Mühazirənin planı: Hüceyrə zədələnməsinin səbəbləri; Hüceyrə zədələnməsinin patogenetik mexanizmləri

III mövzu. HÜCEYRƏ ZƏDƏLƏNMƏSİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT. MİKROSİRKULYASİYA VƏ YERLİ QAN DÖVRANI POZULMALARI.
Mühazirənin planı:

• 
  Hüceyrə zədələnməsinin səbəbləri;
  
• 
  Hüceyrə zədələnməsinin patogenetik mexanizmləri;
  
• 
  Hüceyrə zədələnməsinin əlamətləri;
  
• 
  Zədələnməyə qarşı hüceyrənin mühafizə sistemləri;
  
• 
  Hüceyrə zədələnməsinin korreksiyasının ümumi prinsipləri.
  
• 
  Mikrosirkulyasiya pozulmaları;
  
• 
  Yerli qan dövranı pozulmaları (arterial hiperemiya, venoz hiperemiya, işemiya, infarkt, staz, tromboz, emboliya);
  

Hüceyrə zədələnməsi tipik patoloji proses olub, hüceyrədaxili homeostazın, hüceyrənin funksiya və quruluşunun pozulması ilə səciyyələnir. Hüceyrə zədələnməsi – alterasiya (latınca “alteratio” – dəyişkənlik)hüceyrənin quruluş və funksiyalarının, subsellülar strukturların, hüceyrələrarası qarşılıqlıəlaqələrin pozulması ilə müşayiət olunur.

Hüceyrə zədələnməsi zamanı baş verən dəyişikliklər təkamül prosesində formalaşmış, genetik proqramlaşdırılmış, universal və stereotipdir. Beləliklə, hüceyrə zədələnməsi müxtəlif patogen təsirlərdən yaranan vəümumi qanunauyğunluqlarla inkişaf edən tipik patoloji prosesdir.

HÜCEYRƏ ZƏDƏLƏNMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ

Hüceyrə zədələnməsinə səbəb olan amillər ekzogen və ya endogen mənşəli ola bilər. Adətən ekzogen amillər kəskin, endogen amillər isəxronik gedişə malik hüceyrə zədələnmələri törədir.

Ekzogen amillərə:

• 
  mexaniki (travmatik zədələnmə, zərbə, yaralanmalar və s.);
  
• 
  fiziki (aşağı və yüksək temperatur, şüalanmalar və s.);
  
• 
  kimyəvi (turşular, qələvilər, muxtəlif dərman preparatları, fermentlər, fermentlərin inhibitorları və ya aktivatorları və s.);
  
• 
  bioloji (viruslar, bakteriyalar, ibtidailər və s.) amillər aiddir.
  

Endogen amillərə isə:

• 
  işemiya (damarlarda spazm, aterosklerotik dəyişikliklər, tromb, staz);
  
• 
  neyrotrofik zədələnmələr (toxumanın innervasiyasının pozulması);
  
• 
  gen mutasiyaları və irsi fermentopatiyalar (orağabənzər hüceyrəli anemiya, talassemiya, qlikogenozlar, fenilketonuriya);
  
• 
  immun, autoimmun və allergik mənşəli zədələnmələri (rezus konflikt, Xaşimoto tiroiditi, Artyus fenomeni) misal göstərmək olar.
  

HÜCEYRƏ ZƏDƏLƏNMƏSİ ZAMANI ADAPTASİYA MEXANİZMLƏRİ

Zədələyici amilin təsiri zamanı hüceyrə homeostazının pozulması nəticəsində inkişaf edən adaptasiya reaksiyalarınahipertrofiya, hiperplaziya, metaplaziya, displaziya, atrofiya və s. aiddir.Proliferasiya qabiliyyəti olmayan hüceyrələrdə (məsələn, eninəzolaqlıəzələ) sintez prosesləri sürətlənir, orqanoidlərin həcmi artır, bütövlükdə hüceyrənin həcmi, ölçüsü böyüyür. Belə adaptiv reaksiya hipertrofiya adlanır. Bölünmə qabiliyyəti olan hüceyrələrdə bölünmənin sürətlənməsi və onların sayının artması ilə səciyyələnən adaptiv reaksiya – hiperplaziya inkişaf edir. Metaplaziya zamanı adaptiv dəyişikliklərə məruz qalan hüceyrənin genetik aparatında reproqramlaşma gedir və eyni rüşeym qatından əmələ gəlmiş bir hüceyrə tipi digəri iləəvəz olunur. Uzun müddət siqaret çəkən insanlarda tənəffüs yollarının kirpikli epitelinin yastı epitel hüceyrələri iləəvəz olunması buna misal ola bilər. Metaplaziyadan fərqli olaraq, displaziya zamanı genetik reproqramlaşma nəticəsində toxumada ölçüsünə, formasına, quruluşuna görə müxtəlif olan hüceyrələrin çoxalmasına rast gəlinir. Bu daha təhlükəli adaptasiya reaksiyası hesab olunur. Displaziya geri dönə bilən proses olsa da, şişönü vəziyyət kimi qiymətləndirilir.

