FƏNN: Bank işi
Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov
MÖVZU1. BANK SİSTEMİNİN TƏŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI
PLAN
1.BANKIN MAHĠYYƏTĠ HAQQINDA MÜASĠR TƏSƏVVÜRLƏR
2.BANK ĠġĠNĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ
3.BANK FƏALĠĠYƏTĠNĠN MƏZMUNU
4.MƏRKƏZĠ BANK FƏALĠYYƏTĠNĠN ƏSAS ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ
5.KOMMERSĠYA BANK ĠNFRASTRUKTURU
6.BANKIN ĠDARƏ OLUNMASININ TƏġKĠLĠ
7.MƏRKƏZĠ BANKIN KOMMERSĠYA BANKLARI ĠLƏ QARġILIQLI MÜNASĠBƏTĠ
8.MÜASĠR BANK QANUNVERĠCĠLĠYĠ SĠSTEMĠ
9.BANK QANUNVERĠCĠLĠYĠNĠN ƏHƏMĠYYƏTĠ
10.MÜASĠR BANK FƏALĠYYƏTĠNĠN QANUNVERĠCĠ ƏSASLARI
11.KREDĠT TƏġKĠLATLARININ MALĠYYƏ BAXIMINDAN SAGLAMLAġDIRILMASI
12.PROBLEMLĠ BANKLARI ĠDENTĠFĠKASĠYASI
13.KREDĠT TƏġKĠLATLARININ YENĠDƏN TƏġKĠLĠ
14.BANKLARIN LƏĞV
OLUNMASI
1. BANKIN MAHİYYƏTİ HAQQINDA MÜASİR TƏSƏVVÜRLƏR
Bankın mənĢəyi haqqında toplanan materialların nəzərdən keçi rilməsi Ģübhəsiz olaraq təhlil üçün
böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki məhz bu materiallar bizi bankın mahiyyətinin açıqlanmasına
yaxınlaĢ dırsa da, yenə də bu sahədə qaranlıq məqamlar hələ də qalmaqdadır.
Bank idarələrinin fəaliyyəti müxtəlifdir. Müasir cəmiyyətdə banklar əməliyyatların müxtəlif növləri
ilə məĢğul olur. Onlar nəinki pul döv riyyəsini və kredit münasibətlərini təĢkil edir, eləcə də xalq
təsərrüffatmı maliyyələĢdirir, qiymətli kağızların alqı-satqısını həyata keçirir, bəzi hal- larda isə
vasitəçi sövdələĢmələr qurur və əmlakm idarə olunması ilə məĢğul olurlar. Kredit idarələri
qanunverici və xalq təsərrüffatı pro qramlarının müzakirəsində iĢtirak edir, məsləhətləĢmələr aparır,
statisti kanı tərtib edir, əlavə müəssisələrə malik olur. Lakin bu amillərə əsasən banklarm səciyyəvi
xüsusiyyətləri
barədə deyil, onlarm çox funksiyalılığı barədə yekun nəticəyə gəlmək mümkündür.
Çünki onların fəaliyyətinin bəzi növlərini digər təĢkilatlar da yerinə yetirir.
Bankın mahiyyətinin açıqlanmasma iki tərəfdən:
hüquqi və
iqtisadi tərəfdən yanaĢmaq
mümkündür. Birinci halda «funksiyalar» və «bank əməliyyatları» anlayıĢları ilkin əhəmiyyətə malik
olur. Burada söhbət qanunvericiliyə müvafıq olaraq müstəsna bank fəaliyyətinə aidiyyatı olan
funksiyalardan və əməliyyatlardan gedir.
Hüquqi tərəfin büttin vacibliyi ilə yanaĢı bankm mahiyyəti pro- blemi açıq olaraq qalır. Çünki,
bankm mahiyyəti ilk növbədə nə qanun- lar, nə normativ aktlar, nə də bankm yerinə yetirməli olduğu
əməliyyat- lar ilə müəyyən olunmur. Bankm mahiyyətini müəyyən edən yalnız iĢin iqtisadi tərəfidir.
