N 07(66) 18. 03. 2016 Səməd AĞAOĞlu (Əv və LI ötən say la rı mız da)

---

10

N 07(66) 18.03.2016

Səməd AĞAOĞLU

(Əv və li ötən say la rı mız da)

Da ha otu rub göz lə mə di. 

Bir gün İs tiq lal Məh kə mə si nin rəisi 

ka bi ne tin də  əy lə şib  ça lı şar kən  qə bul 

ota ğı nın qa pı sı açıl dı. Ba şı nı önün də-

ki ka ğız lar dan qal dı ran gənc mə mur 

hey rət lə ye rin dən sıç ra yıb aya ğa qalx-

dı. Qar şı sın da dim dik da ya nan adam 

Ye ni bax ça lı Şük rü idi. Baş ka tib hə lə 

ağ zı nı aç ma ğa ma cal tap ma mış göz-

lə nil mə yən mü sa fi r sö zə baş la dı: 

“Mən ax tar dı ğı nız Ye ni bax ça lı Şük-

rü yəm. Ye ri mi tap ma ğı nız əs la müm-

kün de yil di. Am ma dü şün düm ki, heç 

bir gü na hım yox dur. Gü nah sız hal da 

dal da-bu caq da giz li ya şa maq dan bez-

dim.  Rəisi ni zi  (bu ra da  onun  məş hur 

lə qə bi ni ya da sal ma ğı da unut ma mış-

dı) yax şı ta nı yı ram. Ona ina nıb özü mü 

təs lim et mək qə ra rı na gəl mi şəm”. 

İ na mın da al dan ma mış dı. Son da 

bə raət al dı. 

İs tiq lal  Məh kə mə si nin  rəisi  ki mi 

ata mın  dos tu nun  hər  kəs də  qor-

xu ya ra dan zəhm li xa rak te ri evi nin 

için də  bir  ailə  baş çı sı nın  ya rı sərt, 

ya rı yum şaq  dav ra nı şı  ha lın da  üzə 

çı xır dı.  Zən gin li yi  ilə  se çil mə yən 

mən zi lin də ək sər hal lar da bir kün cə 

çə ki lib  otu ran,  ra hat sız  edil mə di yi 

müd dət də kim sə ilə işi ol ma yan gü-

lə rüz, za ra fat cıl bir ada ma çev ri lir di. 

Gö rü nü şü  məh kə mə  rəis li yi  kür-

sü sün də nə qə dər sərt, qə zəb li, qa ba 

idi sə, o kür sü dən enər-en məz dər hal 

də yi şir, əla ğa cı na da ya na raq göv də si-

ni bir az qa ba ğa əyən ye ri şi ilə sa də, 

sı ra dan  bir  in san  tə si ri  ba ğış la yır dı. 

Ey ni sa də lik, ey ni tə va zö kar lıq evi nin 

içə ri sin də və çö lün də də özü nü ay dın 

gös tə rir di.  Döv rün  bir  çox  ta nın mış, 

nü fuz lu si ma la rı Mil li Mü ca di lə il lə-

ri nin eh ti yac lar la do lu, sı xın tı lı hə ya-

tın dan dər hal uzaq la şıb Ye ni şə hir də, 

Can ka ya da

1

,  ya xud  Ke çiörən də  xa-

ri ci  me mar la ra,  yer li  ma hir  us ta la ra 

tik dir dik lə ri qə ri bə for ma lı, qül lə lər lə 

bə zən miş, Av ro pa şa to la rı nın ka ri ka-

tu ra sı na  bən zə yən,  sa lon la rı  bir-bi ri 

ilə  heç  uyuş ma yan  ba ha lı  əş ya lar la 

dol du rul muş  köşk lə rə  yer ləş dik lə-

ri  hal da  o,  ya şa mı nı  Sa man ba za rı

2

 

yo lu nun  sağ  tə rə fi n də,  iki mər tə bə li, 

qa pı sı nın üs tü nə iri nal vu ru lan, gö zə-

nə zə rə  gəl mə mək  üçün  mun cuq lar 

asıl mış  evin də,  əs ki  adət lə rə  uy ğun 

dö şən miş,  ya rı dan  ço xu  köh nə  taxt-

lar dan iba rət əş ya lar ara sın da sür dü-

rür dü. Rəs mi qo na ğı ol ma yan da çox 

vaxt evin için də xa lat da gə zir di. 

