MühaziRƏ 2 MÖvzu: Ali bitkilərin vegetativ



Yüklə 120,66 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix03.05.2018
ölçüsü120,66 Kb.
#41476


MÜHAZİRƏ 2


MÖVZU:Ali bitkilərin vegetativ  

orqanlarının  morfologiyası və 

fiziologiyası. Fotosintez 

haqqında anlayış. 

Bitkilərin tənəffüsü. Kök və hava 

vasitəsilə qidalanması. Bitkilərin 

böyüməsi, çoxalması və inkişafı. 

 

Vegetativ orqanların 

anatoimiyası


Ali  bitkilərin  orqanizmi  ayrı-ayrı  hissələrdən  –  orqanlardan  təşkil 

olunmuşdur.  Orqanon  yunan  sözü  olub  –  alət,  silah  deməkdir.  Orqan 

dedikdə canlı orqanizmin, o cümlədən bitkilərin müəyyən quruluşa malik 

olan və müəyyən funksiyalar yerinə yetirən bir hissəsi nəzərdə tutulur. 

               

BITKI ORQANLARI 2 NÖV OLUR:

Vegetativ (vegetativ  çoxalmada iştirak edən)

     Kök- Radix

     Gövdə- Caulis

     Yarpaq- Folium

Generativ (mayalanmada iştirak edən)

     Çiçək- Flos

     Meyvə- Fructus

     Toxum- Semen

 



KÖK-RADİX



Kök - hər hansı mühitdə yarpaq və müəyyən qayda 

üzrə düzülmüş tumurcuqlardan məhrum olan bitki 

orqanıdır. Kökün ucunda əksərən kök üsküyü və 

mikoriza olur. Kök həmişə morfoloji ucdan böyüyür və 

endogen budaqlanma (daxilində törəmə), xüsusiyyətinə 

malikdir. 

 Kökün  əsas  vəzifəsi bitkini substrata birləşdirmək  və 



ondan su və mineral maddələr almaqdır. Çox vaxt, kök, 

ehtiyat qida maddəsi toplanan orqana da çevrilir, onun 

vegetativ çoxalma prosesində iştirakı var.  Bundan 

başqa, o  özündə əczaçılıq üçün  böyuk əhəmiyyət 

kəsb edən bioloji aktiv maddələr də toplaya bilər.





3b

KÖKLƏRIN  NÖVLƏRI 

1 - əsas kök

2 – yan köklər

3 - əlavə köklər: 



a – gövdə üzərində ; 

b – yarpaq üzərində.


Bitkinin bütün kökləri onun kök 

sistemini təşkil edir

.

• Quruluşuna və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə üç cür kök 



sistemi müəyyən edilir:

• mil kök sistemi

• saçaqlı kök sistemi.

• Qarışıq(alloriz) kök sistemi

    Kök sistemin ölçüləri müxtəlif ola bilər, bu da bitkinin 

bitdiyi yerdən asılıdır.  Azərbaycanın düzən rayonlarında 

yayılmış dəvətikanı adlanan ot bitkisinin mil kök sistemi 

hətta 15-20 m-ə qədər, pambığın kökü 1,5-2 m, 

qarayoncanın kökü 3,5 m, xiyarın kökü isə 0,4-0,6 m-ə 

qədər torpağın dərinliyinə keçir. Xüsusilə ağacların kökü 

daha yaxşı inkişaf edir. Məsələn, yaşlı alma ağacının 

kökü bitkinin gövdəsindən 15 m-ə qədər yanlara yayılır və 

3-4 m dərinliyə gedir. 



C

A

B

KÖK SISTEMLƏRI 

A – oxşəkilli( mil) kök sitemi 

B –saçaqlı kök sistemi

C –qarışıq kök sistemi


Kökün metamorfozları

• Kökün metamorfozuna çoxillik otlarda daha çox təsadüf edilir. Əksər 

hallarda kök adi vəzifəsindən başqa ehtiyat qida maddələri toplayır 

və ya ətraf mühitə  uyğunlaşması ilə əlaqədar olaraq

     digər funksiyaları yerinə yetirir. Bu zaman o, aşağıdakı şəkıllərə    

     duşur.

• 1.

Kök meyvələri. 

• 2.



Kök yumruları. 

• 3.     Hava(tənəffüs) kökləri .

• 4. Dirəkvarı, taxtavarı və xodul köklər və digərləri

• Mikorizə.  İki yunan sözünün birləşməsindən əmələ gəlmiş termindir. 

Burada «mikes» - göbələk, «ridza» (riza) - kök deməkdir. Canlı bitkilərdə 

köklə göbələyin müştərək, birlikdə, simbioz yaşamalarına mikoriza deyilir. 




2

1

Kök meyvələri

3

1

2

3

Kök yumruları

H

1

I

Tənəffüs(hava) kökləri

Mikoriza

Azot  fiksə edən 

köklər (Fabaceae fəs.)



Dirəkvarı, taxtavarı və xodul köklər.


KÖKÜN ANATOMİK 

QURULUŞU

• Kökün zonaları

1. Kök üsküyü

2. Apikal meristem 

3. Böyümə və ya uzanma

4. Sorma və ya absorbsiya

5. Ötürücü



Kökün ilk quruluşunu müşaidə etmək üçün onun 

sorma zonasından eninə kəsik hazırlamaq lazımdır.