Patogen amilin təsirindən, keyfiyyətindən asılı olaraq, hipotrofiya, hipoplaziya, atrofiyakimi cavab reaksiyaları da yarana bilər.

Patogen amilin təsirindən hüceyrə və toxumaların məhv olması ilə nəticələnən patoloji prosesənekroz(yunanca “necros” – ölmüş) deyilir. Hüceyrəölümünün bu növündə genetik nəzarət mexanizmi yoxdur. Nekroz prosesində bir neçə mərhələ ayırd edilir: paranekroz, nekrobioz və nekroz. Paranekroz nekrozun ilk mərhələsi olub, digər mərhələlərə nisbətən daha uzun müddət davam edir və bu zaman hüceyrədə inkişaf edən dəyişikliklər geridönən xarakter daşıyır. Əlverişli şərait yaranarsa, paranekroz vəziyyətinə düşmüş hüceyrənin həyatı bərpa ola bilər. Nekrobiozəvvəlki mərhələdən fərqli olaraq, qısa müddət davam edən prosesdir. Bu zaman katabolizm prosesləri üstünlük təşkil edir, geridönməyən dəyişikliklər əmələ gəlir, zədələnmə daha da dərinləşir və nekroz ilə nəticələnir. Hüceyrə zədələnməsi zamanı yaranan dəyişikliklərin geridönən və ya geridönməyən olmaqla iki yerə ayrılması nisbidir. Buna baxmayaraq, membran keçiriciliyinin artması, membranda qovuqcuqların əmələ gəlməsi, hüceyrənin, mitoxondrilərin və endoplazmatik retikulumun şişkinləşməsi, ribosomların endoplazmatik retikulumdan ayrılması, polisomların dissosiasiyası, nüvədə xromatinin qalınlaşması hüceyrə zədələnməsinin geridönən dəyişiklikləri hesab edilir

Zədələnmə daha da dərinləşərsə, geridönməyən dəyişikliklər: hüceyrə membranının tamlığının itməsi, mitoxondridə ATF sintezinin dayanması, mitoxondrial membranın destruksiyası nəticəsində H⁺ ionlarının və sitoxrom-c-nin mitoxondridən sitozola çıxması, nüvədə DNT-nin defraqmentasiyası, lizosomal membranın zədələnməsi, orqanoidlərin autolizi və s. yaranar. Bu dəyişikliklərin labüd nəticəsi nekrozdur.

Nekrozun koaqulyasion, kollikvasion (liquefactive), kazeoz və s. kimiklinik-morfolojinövləri mövcuddur. Bunlardan ən çox təsadüf olunanıkoaqulyasion və ya quru nekrozdur. Nekrozun bu növü zülallarla və kalsiumla zəngin olan toxumalar (ürək əzələsi, böyrək, dalaq və s.) üçün xarakterikdir. Xarici mühitlə bilavasitə təmasda olan orqan və toxumalarda baş verən koaqulyasion nekroz quru qanqrenaadlanır. Bu zaman toxumalar qara rəng alır ki, bu da hemoqlobinin parçalanması nəticəsində azad olmuş dəmirlə havadakı hidrogen-sulfid arasındakı reaksiya nəticəsində dəmir-sulfidin əmələ gəlməsi iləəlaqədardır. Aşağıətraf damarlarının aterosklerozu və trombozu zamanı yaranan koaqulyasion nekrozu quru qanqrenaya misal göstərmək olar. Kollikvasion nekroza lipidlər və su ilə zəngin olan beyin toxumasında və bağırsaqlarda daha çox rast gəlinir. Nekrozun bu növündə lizosomal autoliz və faqositar heteroliz nəticəsində baş verən hidrolitik proseslər üstünlük təşkil edir. Nəticədə nekrozlaşmış sahə yumşalır və onun yerində sista əmələ gəlir. Kollikvasion proseslərin üstünlüyü ilə gedən bakterial mənşəli nekroz yaş qanqrenaadlanır. Kavernoz vərəm zamanı həm koaqulyasion, həm də kollikvasion nekrozun əlamətlərinə eyni zamanda rast gəlinir ki, bu kazeoz (kəsmiyəbənzər) nekroz adlanır.

