MÜHAZİRƏ 2
MÖVZU:Ali bitkilərin vegetativ
orqanlarının morfologiyası və
fiziologiyası. Fotosintez
haqqında anlayış.
Bitkilərin tənəffüsü. Kök və hava
vasitəsilə qidalanması. Bitkilərin
böyüməsi, çoxalması və inkişafı.
Vegetativ orqanların
anatoimiyası
Ali bitkilərin orqanizmi ayrı-ayrı hissələrdən – orqanlardan təşkil
olunmuşdur. Orqanon yunan sözü olub – alət, silah deməkdir. Orqan
dedikdə canlı orqanizmin, o cümlədən bitkilərin müəyyən quruluşa malik
olan və müəyyən funksiyalar yerinə yetirən bir hissəsi nəzərdə tutulur.
BITKI ORQANLARI 2 NÖV OLUR:
Vegetativ (vegetativ çoxalmada iştirak edən)
Kök- Radix
Gövdə- Caulis
Yarpaq- Folium
Generativ (mayalanmada iştirak edən)
Çiçək- Flos
Meyvə- Fructus
Toxum- Semen
KÖK-RADİX
•
Kök - hər hansı mühitdə yarpaq və müəyyən qayda
üzrə düzülmüş tumurcuqlardan məhrum olan bitki
orqanıdır. Kökün ucunda əksərən kök üsküyü və
mikoriza olur. Kök həmişə morfoloji ucdan böyüyür və
endogen budaqlanma (daxilində törəmə), xüsusiyyətinə
malikdir.
•
Kökün əsas vəzifəsi bitkini substrata birləşdirmək və
ondan su və mineral maddələr almaqdır. Çox vaxt, kök,
ehtiyat qida maddəsi toplanan orqana da çevrilir, onun
vegetativ çoxalma prosesində iştirakı var. Bundan
başqa, o özündə əczaçılıq üçün böyuk əhəmiyyət
kəsb edən bioloji aktiv maddələr də toplaya bilər.
3а
3b
KÖKLƏRIN NÖVLƏRI
1 - əsas kök
2 – yan köklər
3 - əlavə köklər:
a – gövdə üzərində ;
b – yarpaq üzərində.
Bitkinin bütün kökləri onun kök
sistemini təşkil edir
.
• Quruluşuna və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə üç cür kök
sistemi müəyyən edilir:
• mil kök sistemi
• saçaqlı kök sistemi.
• Qarışıq(alloriz) kök sistemi
Kök sistemin ölçüləri müxtəlif ola bilər, bu da bitkinin
bitdiyi yerdən asılıdır. Azərbaycanın düzən rayonlarında
yayılmış dəvətikanı adlanan ot bitkisinin mil kök sistemi
hətta 15-20 m-ə qədər, pambığın kökü 1,5-2 m,
qarayoncanın kökü 3,5 m, xiyarın kökü isə 0,4-0,6 m-ə
qədər torpağın dərinliyinə keçir. Xüsusilə ağacların kökü
daha yaxşı inkişaf edir. Məsələn, yaşlı alma ağacının
kökü bitkinin gövdəsindən 15 m-ə qədər yanlara yayılır və
3-4 m dərinliyə gedir.
C
A
B
KÖK SISTEMLƏRI
A – oxşəkilli( mil) kök sitemi
B –saçaqlı kök sistemi
C –qarışıq kök sistemi
Kökün metamorfozları
• Kökün metamorfozuna çoxillik otlarda daha çox təsadüf edilir. Əksər
hallarda kök adi vəzifəsindən başqa ehtiyat qida maddələri toplayır
və ya ətraf mühitə uyğunlaşması ilə əlaqədar olaraq
digər funksiyaları yerinə yetirir. Bu zaman o, aşağıdakı şəkıllərə
duşur.
• 1.
Kök meyvələri.
• 2.
Kök yumruları.
• 3. Hava(tənəffüs) kökləri .
• 4. Dirəkvarı, taxtavarı və xodul köklər və digərləri
• Mikorizə. İki yunan sözünün birləşməsindən əmələ gəlmiş termindir.
Burada «mikes» - göbələk, «ridza» (riza) - kök deməkdir. Canlı bitkilərdə
köklə göbələyin müştərək, birlikdə, simbioz yaşamalarına mikoriza deyilir.
2
1
Kök meyvələri
3
1
2
3
Kök yumruları
H
1
I
Tənəffüs(hava) kökləri
Mikoriza
Azot fiksə edən
köklər (Fabaceae fəs.)
Dirəkvarı, taxtavarı və xodul köklər.
KÖKÜN ANATOMİK
QURULUŞU
• Kökün zonaları
1. Kök üsküyü
2. Apikal meristem
3. Böyümə və ya uzanma
4. Sorma və ya absorbsiya
5. Ötürücü
Kökün ilk quruluşunu müşaidə etmək üçün onun
sorma zonasından eninə kəsik hazırlamaq lazımdır.