Burada aydın nəzərə çarpan üç lay müşaidə etmək 

olar.


 1.   Örtük toxuma(epiblema)

 2-4.İlk qabıq

 5-6. Mərkəzi silindr

1 - epiblema 

2 - ekzoderma

3 - mezoderma

4 - endoderma

a – Kaspari ləkələri

b – buraxıyıcı  hüceyrələr

5 - perisikl

6 - radial topa

c – ilk floem

d – ilk ksilem;

e – sklerenximli özək

Kökün anatomik quruluşu



 Kaspari ləkələri endodermada müşaidə olunur

Birləpəlilər                                İkiləpəlilər

Endoderma halqası torpaqdan sorulmuş 

suyun və  torpaq mineralların mərkəz 

silindrə keçirilməsini tənzim edir. 




                                   

Kökün ikinci quruluşu

Kök böyüdükcə dərinlərə gedir, adətən, yoğunlaşır və quruluşca dəyişir: birinci 

quruluş ikinci quruluşla əvəz edilir.

Adətən, çılpaqtoxumlularda və örtülütoxumlularda ikiləpəlilərdə kökün ikinci 

quruluşa keçməsini səbəbi yan köklər zonasından yuxarı yeni meristemin - 

kambinin əmələ gəlməsidir. Kambinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq kökün 

quruluşu tamamilə dəyişir və birinci quruluşdan xeyli fərqli olan ikinci quruluş 

əmələ gəlir. Bitkilərin çoxunda kökün ucundan 2-3 sm yuxanda ikinci quruluşu 

görmək olur.

1 - epiblema,

 2 – ilk qabiq 

3 – ilk floema,

 4 - кambiy,

 5-  ilk ksilema, 

6 -  endoderma, 

7 - perisikl,

 8 – ikincili floema, 

9 -  ikincili ksilema,

 10 - ekzoderma, 

11 – ikincili qabıq, 

12 - periderma 



Kökün ikinci 

quruluşu

(Kökün birinci quruluşdan ikinci 

quruluşa keçməsi kambi qatının əmələ gəlməsindən başlayır)


Gövdə. Zoğ.

 

Bitkinin ən mühüm vegetativ 



orqanlarından biri gövdədir.Yerləşdiyi 

mühitdən asılı olmayaraq üzərində 

normal və ya şəkil dəyişmiş  yarpaq 

və tumurcuqlar yerləşən bitki 

orqanına gövdə deyilir.Əsas 

funksiyası bitkilərin digər 

orqanları arasında əlaqə 

yaratmaqdır.

Gövdənin yarpaqla örtülü cavan 

hissəsinə zoğ deyilir.Yarpağın zoğa 

birləşdiyi yer buğum, zoğun iki qonşu 

buğumu arasındakı hissəsi isə 

buğumarası adlanır.  




FƏZADA TUTDUĞU VƏZIYYƏTƏ GÖRƏ 

GÖVDƏLƏR OLUR:

• A - düzqalxan

• B - əyilib qalxan

• С - dırmaşan

• D - sarmaşan

• E – sürünən

• F -  sərilən



A

B

С 



1

F

D

E


YARPAQ DÜZÜLÜŞÜ

Zoğun üzərində yarpaqlar üç qaydada 



düzülür: Növbəli və ya spiralşəkilli(A), qarşı-

qarşıya(Б) və topaşəkilli(B).

Müxtəlif yarpaq düzülüşlərinin ümumi 

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, yarpaqlar 

zoğun üzərində sərbəst yerləşib bir-birinə 

kölgə salmır.



Heterofiliya. Yunanca «heteros» - müxtəlif, 

«fiion» isə yarpaq deməkdir. Heterofılliya 

müxtəlif yarpaqlılıq deməkdir. Eyni bitkidə 

yarpaq adətən bir tipli olur. Lakin bəzi 

meyvə bitkilərində eyni çətir daxilindəki 

yarpaqlar bir-birindən həcm və forma etibarı 

ilə fərqlənir. Belə ki, incir, tut ağacında eyni 

zoğun və budağın yuxarısında yerləşən 

yarpaqların ayası dilimli, aşağısında 

yerləşən yarpaqların ayası isə bütöv olur. Bu 

hal heterofiliyadır.




BUDAQLANMA 

Təpə tumurcuğunun böyüməsi nəticəsində əsas gövdə, qoltuq tumurcuqlarından isə birinci dərəcəli yan 

budaqlar əmələ gəlir. 

Bitkilərin təkamül tarixində aşağıdakı budaqlanma qaydalan müəyyən edilmişdir.



1.Dixotomik  və  ya  çəngəlşəkilli  budaqlanma.  Bu  budaqlanmada  böyüməni  zoğun  təpəsində  yerləşmiş 

bir cüt inisial-meristematik hüceyrə təmin edir. Ümumiyyətlə, bitkilərin bir çoxunda və bəzi çılpaqtoxumlularda 

təsadüf edilir.