İn san  nə  qə dər  is tə sə də  də,  adı-

na ta le de yi lən və özün dən çox-çox 

əv vəl cı zı lan yol dan kə na ra çı xa bil-

məz.  Nə  qə dər  çır pın sa,  ira də si ni, 

ağ lı nı,  zə ka sı nı  bu  yol dan  bir tə hər 

sıy rı lıb  baş qa  səm tə  atıl ma ğa  məc-

bur et sə də, fay da sı yox dur. 

Bö yük Ya ra da nın ata mın dos tu na 

nə sib et di yi ta le qan lı bir yo lun üs-

tün də yu var lan maq dan iba rət ol du. 

Hərb də  in san  öl dür dü.  Am ma 

və zi fə si üzün dən öl dür dü. Qə za vü 

qə də rin gər di şi nə gö rə öl dür dü. Öz 

hə ya tı nı  qo ru maq  üçün  öl dür dü. 

Bun lar  ay dın dır.  Am ma  öm rü nün 

di gər mər hə lə lə ri gün işı ğı na çı xa rıl-

dıq ca, ət ra fın da kı de di-qo du lar hə lə 

da vam  et mək də dir.  Onun la  bağ lı 

şüb hə lər, sor ğu-sual lar, tə rəd düd lər 

hə lə də bir-bi ri nin ar dın ca sı ra la nıb 

gün də lik də  qal maq da dır.  Xə lil  Pa-

şa nı

3

 - Şərq cəb hə si nin Ka zım Qa ra-

bə kir dən

4

 son ra bu ən şöh rət li ge ne-

ra lı nı nə yə gö rə öl dür dü? 

Haq qın da çox da nı şıl mış bu he ka-

yə tə ye ni dən to xun maq niy yə tin də 

de yi ləm. Yal nız bir şe yi yax şı, həm 

də çox yax şı bi li rəm ki, ata mın dos tu 

sə bəb ol du ğu bü tün di gər ölüm lər-

də ki ki mi bu ra da da sa də cə mə sum 

qur ban dan baş qa bir şey de yil. 

Mər hum Xə lil Pa şa əsə bi, qal ma-

qal lı,  hətt  a  adı na,  rüt bə si nə,  və zi-

fə si nə ya raş ma ya caq qə dər hirs və 

hik kə si nin əsi ri nə  çev ril miş in san 

idi. Atam la, nis bə tən son ra dan baş-

la sa  da,  çox  ya xın  dost lu ğu  var dı. 

Döv lət iş lə ri nin ge di şi ni bə yən mir-

di, acı-acı şi ka yət lər edir di. İs tiq lal 

Məh kə mə si nin  səd ri  də  da xil  ol-

maq la  bə zi  şəxs lə rə  qar şı  hör mət-

siz li yi ni,  hətt  a  düş mən çi li yi ni  açıq 

gös tər mək dən  çə kin mir di.  Xo şu na 

gəl mə yən,  onu  çox  əsə bi ləş di rən 

mə sə lə lər dən bi ri də hərb çi itt  i had-

çı lar haq qın da de yi lən lər idi. Ölü-

mün dən  az  əv vəl,  si nir lə ri nin  çox 

gər gin ol du ğu vaxt lar da atam ona 

ailə qu rub bir ne çə ay lı ğı na cə miy-

yət dən,  si ya sət dən  uzaq laş ma ğı, 

bir kə na ra çə kil mə yi məs lə hət gör-

dü. Xə lil Pa şa nın ca va bı be lə ol du:

“Əh məd bəy! Be lə ru hi və ziy yət-

də ev lən səm, içi mi gə mi rən hid də-

ti min qı sa sı nı bi ça rə qa dın dan alar, 

dur du ğum  yer də  qa til  ola ram”. 