Burada aydın nəzərə çarpan üç lay müşaidə etmək
olar.
1. Örtük toxuma(epiblema)
2-4.İlk qabıq
5-6. Mərkəzi silindr
1 - epiblema
2 - ekzoderma
3 - mezoderma
4 - endoderma
a – Kaspari ləkələri
b – buraxıyıcı hüceyrələr
5 - perisikl
6 - radial topa
c – ilk floem
d – ilk ksilem;
e – sklerenximli özək
Kökün anatomik quruluşu
Kaspari ləkələri endodermada müşaidə olunur
Birləpəlilər İkiləpəlilər
Endoderma halqası torpaqdan sorulmuş
suyun və torpaq mineralların mərkəz
silindrə keçirilməsini tənzim edir.
Kökün ikinci quruluşu
Kök böyüdükcə dərinlərə gedir, adətən, yoğunlaşır və quruluşca dəyişir: birinci
quruluş ikinci quruluşla əvəz edilir.
Adətən, çılpaqtoxumlularda və örtülütoxumlularda ikiləpəlilərdə kökün ikinci
quruluşa keçməsini səbəbi yan köklər zonasından yuxarı yeni meristemin -
kambinin əmələ gəlməsidir. Kambinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq kökün
quruluşu tamamilə dəyişir və birinci quruluşdan xeyli fərqli olan ikinci quruluş
əmələ gəlir. Bitkilərin çoxunda kökün ucundan 2-3 sm yuxanda ikinci quruluşu
görmək olur.
1 - epiblema,
2 – ilk qabiq
3 – ilk floema,
4 - кambiy,
5- ilk ksilema,
6 - endoderma,
7 - perisikl,
8 – ikincili floema,
9 - ikincili ksilema,
10 - ekzoderma,
11 – ikincili qabıq,
12 - periderma
Kökün ikinci
quruluşu
(Kökün birinci quruluşdan ikinci
quruluşa keçməsi kambi qatının əmələ gəlməsindən başlayır)
Gövdə. Zoğ.
Bitkinin ən mühüm vegetativ
orqanlarından biri gövdədir.Yerləşdiyi
mühitdən asılı olmayaraq üzərində
normal və ya şəkil dəyişmiş yarpaq
və tumurcuqlar yerləşən bitki
orqanına gövdə deyilir.Əsas
funksiyası bitkilərin digər
orqanları arasında əlaqə
yaratmaqdır.
Gövdənin yarpaqla örtülü cavan
hissəsinə zoğ deyilir.Yarpağın zoğa
birləşdiyi yer buğum, zoğun iki qonşu
buğumu arasındakı hissəsi isə
buğumarası adlanır.
FƏZADA TUTDUĞU VƏZIYYƏTƏ GÖRƏ
GÖVDƏLƏR OLUR:
• A - düzqalxan
• B - əyilib qalxan
• С - dırmaşan
• D - sarmaşan
• E – sürünən
• F - sərilən
A
B
С
2
1
F
D
E
YARPAQ DÜZÜLÜŞÜ
•
Zoğun üzərində yarpaqlar üç qaydada
düzülür: Növbəli və ya spiralşəkilli(A), qarşı-
qarşıya(Б) və topaşəkilli(B).
Müxtəlif yarpaq düzülüşlərinin ümumi
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, yarpaqlar
zoğun üzərində sərbəst yerləşib bir-birinə
kölgə salmır.
•
Heterofiliya. Yunanca «heteros» - müxtəlif,
«fiion» isə yarpaq deməkdir. Heterofılliya
müxtəlif yarpaqlılıq deməkdir. Eyni bitkidə
yarpaq adətən bir tipli olur. Lakin bəzi
meyvə bitkilərində eyni çətir daxilindəki
yarpaqlar bir-birindən həcm və forma etibarı
ilə fərqlənir. Belə ki, incir, tut ağacında eyni
zoğun və budağın yuxarısında yerləşən
yarpaqların ayası dilimli, aşağısında
yerləşən yarpaqların ayası isə bütöv olur. Bu
hal heterofiliyadır.
BUDAQLANMA
Təpə tumurcuğunun böyüməsi nəticəsində əsas gövdə, qoltuq tumurcuqlarından isə birinci dərəcəli yan
budaqlar əmələ gəlir.
Bitkilərin təkamül tarixində aşağıdakı budaqlanma qaydalan müəyyən edilmişdir.
1.Dixotomik və ya çəngəlşəkilli budaqlanma. Bu budaqlanmada böyüməni zoğun təpəsində yerləşmiş
bir cüt inisial-meristematik hüceyrə təmin edir. Ümumiyyətlə, bitkilərin bir çoxunda və bəzi çılpaqtoxumlularda
təsadüf edilir.