Əsil dixomatik budaqlanmaya həmin bitkilərin nümayəndələrində təsadüf edilir. Onlarda inisial hüceyrə 

bir deyil, iki olduğu üçün zoğ haçalanıb çəngəl şəklındə budaqlanır. Belə hallarda böyümə konusu da haçalanır. 

Belə budaqlanmaya  dixotomik budaqlanma deyilir. Dixotomik budaqlanma, təkamüldə ən qədim budaqlanma 

qaydası hesab olunur.

2.Monopodial budaqlanmaMonopodial budaqlanma təpə tumurcuğu həmişə fəaliyyətdə olur və zoğun 

simmetrik çətir əmələ gətirməsinə səbəb olur. Yan tumurcuqlar da təpə tumurcuğu kimi öz fəaliyyətini həmişə 

davam etdirir.

3.Simpodial  budaqlanma.  Bu  budaqlanma qaydasında  təpə  tumurcuğu  çox tezliklə fəaliyyətdən  düşür; 

bu zaman budağın irəliyə doğru böyüməsini təpə tumurcuğunun yanında yerləşmiş yan tumurcuq davam etdirir. 

Nəticədə,  gövdə  sim metrik  hündür  şəkil  ala  bilmir.  Onun  əsas  və  yan  budaqlan  ayrı-ауrı  dirsəklərdən 

simpodilərdən ibarət olur. 

Simpodial  budaqlanmaya  örtülütoxumlu  bitkilərdə  daha  çox  rast  gəlinir.  Bitkilərin  bir  çoxunda 

monopodial və simpodial budaqlanma qarışıq halda müşahidə edilir. 



4.Yalançı  dixotomik  budaqlanma.  Yalançı  dixotomik  budaqlanma  qaydasına  çiçəkli  bitkilərin  bəzi 

nümayəndələrində təsadüf edilir. Burada da təpə tumurcuğu çox tez fəaliyyətdən düşür. Çiçək acdığı üçün onun 

böyüməsi  dayanır.  Zoğun  və  ya  budağın  böyüməsini  təpə  tumurcuğunun  yanında  qoşa  yerləşmiş  iki  yan 

tumurcuq  davam  etdirir;  nəticədə  zoğ  yenə  də  haçalanır.  Yalançı  dixotomik  qayda  ilə  budaqlanmaya 

qərənfilçiçəklilərdə, yasəməndə, at şabalıdında, ağcaqayındarda, kəndəlaşda və digər bitkilərdə təsadüf edilir.



 

A – dixotomik

B - monopodial

C - simpodial

D – yalançı dixotomik

Budaqlanma 

tipləri



TUMURCUQLAR:

     Tumurcuqlar gövdənin özərində tutduqları mövqeyə görə iki qrupa bölünür: Təpə 

tumurcuqları və yan tumurcuqlar. 

Istər təpə tumurcuqları, istərsə də yan tumurcuqlar yarpaq qoltuğunda yerləşdiyi üçün 

qoltuq tumurcuqları adlanır.Bu tumurcuqlar  böyüyərək gövdənin yuxarı və yanlara 

doğru boy atmasını təmin edir. Bəzən bu tumurcuqlara, bir və ya bir neçə il 

inkişafdan  qaldıqları üçün yatmış tumurcuqlar  da deyilir. Yarpaqlarda  olduğu kimi 

qoltuq tumurcuqları da gövdədə növbəli ,qarşı-qarşıya və topa halında yerləşirlər. 

Məsələn, albalı tozağacı, meşəgilası, fındıq və s. bitkilərdə tumurcuqlar  növbəli; 

nanə, reyhan, yasəmən və s bitkilərdə qarşı-qarşıya; qatırquyruğu, qarğagözü 

bitkisində isə topa halında yerləşir

Tumurcuqlar xaricdən pulcuqla  



örtülmüşdür. Tumurcuğun  

mərkəzində çox kiçik gövdə və 

yarpaq başlanğıcı, başqa sözlə 

desək yarpaqlı  gövdə  başlanğıcı 

yerləşir. Zoğ başlanğıcı ətrafında 

yarpaq  başlanğıcları  olan 

tumurcuqlara yarpaq tumurcuqları, 

qönçə başlanğıcları olan 

tumurcuqlara isə çiçək tumurcuqları 

deyilir.Yarpaq tumurcuğunda 

yarpaq, çiçək tumurcuğundan isə 

çiçək  əmələ gəlir.Gövdənin lap ucu 

böyümə konusu adlanır. 



ZOĞUN  METAMORFOZU

Zoğun metamorfozlarını iki qrupa: yerüstü və yeraltı metamorfozlara bölmək olar.

Zoğun  yeraltı  metamorfozlarının  bitki  üçün  əhəmiyyəti  çox  böyükdür.  Onlar  əlverişli 

olmayan  şəraitdə  bitkinin  yaşayışını  asanlaşdırır,  onu  torpağın  müəyyən dərinliyində  soyuqdan 

qoruyaraq qışlamasına, yayın isti aylanrında isə, quraqlıqdan qorunmasına kömək edir.

Zoğun  yeraltı  metamorfozlarına  kökümsov  gövdə,  soğanaq  və  yeraltı  gövdə  yumruları 

aiddir.