йумурталыг фолликулларынын, кишилярдя ися простат вязинин вя тохумлуьун щцжейряляринин инволйусийасыны эюстярмяк олар. APOPTOZ

Hüceyrəölümünün genetik determinə olunmuş formasıapoptoz adlanır. Apoptoz (yunanca “apo” – ayrı, “ptosis” – düşmək, yarpaqların tökülməsi) – xəzan mənasını verir. Apoptozun mexanizmləri dərin və mürəkkəbdir. Apoptoz həm fizioloji, həm də patoloji hallarda baş verə bilər. Fizioloji hallarda apoptoz funksiyasını başa çatdırmış və orqanizm üçün əhəmiyyətini itirmiş hüceyrələrin eliminasiyasına xidmət edir. Patoloji hallarda isə apoptoz orqanizm üçün potensial zərərli olan hüceyrələrin məhv olmasını təmin edir.

Nekroz və apoptoz zamanı inkişaf edən dəyişikliklər yayılmasına, genetik, biokimyəvi, morfoloji və klinik təzahürlərinə görə bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənir. Nekrotik proseslər adətən membran keçiriciliyinin artması, hüceyrənin şişməsi, orqanellərin zədələnməsi ilə başlayır, daha sonra nüvədə baş verən patoloji dəyişikliklərlə davam edir. Nekroz zamanı zədələnmiş membrandan sitoplazmatik material, lizosomal fermentlər, bioloji fəal maddələr və s. hüceyrəarası sahəyə keçir. Nəticədə sağlam olan qonşu hüceyrələr də zədələnir və iltihab inkişaf edir. Beləliklə, nekroz toxuma sahəsinə, bəzən də bütöv bir orqana yayılır.

Apoptoz isə tək-tək hüceyrələrdə və ya hüceyrə qrupunda baş verir. Proses ilkin olaraq nüvədən başlayır. Endonukleazaların fəallaşması nəticəsində DNT fraqmentlərə parçalanır, xromatin kondensasiya olur, daha sonra nüvə kariopiknoza və karioreksisə uğrayır. Eyni zamanda digər proteazaların aktivləşməsi sitoskeletin zülallarında geridönməyən dəyişikliklər törədir, sitoplazma qatılaşır, hüceyrələrarasıəlaqələr itir, hüceyrənin ölçüsü kiçilir. Hüceyrədə membranla əhatə olunmuş qovuqcuqlar əmələ gəlir, beləliklə də hüceyrə fraqmentlərə parçalanır. Bu fraqmentlərəapoptoz cisimcikləri deyilir. Bunların daxilində sitoplazmatik material və nüvə fraqmenti olur. Beləliklə, nekrozdan fərqli olaraq, hüceyrədaxili material hüceyrədənxaric mühitə yayılmır və iltihab inkişaf etmir.

Apoptozun molekulyar mexanizminin əsasında kaspazlar adlanan enzimlərin fəallaşması həlledici rol oynayır. Kaspazlar hüceyrə nukleazalarını aktivləşdirir, onlar isə DNT-ni, nukleoproteinləri və sitoskeletin proteinlərini parçalayır. Kaspazlar daxili və ya xarici siqnallar vasitəsilə fəallaşır. Daxili siqnalların qəbulu mitoxondrial, xarici isəreseptor mexanizmi ilə reallaşır.

Hər iki mexanizmdə apoptozun başlanması (induksiyası) üçün apoptogen siqnal olmalıdır. Mitoxondrial mexanizmdə apoptogen siqnallar aşağıdakılar ola bilər: hüceyrənin proliferasiyasını tənzim edən böyümə amillərinin (IL-2, IL-3, IL-4, IFN-α, QM-CSF, eritropoetin və s.) çatışmazlığı; ionlaşdırıcışüalanma və sərbəst radikallaşma proseslərinin təsiri nəticəsində DNT-nin zədələnməsi; zülalların qeyri-normal quruluş alması və s.

Sərbəst radikallar, şüalanma, toksinlərin təsirindən DNT-də yaranan zədələnmələr genomun sabitliyinə nəzarət edən p53 geninin fəallaşmasına səbəb olarsa, bu zaman hüceyrə sikli G₁ fazasında blokada olunur və DNT reparasiya sisteminin genləri aktivləşir. Reparasiya mümkün olmadıqda p53 geni apoptoz genlərini (Bak, Bad, Bax) aktivləşdirib, apoptozun daxili mexanizmlə reallaşmasını təmin edir.