Bankm mahiyyətinin təhlili prosesində tarixi qanunuuyğunluqları, sabit ənənəvi sövdələĢmələri
(əməliyyatları, valyuta
mübadiləsini, kre- ditləĢdirməni, hesablaĢmaları qoruyaraq) nəzərə almaq
lazımdır. Həm- çinin, iqtisadi konyuktura, ictimai infikiĢafın müəyyən mərhələsinin xüsusiyyətləri
ilə ĢərtləĢdirilən cəhətləri ayırd etmək vacibdir. Ümumi- likdə bankm mahiyyətinin istənilən digər
təzahür kimi qavranması üçün, ilk növbədə bankm nə ilə məĢğul olması, onun əvvəl və sonra han- sı
əməliyyatları yerinə yetirməsi, hansı keyfiyyətlərə malik olması kimi suallara cavab tapmaq lazımdır.
Bankm mahiyyəti barədə məsələnin açıqlanması bank fəaliyyətinin xarakteristikasmm təsadüfi
toplumunun təhlilini deyil, metodoloji tə- rəfdən qarĢıya qoyulan konkret suallara cavab tələb edir.
Bu tələblərə riayət etmədən bankın mahiyyətinə dair tərif məqsədli təmayülünü itirir, bütün vacibliyi
ilə bankın əsl mahiyyətini gizlədən mərkəzi problemləri açıqlamayan və bank tərəfindən yerinə
yetirilən əməliyyatlarm növləri- nin təsviri zamanı təhlili baĢa çatdırır.
KitabYurdu.az
1
Bankırı mahiyyətinə qarşı irəli siirülən metodoloji tələblər.
Bankm mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu açıqlayarkən bir sıra metoloji
tələblərə riayət etmək daha
vacibdir.
1.)Hər bir ayrıca bankm bu və ya digər müĢtəri üçün yerinə yetir- diyi əməliyyatları nəzərdən
keçirərək mahiyyətini anlamaq çətindir. Bank hər hansı bir məqamda bəzi bank əməliyyatlarmı
yerinə yetirməyə də bilər. Hər bir müĢtəri xidmətlərin yalnız məhdud kəmiyyətindən isti- fadə etmək
hüququna malik olsa da, bank bununla bank kimi fəaliyyə- tini dayandırmır. Təhlil zamanı ayrıca
götürülmüĢ bankın əməliyyatla- rından təcrid olunma vacibdir. Onun bu mənada mahiyyəti
mücərrəddir və o ümumilikdə bankm real fəaliyyətinin xarakteristikasmı ifadə edir. Buna görə də,
mahiyyəti makrosəviyyədə, yəni konkret banklarm real fəaliyyətinin bütün növlərini daxil etməklə
iqtisadiyyatla əlaqədar münasibətdə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.
2)Bankm mahiyyəti
onun növündən, yəni nəzərdən keçirilən bankdan: onun kommersiya və ya
emissiya, ixtisaslaĢmıĢ və ya univer- sal, fərdi və ya dövlət, beynəlxalq, regionlararası və ya yerli
bank olub - olmamasmdan, asılı olmayaraq vahiddir. Lakin bu bütün banklarm təc- rübədə eyni
olmaları demək deyildir. Əksinə onlardan hər biri fərdi xüsusiyyətlərinə
malik olsalar da, bütün bu
xüsusiyyətlər ümumilikdə banklarm rəngarəngliyini, müxtəlifliyini əks etdirir.
3)Bankm mahiyyəti onu digər iqtisadi təsisatlardan fərqləndirən xüsusiyyətlərin, səciyyəvi cəhətlərin
açıqlanmasmı tələb edir.
Bank ilk növbədə xüsusi məhsul istehsal edən müəssisədir. Bank sə- ciyyəvi müəssisə kimi maddi
istehsalat sahəsinin məhsulundan əhə- miyyətli Ģəkildə fərqlənən məhsul, ödəniĢ vasitəsi Ģəklində
xüsusi bir mal, yəni pul istehsal edir. Pul istehsal mərhələsidir. Ġstehsal subyektlə- rinin ümumi
kütləsində yeganə inhisarçı kimi fəaliyyət göstərən bank tərəfindən buraxılan nağd pullar həm
istehsal sahəsinə, həm də yenidən- bölgü, mübadilə və istehlak sahəsinə xidmət edir.