Soğanaq  quruluşca  tumurcuğa  çox  oxşayır.  O,  yalnız  zoğun  metaformozu  deyildir,  onun 



üzərindəki  yarpaqlar  da  ehtiyat  qida  maddəsi  toplanan  bir  orqana  çevrilərək  qeyri-adi  şəkildə 

şişkinləşmiş və xlorofil dənələrini tamamilə itirmişdir.

Sarımsağın  soğanağı  mürəkkəbdir.  Onun  soğanağının  pulcuqlarının  qoltu-ğundan 

soğancıqlar inkişaf edir, onlar bala soğancıqlardır, el dilində isə dişcik adlanır. Sarımsağın sadə, 

yumru-soğanaq tipli soğanaqlı çeşidləri də əldə edilmişdir.

Bəzi bitkilərdə yerüstü orqanlarda da soğanaq əmələ gəlir, məsələn yarpaqların qoltuğunda, 

çiçək  qruplarında  və  s.  Belə  soğanaqlar  kiçik  olduqlarmdan  onları  soğanclq  adlandırmaq 

mümkündür.  Soğancıqlar  yarpaq  və  çiçək  tumurcuqlarınm  metamorfozudur.  Soğancıqları, 

soğanda, zanbaqda görmək mümkündür. 

Kökumsov  gövdə  istər  birləpəlilər,  istərsə  də  ikiləpəlilər  arasında  gövdənin  ən  geniş 

yayılmış  metamorfozlarındandır.  Çayırın,  kalışın,  qamışın  kökümsov  gövdələri  uzanmışdır: 

süsənin və kannanınkı isə qısalmışdır.




Zoğun yerüstü metamorfozlarının bir çoxu rütubət amilinin təsirinə uyğunlaşma 

nəticəsində  əmələ  gəlmişdir.  Quraqlıqda  bitən  bitkilərin  bəziləri  yarpaqlarını  itirib, 

yarpaqsız  zoğlara  çevrilmiş  və  ya  onların  yarpaqlan  yüksək  dorəcədə  reduksiyaya 

uğramış, bununla da bitkinin buxarlanma səthi xeyli kiçilmişdir. Səhra və yarımsəhra 

bitkilərinin bir çoxunda uzun müddət quraqlığa davam gətirə bilən gövdə tipi əmələ 

golmişdir.  Gövdəsi  ətli-şirəli  olan  belə  bitkilərə  sukkulent  bitkilər  deyilir.  Onlara 

kaktuslar,  Afrika  südləyənləri,  Kür-Araz  düzənliyində  bitən  şoran  bitkilərindən  bir 

çoxu aiddir.

Zoğun  yerüstü  metamorfozlarına  bığcıqlar  və  tikanlar  da  aiddir.  Bığcıqlara 

lianlarda  təsadüf  edilir.  Onların  vasitəsi  ilə  lianlar  dayaqdan  yapışır  və  yuxarıya 

dırmaşır. Bığcıqlar üzüm və qabaq fəsiləsi nümayəndələrində yayılmışdır. Tikanlara 

ən müxtəlif fəsilələrin nümayəndələrində rast gəlirik.

Zoğun  metamorfozları  təkcə  öz  xarici  görünüşlərinə  görə  deyil,  daxili 

quruluşlarında baş verən dəyişkənliklərə görə çox maraqlıdır.

Tikanlar  və  bığcıqlar  əsasən  gövdə  quruluşunu  saxlayır.  Sukkulent  bitkilərin 

şiddətli inkişaf etmiş özəkləri və özək şüaları çox iri həcmli, şirə ilə dolu, su ehtiyatı 

saxlayan parenxim hüceyrələrdən ibarətdir.



•soğanaq


kökümsov


Gövdə yumrusu


Fillokladiya

Tikan


Bığçıq

•sukkulent gövdə




GÖVDƏNIN ANATOMIK QURULUŞU

 2 tip olur:

            -  Topalı ( ötürücü toxumalar topalarda yerləşir)

             - Topasız (ötürücü toxumalar silindr şəkilində 

                             yerləşir)

.

Birləpəli



bitki

 İkiləpəli

 bitki



AĞAC VƏ KOL BITKILƏRININ ÇOXILLIK GÖVDƏLƏRINDƏ KAMBI TOXU- MASINDAN ҺƏR IL 

ODUNCAQ (ILLIK ODUNCAQ ҺALQASI) VƏ ELƏCƏ DƏ QABIQ, IKINCI ÖRTÜK TOXUMASININ 

ƏMƏLƏ GƏLMƏSI XARAKTER XÜSUSIYYƏTDIR KI, BU DA GÖVDƏNIN YOĞUNLAŞMASINA 

SƏBƏB OLUR


Şam ağacının gövdəsində yazda(1) və payızda 

əmələ gələn traxeidlər(2

)

• Çılpaqtoxumlu bitkilərin 

(iynəyarpaqlılar) oduncaq 

һissəsi əsasən, 

traxeidlərdən ibarət olub, 

ötürücü və һəm də 

mexaniki vəzifə daşıyır, 

floemada müşayiətedici 

һüceyrə, traxeya və 

libriform yoxdur. 