Məlumdur ki, endoplazmatik şəbəkənin ribosomlarında zülalların polipeptid zəncirinin sintezindən sonra şaperonlar (chaperones) tərəfindən bu zülalların üçölçülü fəza quruluşu almasına ciddi nəzarət olunur. Bu prosesin nəzarətdən çıxması hüceyrədəüçüncülü quruluş səviyyəsi pozulmuş zülalların (misfolded proteins) toplanmasına və hüceyrənin daxili siqnal yolu ilə apoptoza məruz qalmasına səbəb olur. Orqanizm qocaldıqda, həmçinin, bir çox irsi neyrodegenerativ xəstəliklər (Altsheymer xəstəliyi, Parkinson xəstəliyi, Hentinqton xoreyası) zamanı apoptozun məhz bu mexanizmi işə düşür.

Mitoxondrial yolla apoptozun başlanmasına sitoxrom-c-nin və digər pro-apoptoz proteinlərin mitoxondridən sitozola çıxması təkan verir. Sitoxrom-c-nin mitoxondridən azad olması Bcl-2 qrupuna (ailəsinə) məxsus olan proteinlərlə tənzim olunur. Bunlardan bəziləri pro-apoptoz (Bax, Bak, Bad, Bid), digərləri anti-apoptoz (Bcl-x, Bel-w, Mel-1 və s.) effektə malikdir. Onların əsas təsiri mitoxondrinin membranının keçiriciliyini dəyişməkdir. Yuxarıda sadaladığımız səbəblərdən pro-apoptoz və anti-apoptoz proteinlərinin disbalansı yaranır. Bax, Bad proteinləri aktivləşir (əksinə, Bcl-x sintezi məhdudlaşır) və mitoxondrinin membranında porinlə kompleks birləşməəmələ gətirir.Bu zaman mitoxondrinin membran keçiriciliyi artır, nəticədə sitoxrom-c və digər pro-apoptoz proteinləri mitoxondridən xaricəçıxır. Mitoxondridən azad olmuş bu proteinlər sitozoldakı prokaspazları kaspazlara çevirərək fəallaşdırır. Kaspazların aktivləşməsindən sonra baş verən dəyişikliklər apoptozun hər iki mexanizmindəeynidir.

Kaspazlar endonukleazaları və sitoskeletin proteazalarını fəallaşdırır, sonra onların təsirindən nüvədə DNT-nin fraqmentlərə parçalanması, sitoskeletin deqradasiyası başlayır. Hüceyrə membranla əhatə olunmuş xırda apoptoz cisimciklərinə parçalanaraq, faqositlər tərəfindən həzm olunur. Apoptoz cisimciklərinin üzərində faqositlər tərəfindən tanınan molekulyar marker – fosfatidilserin olur ki, bu makrofaqları cəlb edir.

Apoptozun digər mexanizmində apoptoz prosesini işə salan xarici siqnal “ölüm reseptoru” vasitəsilə qəbul olunur, hüceyrənin genetik determinə olunmuşölüm mexanizmi işə düşür. Ölüm reseptorlarına TNF-r (tumor necrosis factor reseptor), Fas (CD95) aiddir.

Antigen və sitokinlərin təsirindən aktivləşmiş STL öz membranları səthində Fas liqandı ekspressiya edir. T-limfositin bu liqandı hüceyrə səthində Fas reseptoru ilə birləşdikdə apoptozun xarici reseptor mexanizmi fəaliyyətə başlayır. STL-lər ölüm reseptorlarından başqa, virusla yoluxmuş və ya onkogen daşıyan hüceyrələrdə spesifik antigeni tanıyıb, onunla birləşə bilir. Bu zaman STL-lər əvvəlcəperforin zülalı vasitəsilə hədəf hüceyrənin səthində transmembran kanallarıəmələ gətirir, sonra isə STL-lərdən hədəf hüceyrəyə ifraz olunan qranzim proteazaları bilavasitə kaspazları fəallaşdırıb, apoptozu induksiya edir. Xarici mexanizmlə işə düşən apoptoza misal olaraq autoreaktiv limfositlərin məhv olmasını göstərmək olar. Bu mexanizmin pozulması autoimmun xəstəliklərin inkişafına səbəb olur.

Apoptoz və nekroz arasında mütləq sərhəd qoymaq olmaz. Eyni zədələyici amilin yüngül təsiri hüceyrənin apoptozuna, güclü təsiri isə nekrozuna səbəb ola bilər. Ümumiyyətlə, nekroz enerji sərfi tələb etməyən, apoptoz isə enerji sərfi ilə gedən prosesdir.

HÜCEYRƏ ZƏDƏLƏNMƏSİNİN PATOGENETİK MEXANİZMLƏRİ

Hüceyrə zədələnməsinə səbəb olan amillərin müxtəlif olmasına baxmayaraq, zədələnmənin patogenetik mexanizmləri eynidir:

• 
  mitoxondridə enerji hasilatının pozulması və ATF-in tükənməsi;
  
• 
  sərbəst radikalların əmələ gəlməsi və membran keçiriciliyinin pozulması;
  
• 
  hüceyrə zədələnməsinin kalsium mexanizmi;
  
• 
  hüceyrənin membran potensialının dəyişməsi və zədələnmənin elektrolit-osmotik mexanizmi;
  
• 
  hüceyrə zədələnməsinin protein mexanizmləri;
  
• 
  hüceyrə zədələnməsinin genetik mexanizmləri.
  

Mitoxondridə enerji hasilatının pozulması vəATF-in tükənməsi zədələnmənin ən universal mexanizmidir. ATF sintezinin azalmasının əsas səbəbləri işemiya və hipoksiyadır. Bu zaman yaranan enerji defisiti nəticəsində hüceyrənin çox mühüm plastik və energetik funksiyaları – zülal, lipid və karbohidrat sintezi; enerjidən asılı aktiv nəqlolunmanı təmin edən ion nasoslarının (Na⁺/K⁺-ATF-aza, Na⁺/Ca²⁺-ATF-aza, Ca²⁺/Mg²⁺-ATF-aza) fəaliyyəti pozulur. Nəticədə hüceyrə daxilində natrium və kalsium ionlarının, xaricində isə kalium ionlarının qatılığı artır. Hüceyrədaxili mühitdə osmotik təzyiqin artması, su molekullarının hüceyrəyə keçməsi hüceyrənin, endoplazmatik retikulumun, mitoxondrilərin şişməsinə səbəb olur. Hüceyrəşişərək, öz təbii membran mikroxovlarını itirir və onun üzərində daha iri membran qovuqcuqlarıəmələ gəlir. Enerji defisitini kompensasiya etmək üçün anaerob qlikoliz sürətlənir ki, bu da öz növbəsində hüceyrənin qlikogen ehtiyatının azalması, mübadilənin turş xassəli aralıq məhsullarının artması, pH-ın azalması, nüvədə xromatinin sıxlaşması ilə nəticələnir. Ca²⁺-un sitozolda artması nəticəsində hüceyrənin və orqanellərin membranları zədələnir və hüceyrədə geridönməyən nekrobiotik proseslər başlayır.

Sərbəst radikalların əmələ gəlməsi və membran keçiriciliyinin pozulmasıhüceyrə zədələnməsinin universal mexanizmlərindəndir. Bu mexanizmin inkişafıçoxlu miqdarda sərbəst radikalın əmələ gəlməsi – oksidativ stressləbağlıdır.

Sərbəst radikallaşma prosesindəəvvəlcəoksigenin fəal formaları, sonra üzvi və qeyri-üzvi maddələrin sərbəst radikallı birləşmələri və nəhayət, lipidlərin peroksidli (LPO) oksidləşməsi məhsullarıəmələ gəlir. Hüceyrə sitozolunda və mitoxondrilərin matriksində superoksid radikalları dismutasiya reaksiyasına məruz qalaraq, hidrogen peroksidəçevrilir.Bu reaksiyanı superoksiddismutaza (SOD) fermenti katalizə edir. Hidrogen peroksid və superoksid radikalları ikivalentli dəmir (Fe²⁺) olan mühitdə katalaza fermentinin iştirakı ilə daha çox zədələyici effektə malik olan hidroksil radikalına çevrilir.

Membran fosfolipidləri doymamış yağ turşularından təşkil olunmuşdur ki, bunlar da sərbəst radikalların təsirindən asanlıqla oksidləşir. Bu zaman yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sərbəst radikallaşma nəticəsində LPO reaksiyaları baş verir. LPO məhsulları membranı zədələyir, membran keçiriciliyinin artmasına səbəb olur. Mitoxondrial membranın zədələnməsi isə oksidləşmə ilə fosforlaşma arasındakı balansı pozur. Fosforlaşma ləngidiyi halda anaerob qlikoliz sürətlənir, hüceyrədə asidoz inkişaf edir və ATF defisiti yaranır. Asidoz isəöz növbəsində sərbəst radikallaşma proseslərini daha da gücləndirir. Hüceyrədə yaranan ATF defisiti ion nasoslarının (Na⁺/K⁺-ATF-azaların) və elektrolit mübadiləsinin pozulmasına səbəb olur. Beləliklə, hüceyrə zədələnməsinin getdikcə dərinləşməsinə səbəb olan qüsurlu dövran əmələ gəlir. ATF sintezinin tam kəsilməsi isə hüceyrəni nekroza uğradır.