Bu məhsuldan
savayı, banklar əsas etibarilə pul xarakterli müxtəlif mənĢəli xidmətləri təqdim edir.
Sənaye müəssisəsindən fərqli olaraq xidmət sahəsində bankm əsas məhsulu kirni malların, istehak
predmetlərinin istehsalı deyil, məhz kredi- tin təqdimatı çıxış edir. Bank kreditinin səciyyəvi
xüsusiyyəti isə onun hər hansı bir pul məbləği kimi deyil, kapital kimi təqdim olunmasmdan
ibarətdir. Yəni borc verilən pul vasitələri nəinki borc alan Ģəxsin tə- sərrüffatmda dövr etməli, eləcə
də yenicə yaradılmıĢ dəyərin bir hissəsi kimi kredit faizi Ģəklində çoxaldılmaqla ilkin nöqtəyə
qayıtmalıdır.
Əgər bank əsas etibarilə qaytarılmaq şərtilə toplanmış özgə pullar ilə işləyirsə, o zaman müəsssisə
fəaliyyətini Ģəxsi ehtiyatları hesabma həyata keçirir.
Bank sənaye müəssisəsindən qiymətli kağızlar emissiya etmək xüsu- siyyəti ilə də fərqlənir. O nəinki
səhmlər və digər qiymətli kağızlar bura- xır, eləcə də digər emitetntlərin qiymətli kağızlarmm
qeydiyyatı və qo- runması üzrə əməliyyatları da həyata keçirir.
Bankda xüsusi əməkdaĢlar - əsas etibarilə
fəhlələr deyil, qulluqçu- lar: fiziki iĢlə məĢğul olan
insanlar deyil, pul əməliyyatları, rəqəmlərin, informasiyanm iĢlənməsi, iqtisadi təhlil, qeydiyyatm
təĢkili, müəssisələr arasmda aparılan hesablaĢmalar ilə məĢğul olan insanlar çalıĢır.
Bank - sənaye müəssisəsi deyil, vasitəçi, ticarət müəssisəsidir. Ban- kın ticarətlə əlaqəsi təsadüfi
deyildir. Bank həqiqətən də ehtiyatlar «alır», onları «satır», ehtiyatların yenidən bölüĢdiırülməsi
sahəsində fəa- liyyət göstərir, mallarm mübadiləsinə yardım edir. O «satıcılarma», an- barlarma,
«xüsusi əmtəə ehtiyatlarma» malikdir və onun fəaliyyəti bir çox hallarda dövriyyədən asılı olur.
Ticarət müəssisəsi də öz növbəsində bəzi bcınk xidmətləri göstərmək iqtidarında olması ilə banka
bənzərdir. Məsələn, iri ticarət müəssisəsi bank kimi əhəmiyyətli məbləğdə pul krediti verə bilər.
Ticarət isə daha çox xüsusi kapital ilə deyil, borc kimi alınan kapital əsasmda iĢləyə bilər.
Ən nəhayət ticarətdə olduğu kimi
bank fəaliyyətində də əksər hal- lardcı dəyərin qarşılıqlı hərəkəti
baş verir. Bank xidmətlərini təqdim edir, onun əmtəə malının dəyəri itir; eyni zamanda onun
məhsulunu alan Ģəx- sdən məhsulun ekvivalent ödəniĢi daxil olur. Məsələn, hesablaĢma əmə-
liyyatlarmm, kassa, məsləhət və digər xidmətlərə görə komisyon ödəniĢ- lər.
Bank ilə ticarət sahəsi arasmdakı oxĢarlıq bununla da baĢa çatır.
Bcınkın ticarət müəssisəsindən
fundamental fərqi bankın əsasını təşkil edir. Bankm əsasları dedikdə onun əsas keyfiyyəti - kredit iĢi
- yəni fəaliyyə- tin digər növləri arasmda xüsusi təĢkil etmə tələb edən miqyaslarda əsasverici
məĢğuliyyət kimi banka tarixən təhkim olunan fəaliyyət baĢa düĢülür.
KitabYurdu.az
2