Əsil dixomatik budaqlanmaya həmin bitkilərin nümayəndələrində təsadüf edilir. Onlarda inisial hüceyrə
bir deyil, iki olduğu üçün zoğ haçalanıb çəngəl şəklındə budaqlanır. Belə hallarda böyümə konusu da haçalanır.
Belə budaqlanmaya dixotomik budaqlanma deyilir. Dixotomik budaqlanma, təkamüldə ən qədim budaqlanma
qaydası hesab olunur.
2.Monopodial budaqlanma. Monopodial budaqlanma təpə tumurcuğu həmişə fəaliyyətdə olur və zoğun
simmetrik çətir əmələ gətirməsinə səbəb olur. Yan tumurcuqlar da təpə tumurcuğu kimi öz fəaliyyətini həmişə
davam etdirir.
3.Simpodial budaqlanma. Bu budaqlanma qaydasında təpə tumurcuğu çox tezliklə fəaliyyətdən düşür;
bu zaman budağın irəliyə doğru böyüməsini təpə tumurcuğunun yanında yerləşmiş yan tumurcuq davam etdirir.
Nəticədə, gövdə sim metrik hündür şəkil ala bilmir. Onun əsas və yan budaqlan ayrı-ауrı dirsəklərdən
simpodilərdən ibarət olur.
Simpodial budaqlanmaya örtülütoxumlu bitkilərdə daha çox rast gəlinir. Bitkilərin bir çoxunda
monopodial və simpodial budaqlanma qarışıq halda müşahidə edilir.
4.Yalançı dixotomik budaqlanma. Yalançı dixotomik budaqlanma qaydasına çiçəkli bitkilərin bəzi
nümayəndələrində təsadüf edilir. Burada da təpə tumurcuğu çox tez fəaliyyətdən düşür. Çiçək acdığı üçün onun
böyüməsi dayanır. Zoğun və ya budağın böyüməsini təpə tumurcuğunun yanında qoşa yerləşmiş iki yan
tumurcuq davam etdirir; nəticədə zoğ yenə də haçalanır. Yalançı dixotomik qayda ilə budaqlanmaya
qərənfilçiçəklilərdə, yasəməndə, at şabalıdında, ağcaqayındarda, kəndəlaşda və digər bitkilərdə təsadüf edilir.
A – dixotomik
B - monopodial
C - simpodial
D – yalançı dixotomik
Budaqlanma
tipləri
TUMURCUQLAR:
Tumurcuqlar gövdənin özərində tutduqları mövqeyə görə iki qrupa bölünür: Təpə
tumurcuqları və yan tumurcuqlar.
Istər təpə tumurcuqları, istərsə də yan tumurcuqlar yarpaq qoltuğunda yerləşdiyi üçün
qoltuq tumurcuqları adlanır.Bu tumurcuqlar böyüyərək gövdənin yuxarı və yanlara
doğru boy atmasını təmin edir. Bəzən bu tumurcuqlara, bir və ya bir neçə il
inkişafdan qaldıqları üçün yatmış tumurcuqlar da deyilir. Yarpaqlarda olduğu kimi
qoltuq tumurcuqları da gövdədə növbəli ,qarşı-qarşıya və topa halında yerləşirlər.
Məsələn, albalı tozağacı, meşəgilası, fındıq və s. bitkilərdə tumurcuqlar növbəli;
nanə, reyhan, yasəmən və s bitkilərdə qarşı-qarşıya; qatırquyruğu, qarğagözü
bitkisində isə topa halında yerləşir
.
Tumurcuqlar xaricdən pulcuqla
örtülmüşdür. Tumurcuğun
mərkəzində çox kiçik gövdə və
yarpaq başlanğıcı, başqa sözlə
desək yarpaqlı gövdə başlanğıcı
yerləşir. Zoğ başlanğıcı ətrafında
yarpaq başlanğıcları olan
tumurcuqlara yarpaq tumurcuqları,
qönçə başlanğıcları olan
tumurcuqlara isə çiçək tumurcuqları
deyilir.Yarpaq tumurcuğunda
yarpaq, çiçək tumurcuğundan isə
çiçək əmələ gəlir.Gövdənin lap ucu
böyümə konusu adlanır.
ZOĞUN METAMORFOZU
Zoğun metamorfozlarını iki qrupa: yerüstü və yeraltı metamorfozlara bölmək olar.
Zoğun yeraltı metamorfozlarının bitki üçün əhəmiyyəti çox böyükdür. Onlar əlverişli
olmayan şəraitdə bitkinin yaşayışını asanlaşdırır, onu torpağın müəyyən dərinliyində soyuqdan
qoruyaraq qışlamasına, yayın isti aylanrında isə, quraqlıqdan qorunmasına kömək edir.