Yarpaq

 Bitkinin  ən  mühüm  orqanı  yarpaqdır.  Bu  orqanda  üç  zəruri  yaşayış  prosesi  -fotosintez,  qaz  mübadiləsi  və 

transpairasiya  prosesləri  gedir.  Bunlardan  xüsusilə  İbtosintez  prosesi  diqqəti  cəlb  edir.  Fotosintez  prosesində 

yarpağın torpaqdan və havadan alrmş olduğu qeyri-üzvi maddələr günəş şüasından alınmış enerjinin kö-məyi ilə 

üzvi maddələrə çevrilir.

Yarpağın  digər  mühüm  vəzifesi,  qeyd  edildiyi  kimi  suyun  buxarlanmasını,  yəni  transpirasiya  hadisəsini  və 

ümumiyyətlə,  qaz  mübadiləsini  tənzim  etməkdir.  Yarpağın  xarici  və  daxili  quruluşu  bu  vəzifələrin  icrasına 

tamamilə uyğundur.

 Müxtəlif bitkilərin yarpaqlan quruluşca bir-birindən fərqlənsə də, onlann ümumi olan hissələri də vardır. Əksər 

hallarda yarpağm üç hissəsi fərqlənir. On-lardan ən mühümü ayadır. Yarpağın ayası adətən, yastı, enli tam və ya 

müxtəiif  formalarda  kəsilmiş  olur.  Aya  zoğa  saplaq  vasitəsi  ilə  birləşir.  Saplaq  yarpağın  ikinci  hissəsidir.  O, 

yarpaq ayasını günəş şüalarının ardınca hərəkət etdirir. Sap-laqsız yarpağa oturaq yarpaq deyilir.

Yarpağm üçüncü hissəsi yarpaqaltığıdır. Yarpaqaltlığı bir cüt kiçik,  nadir hallarda iri yarpaqcıqdan ibarət olur. 

Bitkilərin bir çoxunda, məsələn, fıstıqda, pa-lıdda, şabalıdda və sairədə yarpaqaltlıqları, aya böyüməyə başlayan 

kimi dərhal tökülür. 



Sadə  və ya bəsit yarpaqlar


Sadə yarpaqlar ayalarının forması

• Sadə yarpaqlar elə yarpaqlara 

deyilir ki, onların bir saplağı 

üzərində yalnız bircə ayası 

olsun və yarpaq tökülən 

zaman aya ilə saplaq birgə 

tökülsün. Sadə yarpaqlar 

ayalarının formasına görə 

aşağıdakı şəkildə qruplaşdırıla 

bilər:dəyirmi, oval, uzunsov, 

xətvari, yumurtaşəkilli, 

lansetvari, tərsinə 

yumurtaşəkilli, tərsinə 

lansetvari, oxşəkilli, nizəşəkilli, 

rombvari, ellipsşəkilli, 

ürəkformalı, böyrəkşəkilli və s. 

olurlar.



Yarpaq ayasının ucunun, əsasının və kənarının forması.

A –yarpağın uc hissəsi: 1-qılçıqlı, 2-sivriuclu, 3-itiuclu, 4-kütvari, 5-yumru, 6-kəsik; B - yarpağın əsası: 

1-ürəkvari, 2-böyrəkvari, 3-yumru, 4-yumru-pazvari, 5-pazvari, 6-dartılmış, 7-kəsik, 8-qeyri-bərabər, 9-

oval əsaslı; C - yarpağın kənarı: 1-bütöv kənarlı, 2-dalğalı, 3-dişli, 4-ikiqat dişli, 5-mişarvari, 6-ikiqat 

mişarvari, 7lıasarvari, 8-ikiqat hasarvari.



MÜRƏKKƏB YARPAQ

Yarpaq ayası bir neçə yarpaqcıqdan 



ibarət olub, tökülən zaman əvvəlcə 

yarpaqcıqları, sonra da saplağı 

tökülən yarpağa mürəkkəb yarpaq 

deyilir. Mürəkkəb yarpaqlar əsas 

etibarilə üç tipdə olur:

barmaqşəkilli,



lələkvari

üçər mürəkkəb yarpaqlar.



Lələkvari yarpaqlar da iki yerə 

bölünür:

Tək lələkvari-qoz,qızılgül,ağ akasiya



Cüt lələkvari-noxud,lərgə,sarı 

akasiya



Tək lələkvari mürəkkəb yarpaqların 



ucunda tək yarpaq olur. Cüt lələkvari 

yarpaqların ucunda cüt yarpaq olur.




YARPAĞIN ANATOMIYASI

 Yarpağın anatomik quruluşu, daşıdığı funksiyalara 

uyğunlaş- mışdır. Belə ki, onun əsas kütləsi xlorofilla 

zəngin parenxim tipli assimilyasiya toxumasından təşkil 

olunmuşdur. 

1 – üst epidermis:

2 – çəpər parenximi

3 – süngə

4 - air space

5-6 – kollateral topa



a - ksilem;

b - floem

7 - alt epidermis

8 – aızçıq apparatı

9-  kutikula




İynəyarpağın  anatomiyası


İnciçiçəyi yarpağının anatomik 

qurluşu(«yatıq parenxim»)




Bitkilərdə baş verən əsas fizioloji 

proseslər

  

Fotosintez

6СО2 + 6 Н2О -->С 6H12O6 + 6

Tənəffüs

C6H12O6+ 6O2 = 6CO2 + 6H2O . 

