarıda qeyd etdiyimiz istehsal sahələrində tətbiq olunur. topdansatış qiyməti ilə. Topdansatış qiymətləri sabit uçot qiymətləri kimi tətbiq oluna bilər. Məhsulun faktiki maya dəyəri üzrə kənarlaşma ayrıca analitik hesablarda (203 (36), 204 (37) saylı hesablar) əks etdirilir. Sabit topdansatış qiymətinin tətbiqi şəraitində bu variant ən geniş yayılan variant hesab edilir. Belə ki, həmin variant məhsulun cari uçot və hesabatda qiymətini müqayisə etməyə imkan verir. plan (normativ) istehsal maya dəyəri ilə. Bu göstərici sabit uçot qiyməti kimi çıxış edə bilər. Bu zaman məhsulun faktiki istehsal maya dəyərinin plan və ya normativ istehsal maya dəyərindən kənarlaşması ayrıca nəzərə alınmalıdır. Hazır məhsulun qiymətləndıril- məsinin bu qaydasının üstünlüyü planlaşdırma və uçotda qiymətləndirmənin eyniliyinin təmin olunması ilə xarakterizə olunur. Lakin əgər məhsulun plan (normativ) maya dəyəri tez-tez dəyişilirsə, onda hazır məhsul qalığının yenidən qiymətləndirilməsi çətinləşir. Bu üsulun variantı kimi azaldılmış (üstəlik xərclər çıxılmaqla) normativ maya dəyərindən istifadə etmək olar. Yüklə 35,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|