Onun gec-tez Məc lis də ağır bir ha di-

sə yə sə bəb ola ca ğı nı çox la rı, elə cə də 

İs tiq lal Məh kə mə si rəisi yax şı bi lir di. 

Ha di sə baş ve rən gün Məc li sə ci bin-

də iki ta pan ça, tam ha zır şə kil də gəl-

miş di. Məq sə di nin, hə qi qə tən də, bir 

bə ha nə ta pıb İs tiq lal Məh kə mə si rəisi-

ni öl dür mək ol du ğu id dia edi lə bi lər. 

Gü nün  bi rin də  əs ki  İs tiq lal  Məh-

kə mə si  rəisi nin  Na fi ə  (Ti kin ti  və 

abad lıq – V.Q.) və ki li tə yin edil di yi ni 

eşi dən lə rin ço xu hey rət lən di. O, dav-

ra nı şı,  xa rak te ri,  iş  üs lu bu  ba xı mın-

dan in di yə qə dər in san la rın üz-göz-

lə ri nin alış dı ğı və kil – na zir ti pin dən 

ta mam fərq li idi. La kin Na fi ə və ki li 

kür sü sü nə nə mə mur la rın, nə də və-

ka lə tə işi dü şən lə rin xo şu gəl mə yən 

bir ada mın otur dul ma sı nın bə zi cid-

di sə bəb lə ri var dı. Onu Na fi ə və ki li 

və zi fə si nə  də  İs tiq lal  Məh kə mə si nə 

gə ti rir lər miş ki mi tə yin et miş di lər. 

Tə yi na tın məq sə dəuy ğun lu ğu tez-

lik lə üzə çıx dı. Eti raf et mək la zım dır 

ki, Xalq Par ti ya sı nın iq ti da rı za ma nın-

da ti kin ti və abad lıq sa hə sin də diq qə-

ti çə kən, gözox şa yan az-çox nə var sa, 

ha mı sı ata mın dos tu nun ya di ga rı dır. 

Ti kin ti və abad lıq iş lə ri ilə bir sı ra-

da də mir yo lu ki mi döv lət üçün hər 

ba xım dan çox əhə miy yət li olan iq ti-

sa di sa hə ni xa ri ci şir kət lə rin əlin dən 

az  qa la  qo pa ra raq  al ma ğı  ba car dı. 

Ey ni  za man da  Af yon ka ra hi sar dan 

mil lət və ki li ol du ğu nu da unut ma-

dı.  Mil li  Mü ca di lə  il lə rin dən  bə ri 

türk ta ri xin də şə rəfl  i bir ad da şı yan 

bu şə hə ri ye ni dən ti kib abad laş dır-

maq iş lə ri nə baş la dı. Ora da da Xalq 

Par ti ya sı nın  iq ti da rı  döv rün də  gö-

rü lən bü tün yax şı iş lə rin şə rə fi  ye nə 

ata mın bu dos tu nun adı na bağ lı dır.

Gö rə sən,  Na fi ə  və ka lə tin də  bun ca 

səy lə, qey rət lə ça lış maq da məq sə di İs-

tiq lal Məh kə mə si rəisi ol du ğu dövr də 

yad daş la ra iz sa lan və o qə dər də xoş 

duy ğu lar la  anıl ma yan  keç miş  gün-

lə ri,  keç miş  fəaliy yə ti ni  unut dur maq 

ki mi giz li bir ar zu, is tək ola bi lər di mi?

Bəl kə  adı nın  məm lə kət  ta ri xin də 

“qor xunc  adam”  ki mi  qal ma sın dan 

eh ti yat edir, çə ki nir di? 

A ta mın dos tu nun vic da nı ilə be lə 

bir  haqq- he sab  apar dı ğı nı  dü şün-

mək müm kün dür. Am ma is tə yi nə 

nail ol du mu?! Ölüm lə rin, zülm lə-

rin, qəd dar lıq la rın vur du ğu ya ra-

lar  yax şı lıq la rın,  xe yir xah lıq la-

rın  qoy du ğu  iz lər dən  da ha 

də rin  olur.  Odur  ki,  is tiq lal 

ta ri xi mi zin sə hi fə lə rin də ata-

mın  dos tu nun  adı  da ha  çox 

İs tiq lal  Məh kə mə lə ri  ilə  bir-

lik də anı la caq. Na fi ə və ki li ki-

mi gör dü yü gö zəl iş lə ri isə bəl-

kə də heç kim xa tır la ma ya caq. 

Hə ya tı nın  son  il lə ri ni  vic da nı 

ilə  bey ni  ara sın da  əv vəl cə  ara-sı ra, 

son ra  isə  da yan ma dan,  ge cə-

gün düz  cə rə yan  edən  zid-

diy yət lə rin məh gə nə-

sin də ke çir di.

Hətt  a şüuru nu büs bü tün qeyb et di yi 

ölü mün dən  qa baq kı  həf tə lə rə  qə dər 

təh did lə ri, qov ğa la rı, qəh qə hə lə ri, mi-

mi ka la rı ilə bu da xi li əzab la rın də rin-

li yi ni  və  ge niş li yi ni  bü tün  çıl paq lı ğı 

ilə bü ru zə ve rir di. 

Sa də cə  ya şan mış  hə ya tı  əv vəl dən 

so na qə dər ye ni dən xa tır la maq la qal-

mır dı. San ki özü nün də iş ti ra kı ilə baş 

ve rən  ha di sə lər  dur ma dan  ye ni dən 

tək rar la nır dı.  Ya ta ğın dan  dik  atı lıb 

qal xır,  Məc li sə  ge də cə yi ni  de yir di. 

Pal tar la rı nı  ge yin di rir di lər,  av to mo-

bi lə otur dub şə hə ri bir az do lan dıq-

dan  son ra  tək rar  evə  qay ta rır dı lar. 

Fə qət o, Məc li sə gəl di yi ni zənn edir di. 

Otaq da kı  taxt lar dan  bi rin də  otu rur-

du. Özü nü bir vaxt lar mil lət və kil lə-

ri nin  ayaq da,  əl-əl  üst də  qar şı sın da 

da yan dıq la rı Məc lis ko ri do ru nun sağ 

kün cün də ki  di van da  əy ləş miş  ki mi 

tə səv vür  edir di.  Son ra  xə ya lın da kı 

in san lar la da nı şır dı: ki mi ni dan la yır, 

ki mi ni  ələ  sa lıb  gü lür,  bə zi lə ri ni  hə-

də lə yə rək ba ğı rır dı. Ət ra fı nı sa ran bu 

xə yal lar ara sın da dar ağa cın dan asıl-

ma sı üçün ye ga nə gü na hı yal nız əs ki 

itt  i had çı la rı top la yıb ye ni bir par ti ya-

nın proq ra mı nı ha zır la maq dan iba rət 

olan İtt  i had və Tə rəq qi döv rü nün çox 

məş hur na zir lə rin dən

5

 bi ri də var dı. 

Al tı na im za sı nı qoy du ğu dəh şət li itt  i-

ham na mə lər, ver di yi hökm lər lə o bi ri 

dün ya ya  gön də ri lən  çox say lı  in san-

la rın ru hu, hətt  a ən ya xın dost la rı nın 

xa ti rə si be lə bey nin də və vic da nın da 

bu xə ya lın bu rax dı ğı qor xunc, dö zül-

məz, əzi ci bas qı nı gös tə rə bil məz di. 

Ön cə hök mü ilə dar ağa cın dan ası-

lan na zi rin dul xa nı mı nı və uşaq la rı nı 

giz li-giz li güd mə yə baş la dı. Bu ailə yə 

ya xın lıq la rı ilə ta nı nan, gös tər di yi ma-

ra ğı  kim sə yə  açıb  de mə yə cək lə ri nə 

əmin ol du ğu bə zi adam lar dan on la-

rın ba rə sin də mə lu mat top la dı. 

Ne cə ya şa yır lar? Gü zə ran la rı nı ne-

cə tə min edir lər? Bu nöq tə də də da ya-

nıb dur ma dı. Da ha irə li get di. Bir gün 

Ya lo va da

6

 bö yük ba cım Sü rəy ya dan

7

 

bu ailə ilə gö rüş mə si ni, uşaq la rın təh-

sil haq qı nı öz üzə ri nə gö tür mək niy-

yə ti  ba rə də  da nış ma sı nı  xa hiş  et di. 

Ba cım  ata mı zın  dos tu nun  üzə ri nə 

qoy du ğu və zi fə ni ye ri nə ye tir di. Am-

ma al dı ğı ca vab acı ol du:

“Mən  onun  et di yi  yar dı mı  ilə 

uşaq la rı mı  oxu da caq  qə dər  lə ya-

qət siz de yi ləm!”

Keç miş İs tiq lal Məh kə mə si rəisi nin 

vic da nı nı bun ca na ra hat edən nə idi? 

Edam kür sü sü nə gön dər di yi ada mın 

gü nah sız  ol du ğu na  ina na  bi lər di. 

Am ma di gər tə rəf dən, asıl ma sı la zım 

gəl mə səy di, hə min hök mü ve rə bi lər-

di mi?  Bəl kə  o  za man  məhz  be lə  bir 

qə rar  çı xar maq la  in qi la bın  mə na fe yi 

ba xı mın dan  özü nü  haq lı  gö rür dü. 

Am ma bu nun qar şı lı ğın da gü nah sız 

mü qəs si rin uşaq la rı nın gə lə cək hə yat-

la rı nı tə min et mək yo lu ilə da xi lin də 

bir  mü va zi nət  ya rat maq  is tə yir di? 

Bəl kə vic da nın da hə min na zi rin yal-

nız gü nah sız de yil, həm də sə bəb siz 

ye rə asıl ma sı ilə bağ lı şüb hə lər, tə rəd-

düd lər baş qal dır mış dı? 

Ru hu nun, vic da nı nın hər han-

sı bir yol la ge dib çat ma sı çox çə tin 

olan  də rin lik lər də ki  bu  he sab laş ma-

la rı bil mə yə, öy rən mə yə ar tıq im ka nı 

yox  idi.  Yal nız  ölü mün dən  qa baq kı 

son ay la rı nın daim vic da nı ilə he sab 

çək mək  əzab la rı  içə ri sin də  keç di yi ni 

söy lə mək müm kün dür. Hətt  a xəs tə li-

yi nin şüuru nu ta ma mi lə itir mək həd-

di nə gəl di yi son gün lə rin də də tez-tez, 

həm də tit rət mə-qız dır ma için də na-

zi rin adı nı çə kib sa yıq la dı ğı və “gə lir, 

gə lir!” de yə hay qır dı ğı da nı şıl maq da-

dır. Gün lə rin bi rin də nə ha yət bu qor-

xu lar, xə yal lar və va hi mə lər içə ri sin də 

göz lə ri ni dün ya ya əbə di qa pa dı.

1

 Can ka ya - An ka ra nın mər kə-

zi his sə si. 1936-cı il dən il çə 

sta tu su na ma lik dir. Pre zi dent 

sa ra yı, bir çox na zir lik lər, 

döv lət ida rə lə ri və sə fi r lik lər 

bu əra zi də yer lə şir.

2

 Sa man ba za rı – An ka ra nın tam 

mər kə zin də, Qı zı lay da ta ri xi 

mey dan. 

3

 Xə lil Pa şa - əs lin də Xa lid Pa şa 

ol ma lı dır. Müasir lə ri ara sın da 

Də li Xa lid Pa şa adı ilə da ha çox 

ta nı nan Xa lid Kar sıalan (1883-

1925) çər kəz əsil li türk za bi ti idi. 

Bi rin ci Dün ya Mü ha ri bə si il lə-

rin də Qaf qaz cəh bə sin də dö yüş-

müş dü. II TBMM üz vü olar kən 

1925-ci il də TBMM bi na sın da 

öl dü rül müş dü. Qət lin di gər bir 

mil lət və ki li – İs tiq lal Məh kə-

mə si nin səd ri Əli Çə tin qa ya 

tə rə fi n dən tö rə dil di yi bil di ril sə 

də, bu qətl ha di sə si nə gö rə kim sə 

cə za lan dı rıl ma mış dı. 

4

 Ka zım Qa ra bə kir (1882-

1948) – türk hərb çi si və si ya si 

xa dim. Bi rin ci Dün ya Mü ha ri-

bə sin də Os man lı or du la rı nın 

Şərq cəh bə si Ko man da nı. I 

TBMM-nin səd ri se çil miş di. 

5

 İtt  i had və Tə rəq qi hö ku mə tin-

də ma liy yə na zi ri ol muş, 1926-

cı ilin av qus tun da Ata tür kə 

sui-qəsd itt  i ha mı ilə dar ağa-

cın dan asıl mış Meh met Ca vid 

(1875-1926) nə zər də tu tu lur. 

6

 Mər mə rə də ni zi sa hi lin də ku-

rort şə hə ri. Ata türk hə ya tı nın 

son il lə rin də tez-tez Ya lo va nı 

zi ya rət edir, bə zən gün lər lə 

bu ra da qa lır dı.

7

 Sü rəy ya Ağaoğ lu (1903-1989) 

– Əh məd Ağaoğ lu nun bö yük 

qı zı, Tür ki yə nin ilk qa dın hü-

quq şu na sı və dün ya miq ya sın-

da ta nı nan hü quq mü da fi əçi si. 

Davamı gələn sayımızda

Tərcümə edən:

Vilayət QULİYEV, professor

A

zər bay can əsil li gör kəm li türk ya zı çı sı, si ya sət çi və 

döv lət  xa di mi  Sə məd  Ağaoğ lu  (1909-1982)  çağ-

daş  Tür ki yə də  me muar  ədə biy ya tı nın    gör kəm li 

nü ma yən də lə rin dən  bi ri  ki mi  ta nı nır.  Onun  oxu-

cu la ra təq dim olu nan “Ata mın dost la rı” ki ta bın da ata sı, XX 

əs rin ilk onil lik lə rin də Azər bay ca nın və Tür ki yə nin fi kir hə-

ya tın da müs təs na xid mət lər gös tər miş Əh məd Ağaoğ lu nun 

(1869-1939) türk çü lük hə rə ka tın da, sə nət və si ya sət alə min-

də, ye ni Tür ki yə nin qu rul ma sı uğ run da mü ba ri zə də çi yin-çi-

yi nə ad dım la dı ğı bir sı ra gör kəm li şəx siy yət lə rin port ret lə ri 

ya ra dı lıb. Müəl li fin ad çək mə dən son də rə cə sə ciy yə vi ciz-

gi lər lə rəsm et di yi bu port ret lər öz lə ri nin, elə cə də Əh-

məd Ağaoğ lu nun hə ya tı nın, mü ba ri zə və ideal la rı nın bir 

sı ra xü su siy yət və key fiy yət lə ri ni aş ka ra çı xa rır.

Atamın 

dostları