Hüceyrə zədələnməsinin kalsium mexanizmi.Kalsium ionlarınınhüceyrə daxilində artıq miqdarda toplanmasının zədələnmənin patogenezində böyük rolu var. İntrasellülar sahədəCa²⁺ əsasən mitoxondri və endoplazmatik retikulumda toplanır. Bütün bunlar ilk növbədə hüceyrədə oksidləşmə ilə fosforlaşma arasındakıəlaqənin pozulması, enerji defisitinin yaranması, enerjidən asılı ATF-azaların işinin ləngiməsi ilə bağlıdır. Membran keçiriciliyinin pozulması bu prosesi daha da dərinləşdirir. Elektrolitlərin normada mövcud olan qatılıq qradiyenti dəyişməyə başlayır: Na⁺, Ca²⁺, Cl^- ionları hüceyrəyə daxil olur, K⁺, Mg²⁺ isə hüceyrəni tərk edir. Sitoplazmada kalsiumun miqdarının artması həm ATF-in azalması ilə bağlı dəyişikliklərə, həm də membran fosfolipidlərinin oksidləşməsinə, membran və sitoskeletin zülallarının parçalanmasına və nüvə xromatininin zədələnməsinə səbəb olur.

Beləliklə, hüceyrə zədələnməsinin yuxarıda qeyd olunan üçəsas mexanizmi (enerji defisitinin yaranması, membran keçiriciliyinin pozulması və kalsium mexanizmi) biri digərinin inkişafına səbəb olmaqla qüsurlu dövran yaradır.

Hüceyrəninmembran potensialının dəyişməsi və zədələnmənin elektrolit-osmotik mexanizmimembran keçiriciliyinin artması və enerji defisiti nəticəsində Na⁺-K⁺-ATF-azanın fəaliyyətinin pozulması iləəlaqədardır. Aydındır ki, hipernatriemiya və hipokaliemiya olduqda, membran keçiriciliyi artdıqda diffuziya sürətlənir, qradiyent üzrə natrium daxilə, kalium isə xaricəçıxır. Hüceyrə membranının daxili və xarici səthində ionların qatılığının dəyişməsi, membranın elektrik potensialının pozulması, hüceyrədaxili ödem və asidoz membranın osmotik gərilməsinə səbəb olur. Membranın elektrik potensialının dəyişməsi hüceyrə zədələnməsinin əsas əlamətlərindən biridir. Sitoplazmatik membranın xarici və daxilində ionların qatılıqlar fərqi nəticəsindəmembran potensialı (sakitlik potensialı) əmələ gəlir. Membran potensialı normal hüceyrədə təqribən -70mV-dur. Hüceyrə zədələnməsi zamanı Na⁺-K⁺-ATF-azanın işi pozulur, Na⁺ və Ca²⁺ hüceyrə daxilində, K⁺ isə hüceyrə xaricində toplanır, potensiallar arasındakı fərq azalır. Patoloji vəziyyətlərdə membran potensialının azalması nəticəsindəzədələnmə (təsir) potensialı meydana çıxır. Zədələnmə potensialının əmələ gəlməsində K⁺-un hüceyrədən xaricəçıxması böyük rol oynayır. Əksər hallarda zədələnmə ocağında K⁺-unqatılığı artır. Oyanma qabiliyyətinə malik olan toxumalardan (sinir vəəzələ) bioelektrik impulsu keçdikdə belə nahiyələr ektopik oyanma ocağına çevrilir. Miokard infarktı zamanı nekrotik ocaqda K⁺-un miqdarının artması ekstrasistoliyanın və fibrillyasiyanın əsas səbəbi hesab olunur.

Toxumanın elektrik cərəyanına qarşıümumi müqavimətinə toxuma impedansı deyilir. Zədələnmiş toxumanın impedansı zəifləyir. Transplantasiya praktikasında toxuma impedansının təyini mühüm şərtlərdəndir.

Hüceyrə zədələnməsinin protein mexanizmi. Zülallar yüksək temperatur, asidoz, sərbəst radikallar, ağır metal duzlarının təsiri nəticəsində denaturasiyaya uğrayır. Zülalların funksiyalarından asılı olaraq müxtəlif pozulmalar meydana çıxır. Reseptor vəzifəsi daşıyaraq, hüceyrənin müəyyən siqnala cavab verməsini təmin edən zülalların ilkin strukturunun dəyişməsi sitoresepsiyanın pozulması ilə nəticələnir. Hüceyrəöz ixtisaslaşmış funksiyasını yerinə yetirə bilmir. İon kanallarınıəmələ gətirən zülalların denaturasiyası baş verərsə, hüceyrənin elektrolit mübadiləsi pozulur, ion disbalansı yaranır və membran potensialı dəyişir. Bu zaman membran keçiriciliyi pozulur, hüceyrədaxili ödem, asidoz, membranın osmotik gərilməsi və tamlığının itməsi baş verir. Fermentlərin denaturasiyası nəticəsində hər hansı bir fermentativ reaksiya inhibə olunur. Sitoskelet zülallarının parçalanması hüceyrənin hərəki funksiyasının itməsinə səbəb olur.

Hüceyrə zədələnməsinin genetik mexanizmi müxtəlif növ mutasiyaların yaranması iləəlaqədardır. Molekulyar xəstəliklər”in əsasını hüceyrə zədələnməsiningenetik mexanizmi – genomda baş verən patoloji dəyişikliklər təşkil edir. Gen mutasiyaya uğradıqda onun kodlaşdırdığı fermentin defisiti yaranır, bu isəöz növbəsində müvafiq zülalın sintezini təmin edən biokimyəvi reaksiyaların pozulması, yəni keyfiyyətcə yeni zülalın (əlamətin) meydana çıxması deməkdir. Məsələn, fenilketonuriya xəstəliyində müvafiq genin mutasiyası fenilalanin-4-hidroksilaza fermentinin çatışmazlığını, bu isə fenilalanin mübadiləsinin pozulmasını törədir.

HÜCEYRƏ ZƏDƏLƏNMƏSİNİN ƏLAMƏTLƏRİ

Hüceyrə zədələnməsinin əlamətlərini şərti olaraq 2 qrupa bölmək olar: spesifik vəqeyri-spesifikəlamətlər.

Hüceyrə zədələnməsinin qeyri-spesifikəlamətlərinə hüceyrə asidozu, hüceyrəödemi, zülalların denaturasiyası, fermentlərin aktivliyinin artması və bir sıra hüceyrədaxili fermentlərin (AlAT, AsAT) plazmada aşkar edilməsi, LPO məhsullarının (malon dialdehidləri, dien konyuqatları və s.) artması, hüceyrənin sorbsiya (udma) qabiliyyətinin artması və rəngləyici boyalarla daha intensiv boyanması, zədələnmə potensialının əmələ gəlməsi və hüceyrənin elektrik impedansının zəifləməsi və s. aiddir. Hüceyrə zədələnməsinin spesifik əlaməti isə yalnız bir zədələyici amil üçün səciyyəvi olan əlamətdir. Məsələn, yüksək temperaturun, qatı turşu və qələvilərin təsirindən yaranan yanıqlar zamanı spesifik əlamət zülalların denaturasiyasıdır. Kimyəvi zədələnmələr zamanı müəyyən bir fermentin aktivliyinin dəyişməsi də spesifik əlamət kimi təzahür edir. Belə ki, fosforlu üzvi birləşmələrin təsirindən xolinesteraza fermentinin, sianidlərin təsirindən sitoxromoksidazanın fəallığı kəskin azalır. Monoyodsirkə turşusu qlikoliz prosesini ləngidir. Floridzin böyrək kanalcıqlarının epitel hüceyrələrində heksokinaza fermentinin aktivliyini azaltmaqla qlükozanın fosforlaşmasını pozur. Tərkibinə arsen daxil olan döyüş zəhərləri (lyuzit) piruvatoksidazanı inaktivləşdirir. Əqrəb zəhəri natrium-kalium nasosunun işini pozur. İlan zəhəri və qazlı qanqrena mikroblarının toksinləri membran lipidlərində həll olmaqla bir sıra hidrolitik fermentlərin aktivliyini dəyişikliyə uğradır.

HÜCEYRƏ ORQANOİDLƏRİNİN ZƏDƏLƏNMƏLƏRİ

Zədələnmənin ilk mərhələlərində hüceyrənin səthində sitoplazmatik çıxıntıların meydana çıxmasısitozoldakı zədələnmələr iləəlaqədardır. Proses inkişaf etdikcə zülalların denaturasiyası nəticəsində sitozolun koaqulyasiyası, fraqmentlərə parçalanıb dağılması (plazmoreksis), sonra isə hidrolitik fermentlərin təsirindən plazmolizi baş verir.