(Fotosintezin sürəti tənəffüsün sürətindən 

10-30 dəfə çoxdur)

   

    Qıcqırma

 

    C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2  

   Transpirasiya- 

 suyun buxarlanmasıdır



O2


• F o t o s i n t e z 

— günəş şüası altında xlorofil 

dənələrinin iştirakı ilə gedən mürəkkəb kimyəvi prosesdir, 

onun da nəticəsində bitkidə CO2 və sudan ilk məһsul 

qlükoza sintez olunur. 

• (Bitkilərdə fotosintezlə yanaşı ənun əksi olan proses-

tənəffüs

 prosesi gedir. Digər canlılarda olduğu kimi 

bitkilərdə də tənəffüs oksigenin qəbulu üzvi maddələrin 

parçalanması və CO

2

-nin orqanizmdən əsaric olması ilə 



gedir). 

• Bəzi bakteriya və göbələklər (maya göbələkləri) һəyati 

prosesləri üçün lazım olan enerjini 

qıcqırma


 prosesindən 

һasil edir. 

• Bitki orqanizmində suyun buxarlanması baş verir ki, bu 

transpirasiya 

adlanır




BİTKİLƏRİN KÖK VƏ HAVA VASİTƏSİLƏ 

QİDALANMASI

Bitkilər 2 mühitdən: torpaqdan və havadan lazımi elementləri qəbul edib qidalanırlar. Fotosintez 



prosesinin sayəsində bitkilər ilk növbədə havadan CO

2

-nin tərkibində C və O



2

 alırlar. Assimilyasiya olunan əsas 

üzbi maddələr yarpaqda əmələ gəlirlər. Bitki orqanişmi üçün lazım olan elementlərin isə bir qismi köklər vasitəsilə 

torpaqdan daxil olur. Beləliklə bitkidə müxtəlif təbiətli 2 qrup maddələr 2 qütbdə cəmləşir əv 2 istiqamədə onların 

daşınması problemi meydana çıxır.

Köklər vasitəsilə qidalanma mineral qidalanma adlanır, bu qidalanmada torpaqdan bitki orqanizmi üçün 



lazım olan qida müddələrinin biogen elementlərin udulması, hərəkəti və mənimsənilməsi baş verir. Bitkilərin 

mineral qidalanmasında aşağıdakı elementlərin olması çox vacibdir. Onlardan bir neçəsi (8-i) N, S, Mg, K, Ca, P, 

Na, Fl çox miqdarda tələb olunur və mikroelementlər adlanır. Te, Cu, B, Ma, Co, Zn, Mo isə az miqdarda  tələb 

olunur və mikroelementlər adlanır.

Mikroelementlər fermentlərin tərkib hissələrinə daxil olub, onların fəaliyyətini tənzim edirlər.



Bitkilərin  mineral  qidalanması,  xüsusilə  azotla  qidalanma  bitkilərin  böyümə  və  inkişaf  prosesləri  ilə  müəyyən 

dərəcədə  bağlıdır.  Qida  maddələrinin  əksəriyyəti  yerüstü  orqanlara  kök  vasitəsilə  mineral  duzların  ionların,  onların  sudakı 

məhlulları şəklində daxil olur.

Çoxhüceyrəli  orqanizmlər  və  su  bitkiləri  mineral  qida  maddələrini  bədənlərinin  bütün  səthi  ilə  udurlar.  Köklər 



tərəfindən  onların  udulması  çox  mürəkkəb  müxanizmə  malikdir.  Kökə  diffuziya  etdikdən  sonra  qida  maddələri  digər 

orqanlara hərəkət edir.




Bitkilərin böyüməsi və inkişafı

.



.

 

Böyümə 



bitkilərin  bədən  kütləsinin  artmasıdır.  Böyümə  meristem  hüceyrələrinin 

bölüməsi və böyüməsi nəticəsində baş verir.

Yüksək  mütəşəkkil  bitki  orqanizmlərinin  fərqləndirici  xüsusiyyəti  ondan 



ibarətdir  ki,  bütün  ömrü  (həyatı)  boyu  onlar  meristem  hüceyrələrinin  hesabına 

böyüyürlər.  Böyümənin  3  fazası  ayırd  olunur:  1-ci  faza  –  embrional  böyümə  – 

hüceyrələrin  çoxalması  ilə  xarakterizə  olunur  ki,  bu  da  kökün,  gövdənin 

(tumurcuqların)  böyümə  konusunda  və  kambidə  baş  verir.  2-ci  faza  hüceyrələrin 

dartılması (uzanması) ilə müəyyən olunur. Hüceyrələrin dartılması (uzanması) onların 

(meristem  hüceyrələrinin)  həcminin  100  dəfələrlə  artmasına  səbəb  olur.  3-cü  faza 

hüceyrələrin differensiasiyası ilə müşayiət olunur və əvvəlki 2 faza ilə əlaqədardır.