Zoğun yeraltı metamorfozlarına kökümsov gövdə, soğanaq və yeraltı gövdə yumruları
aiddir.
Soğanaq quruluşca tumurcuğa çox oxşayır. O, yalnız zoğun metaformozu deyildir, onun
üzərindəki yarpaqlar da ehtiyat qida maddəsi toplanan bir orqana çevrilərək qeyri-adi şəkildə
şişkinləşmiş və xlorofil dənələrini tamamilə itirmişdir.
Sarımsağın soğanağı mürəkkəbdir. Onun soğanağının pulcuqlarının qoltu-ğundan
soğancıqlar inkişaf edir, onlar bala soğancıqlardır, el dilində isə dişcik adlanır. Sarımsağın sadə,
yumru-soğanaq tipli soğanaqlı çeşidləri də əldə edilmişdir.
Bəzi bitkilərdə yerüstü orqanlarda da soğanaq əmələ gəlir, məsələn yarpaqların qoltuğunda,
çiçək qruplarında və s. Belə soğanaqlar kiçik olduqlarmdan onları soğanclq adlandırmaq
mümkündür. Soğancıqlar yarpaq və çiçək tumurcuqlarınm metamorfozudur. Soğancıqları,
soğanda, zanbaqda görmək mümkündür.
Kökumsov gövdə istər birləpəlilər, istərsə də ikiləpəlilər arasında gövdənin ən geniş
yayılmış metamorfozlarındandır. Çayırın, kalışın, qamışın kökümsov gövdələri uzanmışdır:
süsənin və kannanınkı isə qısalmışdır.
Zoğun yerüstü metamorfozlarının bir çoxu rütubət amilinin təsirinə uyğunlaşma
nəticəsində əmələ gəlmişdir. Quraqlıqda bitən bitkilərin bəziləri yarpaqlarını itirib,
yarpaqsız zoğlara çevrilmiş və ya onların yarpaqlan yüksək dorəcədə reduksiyaya
uğramış, bununla da bitkinin buxarlanma səthi xeyli kiçilmişdir. Səhra və yarımsəhra
bitkilərinin bir çoxunda uzun müddət quraqlığa davam gətirə bilən gövdə tipi əmələ
golmişdir. Gövdəsi ətli-şirəli olan belə bitkilərə sukkulent bitkilər deyilir. Onlara
kaktuslar, Afrika südləyənləri, Kür-Araz düzənliyində bitən şoran bitkilərindən bir
çoxu aiddir.
Zoğun yerüstü metamorfozlarına bığcıqlar və tikanlar da aiddir. Bığcıqlara
lianlarda təsadüf edilir. Onların vasitəsi ilə lianlar dayaqdan yapışır və yuxarıya
dırmaşır. Bığcıqlar üzüm və qabaq fəsiləsi nümayəndələrində yayılmışdır. Tikanlara
ən müxtəlif fəsilələrin nümayəndələrində rast gəlirik.
Zoğun metamorfozları təkcə öz xarici görünüşlərinə görə deyil, daxili
quruluşlarında baş verən dəyişkənliklərə görə çox maraqlıdır.
Tikanlar və bığcıqlar əsasən gövdə quruluşunu saxlayır. Sukkulent bitkilərin
şiddətli inkişaf etmiş özəkləri və özək şüaları çox iri həcmli, şirə ilə dolu, su ehtiyatı
saxlayan parenxim hüceyrələrdən ibarətdir.
•soğanaq
kökümsov
Gövdə yumrusu
Fillokladiya
Tikan
Bığçıq
•sukkulent gövdə
GÖVDƏNIN ANATOMIK QURULUŞU
2 tip olur:
- Topalı ( ötürücü toxumalar topalarda yerləşir)
- Topasız (ötürücü toxumalar silindr şəkilində
yerləşir)
.
Birləpəli
bitki
İkiləpəli
bitki
AĞAC VƏ KOL BITKILƏRININ ÇOXILLIK GÖVDƏLƏRINDƏ KAMBI TOXU- MASINDAN ҺƏR IL
ODUNCAQ (ILLIK ODUNCAQ ҺALQASI) VƏ ELƏCƏ DƏ QABIQ, IKINCI ÖRTÜK TOXUMASININ
ƏMƏLƏ GƏLMƏSI XARAKTER XÜSUSIYYƏTDIR KI, BU DA GÖVDƏNIN YOĞUNLAŞMASINA
SƏBƏB OLUR
Şam ağacının gövdəsində yazda(1) və payızda
əmələ gələn traxeidlər(2
)
• Çılpaqtoxumlu bitkilərin
(iynəyarpaqlılar) oduncaq
һissəsi əsasən,
traxeidlərdən ibarət olub,
ötürücü və һəm də
mexaniki vəzifə daşıyır,
floemada müşayiətedici
һüceyrə, traxeya və
libriform yoxdur.