Nüvənin zədələnməsi. Zədələnmə zamanı nüvədə hidrolazalar fəallaşır, nuklein turşuları depolimerizasiyaya uğrayır, nüvənin membranında geridönməyən dəyişikliklər baş verir. Bu zaman nüvə lizisə uğrayır və sitoplazmaya qarışır. Karioliz zamanı nüvədə olan DNT sitoplazmaya və hüceyrəarası mühitə keçir. Bəzən nüvə qırışır, sərtləşir (kariopiknoz) və daha intensiv boyanır. Sərtləşmiş nüvə parçalanaraq (karioreksis)dağılır.

Mitoxondrilərinzədələnməsi toxuma tənəffüsünün pozulması, enerji ehtiyatının tükənməsi, ion nasoslarının işinin pozulması, Ca²⁺-un mitoxondrilərdən sitoplazmaya keçməsi, elektrolit qradiyentinin pozulması kimi dəyişikliklərlə müşayiət olunur.

Lizosomların zədələnməsi zamanı onların membran tamlığı pozulur və lizosomal fermentlər (katepsinlər, ribonukleaza, turş dezoksiribaza, qələvi fosfataza, hialuronidaza və s. amilolitik, lipolitik, proteolitik enzimlər) sitoplazmaya çıxır, hüceyrəöz-özünüautolizəuğradır. Bundan fərqli olaraq, qocalmış və ya zədələnmiş orqanoidlərin lizosomların iştirakı ilə həzm olunub hüceyrədən kənar edilməsi (ekzositoz) prosesinəautofaqiya deyilir. Bu proses normal halda hüceyrə homeostazının qorunmasını təmin edir. Heterofaqiya prosesində isə hüceyrədənkənar yad hissəciklər, həmçinin mikroorqanizmlər hüceyrə (faqosit) tərəfindən endositoz edilərək, hüceyrə daxilində vakuollaşır, lizosomla birləşərək, faqolizosom əmələ gətirir və lizosomal enzimlərin təsiri ilə məhv edilib həzm olunur (faqositoz).

Endoplazmatik retikulum hüceyrədə müxtəlif maddələrin (Ca²⁺) toplanmasını, paylanmasını, bir sıra zərərli kimyəvi amillərin inaktivləşməsini təmin edir. Endoplazmatik şəbəkənin zədələnməsi zamanı onun kanalları genişlənir, iri vakuollar əmələ gəlir. Zədələnmə zamanı ribosomlar endoplazmatik retikulumdan ayrılır, endoplazmatik şəbəkə deqranulyasiyaya uğrayaraq, fraqmentlərə parçalanır. Bu zaman hüceyrədə zülal sintezi zəifləyir.

Ribosomlar hüceyrənin genetik proqramının realizə olunmasıüçün vacib olan orqanoiddir. Zülal sintezi məlumat-RNT-sinin DNT molekulundan gətirdiyi informasiya əsasında ribosomlarda gedir. Ribosomların 40%-i RNT-dən təşkil olunmuşdur. Ribosomların bütün zədələnmələrində zülal sintezi azalır.

Sitoskeletin zədələnməsi.Mikrofilamentlər (aktin, miozin filamentləri), mikroborucuqlar (tubulin), neyrofilamentlər və s. hüceyrənin “skeletini” təşkil edib, onun dayaq və hərəki funksiyalarını həyata keçirir. Sitoskeletin zədələnməsi sekretor qranullarda mayenin cərəyanının, epitel hüceyrələrdə kirpiklərin ehtizasının, spermatozoidlərin hərəkətinin pozulmalarına səbəb olur. Hüceyrənin lokomotiv funksiyasının defektləri iltihab zamanı leykositlərin emiqrasiyası, faqositoz proseslərinin pozulması ilə nəticələnir.

Holci aparatıhüceyrədə bir sıra maddələrin daşınmasında, sekresiya olunmasında iştirak edir. Müxtəlif istiqamətlərdə daşınan zülalların hüceyrə daxilində“çeşidlənməsi”, “qablaşdırılması” və“ünvanlandırılması” prosesləri Holci aparatında baş verir. Bir sıra irsi lizosom xəstəlikləri bəzi zülalların Holci kompleksində düzgün ünvanlaşdırılmaması nəticəsindəəmələ gəlir.

Peroksisomlar endoplazmatik şəbəkə ilə sıx əlaqədə olan və lizosomlara oxşar mikroorqanoidlərdir. Lizosomlar hidrolazalarla, peroksisomlar isə oksidazalarla zəngindir. Hepatositlərin peroksisomları katalaza ilə zəngin olduğundan orqanizmə daxil olan alkoholun böyük hissəsi onlar tərəfindən neytrallaşdırılır.