                       

                       

ONTOGENETİK İNKİŞAF

ONTOGENETİK İNKİŞAF

Fərdin inkişaf tarixinə 

Fərdin inkişaf tarixinə 

ontogenez 

ontogenez 

deyilir. 

deyilir. 

Ontogenez fərdin yarandığı andan ta onun məhv olduğu

Ontogenez fərdin yarandığı andan ta onun məhv olduğu

 

 



anadək keçdiyi bütün həyat tərzini, onda baş verən morfoloji,

anadək keçdiyi bütün həyat tərzini, onda baş verən morfoloji,

 

 

anatomik, bioloji, biokimyəvi, fizioloji də-yişiklikləri əks etdirir.



anatomik, bioloji, biokimyəvi, fizioloji də-yişiklikləri əks etdirir.

   

   

Böyümə.

Böyümə.

 

 

Böyümə kəmiyyət göstəricisidir. 

Böyümə kəmiyyət göstəricisidir. 

    


    

Bitkinin   həcminin, çəkisinin və başqa kəmiyyət

Bitkinin   həcminin, çəkisinin və başqa kəmiyyət

göstəricilərinin artması üçün onun quruluşunda yeni 

göstəricilərinin artması üçün onun quruluşunda yeni 

elementlərin əmələ gəlməsi prosesinə böyümə deyilir.

elementlərin əmələ gəlməsi prosesinə böyümə deyilir.



. İNKİŞAF

. İNKİŞAF

İNKİŞAF

İNKİŞAF

• Bitkilərdə 2 cür inkişaf mövcuddur: 

• 1. Orqanizmin fərdi inkişafı və ya ontogenez.

•  2. Bitki növünün tarixi inkişafı və ya filogenez. 

Ontogenez hər bir bitki orqanizminin 

mayalanmış yumurta hüceyrədən inkişafa 

başlayıb, təbii ölümünə qədər keçdiyi dövrdür. 

Filogenez – bitki növünün və ya qrupunun 

tarixi inkişaf yoludur.



BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFIN 

BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFIN 

ƏLAQƏSİ

ƏLAQƏSİ

Fərdin həyat prosesi dövründə onun 

Fərdin həyat prosesi dövründə onun 

böyümə və inkişafı aşağıdakı vəziyyətlərdə 

böyümə və inkişafı aşağıdakı vəziyyətlərdə 

ola bilir.

ola bilir.

 

 



                  

                  

1. Sürətli böyümə, sürətli inkişaf.

1. Sürətli böyümə, sürətli inkişaf.

                   

                   

2. Zəif böyümə, zəif inkişaf.

2. Zəif böyümə, zəif inkişaf.

                   

                   

3. Sürətli böyümə, zəif inkişaf

3. Sürətli böyümə, zəif inkişaf

                   

                   

4. Zəif böyümə, sürətli inkişaf.

4. Zəif böyümə, sürətli inkişaf.




BİTKİLƏRİN ÇOXALMASI

Çoxalma canlı orqanizmlərin əsas xassələrindən biridir. Çoxalma qabiliyyəti 

təkcə ali və mürəkkəb quruluşlu orqanizmlərə xas olan əlamət deyildir. İnkişafda 

hələ  hüceyrə  quruluşu  səviyyəsinə  çatmarmş  viruslar  belə  özlərinə  bənzər  yeni 

canlıların törəməsini çoxalma yolu ilə əldə edərək nəsillərini artırırlar.

Bitki  aləminin  müxtəlif  qrupiarında  müxtəlif  çoxalma  üsulları  yayılmışdır. 

İbtidai  bitkilərdən  başlayaraq  ali  bitkilərə  qədər  bütün  bitkilərdə,  o  cümlədən 

çiçəkli bitkilərdə müşahidə olunan müxtəlif çoxalma üsullannı üç qrupa ayırmaq 

mümkündür: vegetativ çoxalma, qeyri-cinsi çoxalma və cinsi çoxalma.

VEGETATİV ÇOXALMA

Vegetativ çoxalmada yeni orqanizm ana orqanizmin bir parçasından törəyır.

Ali  bitkilərdə  və  xüsusən  çiçəkli  bitkilərdə  vegetativ  çoxalmamn  üsulları 

olduqca  müxtəlifdir.  Onlar  insan  tərəfındən  mədəni  şəraitdə  genişləndirilmiş  və 

əlverişli  şəkildə  mürəkkəbləşdirilmişdir.  İstər  yabanı,  istərsə  də  mədəni  şəraitdə 

çiçəkli  bitkilər  hər  üç  vegetativ  orqanları  (kök,  gövdə  və  yarpaq)  və  onlarm 

metamorfoza uğramış formaları ilə çoxalır.



QEYRİ-CİNSİ ÇOXALMA

Bitki aləmində qeyri-cinsi çoxalma sporlar və zoosporlar vasitəsi ilə gedir. Bunların 

һər ikisi çoxalma üçün"uyğunlaşmış təkһüceyrəli mədir. Sporlar və zoosporlar başqa 

һüceyrə  ilə  birləşmədən,  yəni  mayalanmadan  cücərərək  yeni  bitki  orqanizminə 

başlanğıc  verir.  Sporların  və  zoosporların  inkişafı  ana  bitki  üzərində  xüsusi 

sportörədən  һüçeyrələrdə  və  ya  orqanlarda  gedir.  Spor  törənən  yerliklər—

s p o r a n g i, zoosporların törədiyi yerliklər isə zoosporangi adlanır. 