Yarpaq
Bitkinin ən mühüm orqanı yarpaqdır. Bu orqanda üç zəruri yaşayış prosesi -fotosintez, qaz mübadiləsi və
transpairasiya prosesləri gedir. Bunlardan xüsusilə İbtosintez prosesi diqqəti cəlb edir. Fotosintez prosesində
yarpağın torpaqdan və havadan alrmş olduğu qeyri-üzvi maddələr günəş şüasından alınmış enerjinin kö-məyi ilə
üzvi maddələrə çevrilir.
Yarpağın digər mühüm vəzifesi, qeyd edildiyi kimi suyun buxarlanmasını, yəni transpirasiya hadisəsini və
ümumiyyətlə, qaz mübadiləsini tənzim etməkdir. Yarpağın xarici və daxili quruluşu bu vəzifələrin icrasına
tamamilə uyğundur.
Müxtəlif bitkilərin yarpaqlan quruluşca bir-birindən fərqlənsə də, onlann ümumi olan hissələri də vardır. Əksər
hallarda yarpağm üç hissəsi fərqlənir. On-lardan ən mühümü ayadır. Yarpağın ayası adətən, yastı, enli tam və ya
müxtəiif formalarda kəsilmiş olur. Aya zoğa saplaq vasitəsi ilə birləşir. Saplaq yarpağın ikinci hissəsidir. O,
yarpaq ayasını günəş şüalarının ardınca hərəkət etdirir. Sap-laqsız yarpağa oturaq yarpaq deyilir.
Yarpağm üçüncü hissəsi yarpaqaltığıdır. Yarpaqaltlığı bir cüt kiçik, nadir hallarda iri yarpaqcıqdan ibarət olur.
Bitkilərin bir çoxunda, məsələn, fıstıqda, pa-lıdda, şabalıdda və sairədə yarpaqaltlıqları, aya böyüməyə başlayan
kimi dərhal tökülür.
Sadə və ya bəsit yarpaqlar
Sadə yarpaqlar ayalarının forması
• Sadə yarpaqlar elə yarpaqlara
deyilir ki, onların bir saplağı
üzərində yalnız bircə ayası
olsun və yarpaq tökülən
zaman aya ilə saplaq birgə
tökülsün. Sadə yarpaqlar
ayalarının formasına görə
aşağıdakı şəkildə qruplaşdırıla
bilər:dəyirmi, oval, uzunsov,
xətvari, yumurtaşəkilli,
lansetvari, tərsinə
yumurtaşəkilli, tərsinə
lansetvari, oxşəkilli, nizəşəkilli,
rombvari, ellipsşəkilli,
ürəkformalı, böyrəkşəkilli və s.
olurlar.
Yarpaq ayasının ucunun, əsasının və kənarının forması.
A –yarpağın uc hissəsi: 1-qılçıqlı, 2-sivriuclu, 3-itiuclu, 4-kütvari, 5-yumru, 6-kəsik; B - yarpağın əsası:
1-ürəkvari, 2-böyrəkvari, 3-yumru, 4-yumru-pazvari, 5-pazvari, 6-dartılmış, 7-kəsik, 8-qeyri-bərabər, 9-
oval əsaslı; C - yarpağın kənarı: 1-bütöv kənarlı, 2-dalğalı, 3-dişli, 4-ikiqat dişli, 5-mişarvari, 6-ikiqat
mişarvari, 7lıasarvari, 8-ikiqat hasarvari.
MÜRƏKKƏB YARPAQ
•
Yarpaq ayası bir neçə yarpaqcıqdan
ibarət olub, tökülən zaman əvvəlcə
yarpaqcıqları, sonra da saplağı
tökülən yarpağa mürəkkəb yarpaq
deyilir. Mürəkkəb yarpaqlar əsas
etibarilə üç tipdə olur:
•
barmaqşəkilli,
•
lələkvari
•
üçər mürəkkəb yarpaqlar.
•
Lələkvari yarpaqlar da iki yerə
bölünür:
•
Tək lələkvari-qoz,qızılgül,ağ akasiya
•
Cüt lələkvari-noxud,lərgə,sarı
akasiya
•
Tək lələkvari mürəkkəb yarpaqların
ucunda tək yarpaq olur. Cüt lələkvari
yarpaqların ucunda cüt yarpaq olur.
YARPAĞIN ANATOMIYASI
Yarpağın anatomik quruluşu, daşıdığı funksiyalara
uyğunlaş- mışdır. Belə ki, onun əsas kütləsi xlorofilla
zəngin parenxim tipli assimilyasiya toxumasından təşkil
olunmuşdur.
1 – üst epidermis:
2 – çəpər parenximi
3 – süngə
4 - air space
5-6 – kollateral topa
a - ksilem;
b - floem
7 - alt epidermis
8 – aızçıq apparatı
9- kutikula
İynəyarpağın anatomiyası
İnciçiçəyi yarpağının anatomik
qurluşu(«yatıq parenxim»)
Bitkilərdə baş verən əsas fizioloji
proseslər
Fotosintez
6СО2 + 6 Н2О -->С 6H12O6 + 6
Tənəffüs
C6H12O6+ 6O2 = 6CO2 + 6H2O .
(Fotosintezin sürəti tənəffüsün sürətindən
10-30 dəfə çoxdur)
Qıcqırma
C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2
Transpirasiya-
suyun buxarlanmasıdır
O2
• F o t o s i n t e z
— günəş şüası altında xlorofil
dənələrinin iştirakı ilə gedən mürəkkəb kimyəvi prosesdir,
onun da nəticəsində bitkidə CO2 və sudan ilk məһsul
qlükoza sintez olunur.
• (Bitkilərdə fotosintezlə yanaşı ənun əksi olan proses-
tənəffüs
prosesi gedir. Digər canlılarda olduğu kimi
bitkilərdə də tənəffüs oksigenin qəbulu üzvi maddələrin
parçalanması və CO
2
-nin orqanizmdən əsaric olması ilə
gedir).
• Bəzi bakteriya və göbələklər (maya göbələkləri) һəyati
prosesləri üçün lazım olan enerjini
qıcqırma
prosesindən
һasil edir.
• Bitki orqanizmində suyun buxarlanması baş verir ki, bu
transpirasiya
adlanır
.
BİTKİLƏRİN KÖK VƏ HAVA VASİTƏSİLƏ
QİDALANMASI
•
Bitkilər 2 mühitdən: torpaqdan və havadan lazımi elementləri qəbul edib qidalanırlar. Fotosintez
prosesinin sayəsində bitkilər ilk növbədə havadan CO
2
-nin tərkibində C və O
2
alırlar. Assimilyasiya olunan əsas
üzbi maddələr yarpaqda əmələ gəlirlər. Bitki orqanişmi üçün lazım olan elementlərin isə bir qismi köklər vasitəsilə
torpaqdan daxil olur. Beləliklə bitkidə müxtəlif təbiətli 2 qrup maddələr 2 qütbdə cəmləşir əv 2 istiqamədə onların
daşınması problemi meydana çıxır.
•
Köklər vasitəsilə qidalanma mineral qidalanma adlanır, bu qidalanmada torpaqdan bitki orqanizmi üçün
lazım olan qida müddələrinin biogen elementlərin udulması, hərəkəti və mənimsənilməsi baş verir. Bitkilərin
mineral qidalanmasında aşağıdakı elementlərin olması çox vacibdir. Onlardan bir neçəsi (8-i) N, S, Mg, K, Ca, P,
Na, Fl çox miqdarda tələb olunur və mikroelementlər adlanır. Te, Cu, B, Ma, Co, Zn, Mo isə az miqdarda tələb
olunur və mikroelementlər adlanır.
•
Mikroelementlər fermentlərin tərkib hissələrinə daxil olub, onların fəaliyyətini tənzim edirlər.
•
Bitkilərin mineral qidalanması, xüsusilə azotla qidalanma bitkilərin böyümə və inkişaf prosesləri ilə müəyyən
dərəcədə bağlıdır. Qida maddələrinin əksəriyyəti yerüstü orqanlara kök vasitəsilə mineral duzların ionların, onların sudakı
məhlulları şəklində daxil olur.
•
Çoxhüceyrəli orqanizmlər və su bitkiləri mineral qida maddələrini bədənlərinin bütün səthi ilə udurlar. Köklər
tərəfindən onların udulması çox mürəkkəb müxanizmə malikdir. Kökə diffuziya etdikdən sonra qida maddələri digər
orqanlara hərəkət edir.
Bitkilərin böyüməsi və inkişafı
•
.
.
Böyümə
bitkilərin bədən kütləsinin artmasıdır. Böyümə meristem hüceyrələrinin
bölüməsi və böyüməsi nəticəsində baş verir.
•
Yüksək mütəşəkkil bitki orqanizmlərinin fərqləndirici xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, bütün ömrü (həyatı) boyu onlar meristem hüceyrələrinin hesabına
böyüyürlər. Böyümənin 3 fazası ayırd olunur: 1-ci faza – embrional böyümə –
hüceyrələrin çoxalması ilə xarakterizə olunur ki, bu da kökün, gövdənin
(tumurcuqların) böyümə konusunda və kambidə baş verir. 2-ci faza hüceyrələrin
dartılması (uzanması) ilə müəyyən olunur. Hüceyrələrin dartılması (uzanması) onların
(meristem hüceyrələrinin) həcminin 100 dəfələrlə artmasına səbəb olur. 3-cü faza
hüceyrələrin differensiasiyası ilə müşayiət olunur və əvvəlki 2 faza ilə əlaqədardır.
ONTOGENETİK İNKİŞAF
ONTOGENETİK İNKİŞAF
Fərdin inkişaf tarixinə
Fərdin inkişaf tarixinə
ontogenez
ontogenez
deyilir.
deyilir.
Ontogenez fərdin yarandığı andan ta onun məhv olduğu
Ontogenez fərdin yarandığı andan ta onun məhv olduğu
anadək keçdiyi bütün həyat tərzini, onda baş verən morfoloji,
anadək keçdiyi bütün həyat tərzini, onda baş verən morfoloji,
anatomik, bioloji, biokimyəvi, fizioloji də-yişiklikləri əks etdirir.
anatomik, bioloji, biokimyəvi, fizioloji də-yişiklikləri əks etdirir.
Böyümə.
Böyümə.
Böyümə kəmiyyət göstəricisidir.
Böyümə kəmiyyət göstəricisidir.
Bitkinin həcminin, çəkisinin və başqa kəmiyyət
Bitkinin həcminin, çəkisinin və başqa kəmiyyət
göstəricilərinin artması üçün onun quruluşunda yeni
göstəricilərinin artması üçün onun quruluşunda yeni
elementlərin əmələ gəlməsi prosesinə böyümə deyilir.
elementlərin əmələ gəlməsi prosesinə böyümə deyilir.
. İNKİŞAF
. İNKİŞAF
İNKİŞAF
İNKİŞAF
• Bitkilərdə 2 cür inkişaf mövcuddur:
• 1. Orqanizmin fərdi inkişafı və ya ontogenez.
• 2. Bitki növünün tarixi inkişafı və ya filogenez.
Ontogenez hər bir bitki orqanizminin
mayalanmış yumurta hüceyrədən inkişafa
başlayıb, təbii ölümünə qədər keçdiyi dövrdür.
Filogenez – bitki növünün və ya qrupunun
tarixi inkişaf yoludur.
BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFIN
BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFIN
ƏLAQƏSİ
ƏLAQƏSİ
Fərdin həyat prosesi dövründə onun
Fərdin həyat prosesi dövründə onun
böyümə və inkişafı aşağıdakı vəziyyətlərdə
böyümə və inkişafı aşağıdakı vəziyyətlərdə
ola bilir.
ola bilir.
1. Sürətli böyümə, sürətli inkişaf.
1. Sürətli böyümə, sürətli inkişaf.
2. Zəif böyümə, zəif inkişaf.
2. Zəif böyümə, zəif inkişaf.
3. Sürətli böyümə, zəif inkişaf
3. Sürətli böyümə, zəif inkişaf
4. Zəif böyümə, sürətli inkişaf.
4. Zəif böyümə, sürətli inkişaf.
BİTKİLƏRİN ÇOXALMASI
Çoxalma canlı orqanizmlərin əsas xassələrindən biridir. Çoxalma qabiliyyəti
təkcə ali və mürəkkəb quruluşlu orqanizmlərə xas olan əlamət deyildir. İnkişafda
hələ hüceyrə quruluşu səviyyəsinə çatmarmş viruslar belə özlərinə bənzər yeni
canlıların törəməsini çoxalma yolu ilə əldə edərək nəsillərini artırırlar.
Bitki aləminin müxtəlif qrupiarında müxtəlif çoxalma üsulları yayılmışdır.
İbtidai bitkilərdən başlayaraq ali bitkilərə qədər bütün bitkilərdə, o cümlədən
çiçəkli bitkilərdə müşahidə olunan müxtəlif çoxalma üsullannı üç qrupa ayırmaq
mümkündür: vegetativ çoxalma, qeyri-cinsi çoxalma və cinsi çoxalma.
VEGETATİV ÇOXALMA
Vegetativ çoxalmada yeni orqanizm ana orqanizmin bir parçasından törəyır.
Ali bitkilərdə və xüsusən çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalmamn üsulları
olduqca müxtəlifdir. Onlar insan tərəfındən mədəni şəraitdə genişləndirilmiş və
əlverişli şəkildə mürəkkəbləşdirilmişdir. İstər yabanı, istərsə də mədəni şəraitdə
çiçəkli bitkilər hər üç vegetativ orqanları (kök, gövdə və yarpaq) və onlarm
metamorfoza uğramış formaları ilə çoxalır.
QEYRİ-CİNSİ ÇOXALMA
Bitki aləmində qeyri-cinsi çoxalma sporlar və zoosporlar vasitəsi ilə gedir. Bunların
һər ikisi çoxalma üçün"uyğunlaşmış təkһüceyrəli mədir. Sporlar və zoosporlar başqa
һüceyrə ilə birləşmədən, yəni mayalanmadan cücərərək yeni bitki orqanizminə
başlanğıc verir. Sporların və zoosporların inkişafı ana bitki üzərində xüsusi
sportörədən һüçeyrələrdə və ya orqanlarda gedir. Spor törənən yerliklər—
s p o r a n g i, zoosporların törədiyi yerliklər isə zoosporangi adlanır.
CİNSİ ÇOXALMA VƏ YA CİNSİ TÖRƏMƏ
Cinsi çoxalmada yeni orğanizm fizioloji xassəsi ilə fərqlənən (muxtəlif cinslilik
nəzərdə tutulur) һüçeyrələrin birləşməsindən, yəni mayalanma nəticəsində əmələ
gəlir. Cinsi çoxalmada, çoxalma əsil mənada, baş vermir, çunki əksinə, iki һaploid
һüceyrə birləşib bir diploid һüceyrə əmələ gətirir ki, bu diploid һüceyrədə yeni
orqanizmə başlanğıc verir və cinsitörəmə adlanır. Cinsi һüceyrələr q a m e t adlanır.
Qametlər iki cür olur: dişi qamet və erkək qamet. Mayalanma nəticəsində iki qametin
birləşməsindən əmələ gələn diploid һüceyrə z i q o t adlanır. Ziqot yunanca zygone,
yəni birləşmə sözündən götürülmüşdür.
Yuxarıda qeyd edilən qamet müxtəlifliyindən asılı olaraq bitki aləmində üç
müxtəlif mayalanma üsulu müəyyən edilmişdir.
1. İzoqamiya, eyni irilikdə və eyni sürətlə һərəkət edən qametlərin
(izoqametlərin) mayalanmasına deyilir. Bu mayalanma bir çox yosunda
müşaһidə edilir.
2. Һeteroqamiya, müxtəlif irilikdə və müxtəlif sürətlə һərəkət edən
qametlərin (һeteroqametlərin) mayalanmasına deyilir. Təkһüceyrəlilərdən
yaşıl yosun xlomidomonadada һetereqamiya müəyyən edilmişdir.
3. Ooqamiya — yumurta-һüceyrə ilə spermatozoidin mayalanmasına
deyilir. Belə ki, yumurta-һüceyrə spermatozoidə nisbətən çox iri və
һərəkətsizdir. Onda külli miqdarda eһtiyat qida maddəsi vardır; spermatozoid
çox xırda olmaqla aktiv һərəkət etmə qabiliyyətinə malikdir.
1 - izoqamiya, 2 - heteroqamiya, 3 - ооqamiya
BİTKİLƏRDƏ NƏSİLLƏRİN
NÖVBƏLƏŞMƏSİ
VƏ BUNUN BİOLOJİ MAҺİYYƏTİ
Toxumlu bitkilərin ontogenezi, yəni fərdi inkişafı,
toxumdan başladığı kimi, sporla çoxalan bitkilərin
fərdi inkişafı spordan başlayır, çox zaman sporların
törəməsi ilə də tamamlanır. Һər һalda bir һəyat
tsiklində sporla, yəni qeyri-cinsi çoxalma cinsi
çoxalma ilə növbələşir, һər bir çoxalmadan sonra
davam edən һəyat tsikli cinsi və ya qeyri-cinsi nəsil
adlanır.
Ayıdöşəyində nəsil növbələşməsi
1-qametofit, а — arxeqoniya, б —
аnteridiya, в — rizoidlər;
2 —anteridiyadan
spermatozoidlərin çıxması;
3 —arxeqoniya;
4 — sporofit, а —birinci
yarpaq, б — rizoidlər.
DİQQƏTİNİZƏ GÖRƏ ÇOX SAĞ OLUN!
Farmakoqnoziya və botanika
kafedrasının dosenti
Nərgiz Məmmədova
Document Outline - Slide 1
- Slide 2
- Slide 3
- Slide 4
- Slide 5
- Slide 6
- Slide 7
- Slide 8
- Slide 9
- Slide 10
- Slide 11
- Slide 12
- Slide 13
- Slide 14
- Slide 15
- Slide 16
- Slide 17
- Slide 18
- Slide 19
- Slide 20
- Slide 21
- Slide 22
- Slide 23
- Slide 24
- Slide 25
- Slide 26
- Slide 27
- Slide 28
- Slide 29
- Slide 30
- Slide 31
- Slide 32
- Slide 33
- Slide 34
- Slide 35
- Slide 36
- Slide 37
- Slide 38
- Slide 39
- Slide 40
- Slide 41
- Slide 42
- Slide 43
- Slide 44
- Slide 45
- Slide 46
- Slide 47
- Slide 48
- Slide 49
- Slide 50
- Slide 51
- Slide 52
Dostları ilə paylaş: |