CİNSİ ÇOXALMA VƏ YA CİNSİ TÖRƏMƏ

Cinsi  çoxalmada  yeni  orğanizm  fizioloji  xassəsi  ilə  fərqlənən  (muxtəlif  cinslilik 

nəzərdə  tutulur)  һüçeyrələrin  birləşməsindən,  yəni  mayalanma  nəticəsində  əmələ 

gəlir.  Cinsi  çoxalmada,  çoxalma  əsil  mənada,  baş  vermir,  çunki  əksinə,  iki  һaploid 

һüceyrə  birləşib  bir  diploid  һüceyrə  əmələ  gətirir  ki,  bu  diploid  һüceyrədə  yeni 

orqanizmə başlanğıc verir və cinsitörəmə adlanır. Cinsi һüceyrələr q a m e t adlanır. 

Qametlər iki cür olur: dişi qamet və erkək qamet. Mayalanma nəticəsində iki qametin 

birləşməsindən əmələ gələn diploid һüceyrə z i q o t adlanır. Ziqot yunanca zygone, 

yəni birləşmə sözündən götürülmüşdür. 

Yuxarıda  qeyd  edilən  qamet  müxtəlifliyindən  asılı  olaraq  bitki  aləmində  üç 

müxtəlif mayalanma üsulu müəyyən edilmişdir.



1.  İzoqamiya,  eyni  irilikdə  və  eyni  sürətlə  һərəkət  edən  qametlərin 

(izoqametlərin)  mayalanmasına  deyilir.  Bu  mayalanma  bir  çox  yosunda 

müşaһidə edilir.

2.  Һeteroqamiya,  müxtəlif  irilikdə  və  müxtəlif  sürətlə  һərəkət  edən 

qametlərin    (һeteroqametlərin)    mayalanmasına  deyilir.  Təkһüceyrəlilərdən 

yaşıl yosun   xlomidomonadada һetereqamiya  müəyyən edilmişdir.

3.  Ooqamiya  —  yumurta-һüceyrə  ilə  spermatozoidin  mayalanmasına 

deyilir.  Belə  ki,  yumurta-һüceyrə  spermatozoidə  nisbətən  çox  iri  və 

һərəkətsizdir.  Onda  külli miqdarda  eһtiyat qida maddəsi  vardır; spermatozoid 

çox xırda olmaqla aktiv һərəkət etmə qabiliyyətinə malikdir.




1 - izoqamiya, 2 - heteroqamiya, 3 - ооqamiya


BİTKİLƏRDƏ NƏSİLLƏRİN 

NÖVBƏLƏŞMƏSİ 

VƏ BUNUN BİOLOJİ MAҺİYYƏTİ

Toxumlu  bitkilərin  ontogenezi,  yəni  fərdi  inkişafı, 

toxumdan  başladığı  kimi,  sporla  çoxalan  bitkilərin 

fərdi  inkişafı  spordan  başlayır,  çox  zaman  sporların 

törəməsi  ilə  də  tamamlanır.  Һər  һalda  bir  һəyat 

tsiklində  sporla,  yəni  qeyri-cinsi  çoxalma  cinsi 

çoxalma  ilə  növbələşir,  һər  bir  çoxalmadan  sonra 

davam  edən  һəyat  tsikli  cinsi  və  ya  qeyri-cinsi  nəsil 



adlanır.


Ayıdöşəyində nəsil növbələşməsi

1-qametofit, а — arxeqoniya, б — 

аnteridiya, в — rizoidlər;

      2 —anteridiyadan 

spermatozoidlərin çıxması;

      3 —arxeqoniya;

      4 — sporofit, а —birinci 

yarpaq, б — rizoidlər.  


DİQQƏTİNİZƏ GÖRƏ    ÇOX SAĞ OLUN!

Farmakoqnoziya və botanika    

     kafedrasının dosenti 

      Nərgiz Məmmədova

Document Outline

  • Slide 1
  • Slide 2
  • Slide 3
  • Slide 4
  • Slide 5
  • Slide 6
  • Slide 7
  • Slide 8
  • Slide 9
  • Slide 10
  • Slide 11
  • Slide 12
  • Slide 13
  • Slide 14
  • Slide 15
  • Slide 16
  • Slide 17
  • Slide 18
  • Slide 19
  • Slide 20
  • Slide 21
  • Slide 22
  • Slide 23
  • Slide 24
  • Slide 25
  • Slide 26
  • Slide 27
  • Slide 28
  • Slide 29
  • Slide 30
  • Slide 31
  • Slide 32
  • Slide 33
  • Slide 34
  • Slide 35
  • Slide 36
  • Slide 37
  • Slide 38
  • Slide 39
  • Slide 40
  • Slide 41
  • Slide 42
  • Slide 43
  • Slide 44
  • Slide 45
  • Slide 46
  • Slide 47
  • Slide 48
  • Slide 49
  • Slide 50
  • Slide 51
  • Slide 52

Yüklə 120,66 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə