N 17(76) 03. 06. 2016 Səməd AĞAOĞlu (Əv və LI ötən say la rı mız da)

---

9

N 17(76) 03.06.2016

Səməd AĞAOĞLU

(Əv və li ötən say la rı mız da)

Ocaq la rın rəisi tək lif olu nan bü-

tün  la yi hə lə ri  diq qət lə  nə zər dən 

ke çir di,  son ra  isə  nə za kət lə  rədd 

et di. Əgər bu va riant qə bul olun-

ma mış dı sa, on da ye ni yol tap maq 

məc bu riy yə tin də  idi.  Ar tıq  işi ni 

baş qa  cür  qu ra caq dı:  bir  tə rəf dən 

iq ti da rın nü fuz lu şəxs lə ri ni Ocaq-

la rın baş çı sı üzə ri nə qal dı ra caq, o 

bi ri tə rəf dən müm kün ol du ğu təq-

dir də,  qu ru mu  ha kim  par ti ya nın 

nə za rə ti  al tı na  ke çi rib  üzə rin də 

rəh bər li yi bu yol la tə min edə cək di. 

Türk  Ocaq la rı nın  əsas  bi na sı  ti-

ki lən  za man  ata mın  Həm dul lah 

Süb hi  Tan rıövər lə  bö lüş dü yü  bir 

mü la hi zə Ocaq lar mə sə lə sin də özü 

də  qu rum  mən sub la rın dan  olan 

dok to run  han sı  hiss lər lə,  han sı 

dü şün cə lər lə  hə rə kət  et di yi ni  açıb 

gös tər mək ba xı mın dan ki fa yət dir. 

A ğaoğ lu  ilə  Tan rıövər,  ti kin ti-

si  ba şa  çat maq da  olan  möh tə şəm 

bi na nı  bir lik də  gə zib  ba xır dı lar. 

Atam bö yük mər mər za lın pən cə-

rə sin dən An ka ra nın çıl paq ova lıq-

la rı na  dal ğın-dal ğın  ba xıb  dos tu-

nun qo lun dan tut du, “Həm dul lah, 

- de di, - bi na nın Türk Ocaq la rı nın 

əlin də  qal ma sı na  im kan  ver mə-

yə cək lər.  Bu  iq ti da rın  sa hi bi  olan 

in san lar  öz lə ri  İtt  i had  və  Tə rəq qi 

hö ku mə ti nin  köh nə,  uçuq-sö kük, 

bər bad  gö rü nüş lü  vi la yət  mər kə-

zin də  otur duq la rı  hal da,  sə nin, 

mə nim,  Ocaq  mən sub la rı nın  bu 

gö zəl, işıq lı, əzə mət li sa ray da məs-

kən sal ma ğı mı za əs la ra zı ol maz-

lar. Gö rə cək sən, lap ya xın za man-

lar da bi na nı əli miz dən ala caq lar”. 

A ra dan  çox  keç mə di,  ye nə  bir 

gün  Şərq  sa lo nu nun  ta van  şü şə-

lə ri ni iş lə yən, özü də Ocaq üzv lə-

rin dən olan me mar, üzə rin də otur-

du ğu yük sək tax ta bənd dən bi na nı 

gə zən mər hum Rə cəb Pe kər ilə ya-

nın da kı şəx sin söh bə ti ni eşit miş di. 

Rə cəb bəy yol da şı na “Bu sa lon baş 

ka ti bin ota ğı olar, ya nın da kı nı isə 

ida rə he yə ti üçün təx sis edə rik” – 

de miş,  son ra  da  bi na nın  par ti ya 

mər kə zi  ki mi  is ti fa də si  ilə  bağ lı 

plan la rı nı açıq la mış dı. 

O caq la rın  baş çı sı  fi  kir  bağ la rı 

zor la  qo pa rı lan,  si ya si  fır tı na lar 

nə ti cə sin də  iq ti dar  sa hib lə ri nin 

gö zün dən  düş mə yə  baş la yan  təş-

ki la tı nın  üzv lə ri ni  ye nə  bir  ara da 

sax la ya bil mək üçün müx tə lif təd-

bir lər  dü şü nüb  hə ya ta  ke çi rir di. 

Hə min  ərə fə də  Ocaq da  gös tə ri-

lən  xid mət lə rin  bə zi lə ri nin  pul lu 

ol ma sı  tək li fi   irə li  sü rül müş dü. 

Nəin ki  açıq  mətn lə  de yil mə si nə, 

hətt  a ağ la gə ti ril mə si nə lü zum ol-

ma yan  bu  tək lif  bi na nı  ələ  ke çir-

mək  is tə yən  möh tə ris lə rə  əla  im-

kan ver di. Ocaq rəisi nə qar şı ge niş 

cəb hə açıl dı. 

İn di göz lə rim önün də Ocaq la rın 

ümu mi konq re sin də cə rə yan edən 

aşa ğı da kı səh nə can la nır. 

An ka ra  Hü quq  Fa kül tə si nin  tə-

lə bə si  idim.  Konq re si  din lə mə yə 

get miş dim.  Ocaq la rın  baş çı sı  nü-

ma yən də lə rin  bir  qis mi  tə rə fi n dən 

qal dı rı lan mə sə lə lə rə ay dın lıq gə tir-

mək üçün kür sü də dir. Tə hər-töv rü 

əsə bi, kəl mə lə ri sərt, itt  i ham la rı qor-

xunc dur. Fə qət hər şe yi açıq da nı şır: 

“Bu  şəxs  Ocaq la rı  şəx si  eh ti ras-

la rı na alət et mək niy yə tin də dir. Bu 

şəxs  Ocaq la rı  si ya sət  yu va sı na  çe-

vir mək  sev da sı na  dü şüb.  Bu  şəxs 

türk gənc li yi ni Ocaq la rın içə ri sin də 

si lah lan dır maq, Ocaq lar va si tə si ilə 

məm lə kət də  “qa ra köy nək li lər”  or-

du su

1

 ya rat maq id diasın da dır”.

Sa lon  şid dət li  al qış lar dan  sar sı-

lır.  La kin  al qış la ra  hey rət  ifa də si 

olan səs lər də qa rış maq da dır. Ha mı 

müd hiş  fır tı na  qo pa ca ğı nın  fər qin-

də dir.  Ay lar dan  bə ri  da vam  edən 

fi t nə,  fə sad,  təh rik  və  int ri qa lar  bir 

anın  için də  bü tün  açıq lı ğı  ilə  mey-

da na çı xır. Ar tıq mü ca di lə baş la yıb. 

Oy na nan  fa ciə  və  ya  ko me di ya nın 

baş akt yo ru sərt ad dım lar la kür sü-

yə  gəl di.  Ara la rın dan  keç di yi  nü-

ma yən də lər  onu  ağır  kəl mə lər lə 

acı la yıb  təh qir  edir di lər.  Kür sü də 

bir  əli ni  ji le ti nin  ci bi nə  sox du.  Bu 

hə rə kə ti  ne cə  də rin  hə yə can  için-

də  ol du ğu nu  gös tə rir di.  Üzü  sap-

sa rı  sa ral mış dı.  Bo ğuq  səs lə  özü nü 

mü da fi ə  et mə yə,  da ha  doğ ru su, 

əleyh da rı  üzə ri nə  əks  itt  i ham lar 

yağ dır ma ğa  ça lı şır.  Fə qət, Al la hım, 

bü tün bun la rı nə qə dər sə viy yə siz, 

nə qə dər öl çü-bi çi siz, hətt  a nə qə dər 

in sa na  ya raş ma ya caq  şə kil də  edir! 

Otur du ğum  yer də  şaş qın lıq  için də 

do nub qal mış dım. Hə qi qə tən sev di-

yim, ağır xəs tə lik ça ğım da mə nə ye-

ni dən hə yat eş qi aşı la yan in san nə-

dən be lə sə viy yə siz tərz də da nı şır? 

Sa lo nun hər tə rə fi n dən eti raz səs lə ri 

ucal dı. İn san lar qış qı ra-qış qı ra onun 

rədd olub get mə si ni tə ləb edir di lər. 

O, bü tün hərc-mərc lik, hay-küy içə-

ri sin də  dim dik  da yan mış dı,  sa lon da 

səs lər bir az ya va şı yan ki mi, bar ma ğı 

ilə Şə rəf Lo ja sı na işa rə edib ba ğır dı:

- Nə dən səs-küy sal mı sı nız? Bö-

yük  Ön də ri miz  mə ni  din lə di yi 

hal da, siz ni yə dil-bo ğa za qoy ma-

dan ötür sü nüz?

Baş lar ge ri çev ril di. Səs siz lik də-

niz çə kil mə si ki mi, bir an da bü tün 

sa lo nu qap la dı. Qa zi, ya nın da bə zi 

dost la rı, ya vər lə ri lo ja da idi lər. 

Konq res dən qı sa müd dət ke çən-

dən  son ra  Türk  Ocaq la rı  qa pa dıl-

dı. On la rın ye ri ni alan Xalq ev lə ri-

nin  rəh bər li yi nə  isə  bir  za man lar 

özü də ocaq üz vü ol muş mər sin li 

gənc dok tor gə ti ril di. 

Türk  Ocaq la rı nın  fəaliy yə ti nin 

da yan dı rıl ma sın da  qu ru mun  gü-

nün bi rin də si ya si qüv və yə çev ril-

mə si  eh ti ma lı nın  da yan dı ğı nı  da 

söy lə mək müm kün dür. Sər bəst Fir-

qə qu rul du ğu za man vi la yət lər də ki 

əc ki  Ocaq  üzv lə ri nin  ək sər  qis mi-

nin  dər hal  hə min  si ya si  par ti ya ya 

üz tut ma la rı bu na ra hat lı ğın yer siz 

ol ma dı ğı nı söy lə mə yə əsas ve rir. 

Bu ra da  çox  qı sa  da vam  edən 

baş qa  bir  ma cə ra ya  da  to xun maq 

is tə yi rəm.

Sər bəst  Fir qə  qu rul du.  İs tiq lal 

Məh kə mə si nin  keç miş  üz vü nü, 

gənc  mil lət  və ki li ni  ilk  ida rə  he yə-

tin də ümu mi ka tib möv qe yin də gö-

rən lər dər hal bə zi mə na lar sez di lər. 

Qu laq dan-qu la ğa bir sü rü de di-qo-

du lar ya yı lır dı. Onun la ay rı-ay rı iq-

ti dar mən sub la rı ara sın da baş ve rən 

sərt  mü na qi şə lər dən  da nı şır dı lar. 

Am ma vur-tut bir ne çə gün dən son-

ra  Sər bəst  Fir qə dən  və  ümu mi  ka-

tib lik dən  is te fa  ver di yi ni  eşi dən lər 

əv vəl cə xə bə rə şaş qın lıq la ya naş dı-

lar. Ha di sə lər in ki şaf et dik cə, bu ad-

dı mın han sı amil lə rin tə si ri al tın da 

atıl dı ğı  mey da na  çıx dı.  Göz lə nil-

məz  is te fa  Sər bəst  Fir qə nin  hə lə 

do ğu lar kən  ölü mə  məh kum lu-

ğu nun ilk işa rə ti idi. 

Dil ça lış ma la rı, ori ji nal ol ma-

sı na xü su si səy gös tə ri lən ta rix 

te zis lə ri ara sın da ke çən in ti zar-

la do lu uzun göz lən ti dən son ra 

bir ge cə İs tan bu lun Dol ma bax ça 

sa ra yın da, Ata tür kün süf rə si ba-

şın da əs ki İs tiq lal Məh kə mə si üz-

vü nün hə ya tı na ta ma mi lə ye ni rəng 

qa tan ha di sə baş ver di. O, Ata tür kün 

məc lis də ki lə rin bi ri ni açıq və co-

mərd şə kil də mü ka fat lan dır-

mas na  qar şı  göz lə nil-

mə dən  üs yan 

e t  d i .

Ve ri lən  pul la rın  məm lə kə tin  ri fa hı 

na mi nə  xərc lən mə si ni  da ha  məq sə-

dəuy ğun  say dı ğı nı  za hi ri  eh ti ram la, 

la kin  acı  bir  dil lə  hər  kə sin  ya nın da 

söy lə di. Ata türk ona, qal xıb süf rə dən 

get mə si  ilə  bağ lı  xə bər dar lıq  edən-

də  isə  “İçə ri sin də  otur du ğu muz  yer 

mil lə tə  məx sus  sa ray dır,  heç  ya na 

get mə yə cə yəm”  -  söz lə ri  ilə  ca vab 

ver mək də qə tiy yən tə rəd düd gös tər-

mə di. Bü tün bun la rın qar şı lı ğın da hər 

kə sin çox sərt hə rə kət, tərs bir söz göz-

lə di yi Ata türk “Elə isə mən ge də rəm” 

– de yib aya ğa qalx dı. Süf rə də ki lər də 

onun ar dın ca çıx dı lar. Yal nız Sen Jüst 

nə həng sa lon da, nə həng ma sa ar xa-

sın da tək ba şı na ta sübh açı la na qə dər 

qı mıl dan ma dan otu rub göz lə di, son-

ra isə ilk qa tar la An ka ra ya dön dü. 

Xey li  vaxt  qəh rə man lıq  əf sa nə si 

ki mi  dil dən-di lə  do la şan  bu  hə rə-

kət,  əcə ba,  əs ki  Ocaq  üz vü  dok-

to run  ru hu na,  xa rak te ri nə  hökm 

edən  eh ti ras lar dan  xi las  həm lə si 

idi mi? Yox sa gün bə gün sı xı la-sı xı la 

son da  ye ri ni,  za ma nı nı  tap ma dan 

part la yan eh ti ras la rın nə ti cə si idi?

Heç bir şey söy lə mək müm kün 

de yil. Bi li nən bir ger çək var:

An ka ra da,  Ke çiörən də  evi nə  qa-

pan dı ğı  an dan  eti ba rən  ay lar la  bu 

dün ya da çə ki lə bi lə cək mə nə vi iz ti-

rab la rın  bəl kə  də  heç  bir  ro man da, 

heç bir ya ra dı cı in san tə xəy yü lün də 

təs vi ri müm kün ol ma yan ağ rı-acı sı nı 

çək di. Hər gün Ata tür kə mək tub lar 

ya zıb  əfv  edil mə si ni  is tə di,  in ti ha ra 

əl ata ca ğı nı söy lə di. Ən so nun da bir 

ax şam  Can ka ya dan  də vət  gəl di yi ni 

eşit di yi za man sev gi li si nin vü sa lı na 

tə lə sən aşiq hə yə ca nı ilə ha zır lan ma-

ğa baş la dı. Ye nə ey ni süf rə də ye ri ni 

tut maq  üçün  tit rə yə rək  sa lo na  gir-

di yi  an da  qəfl  ə tən  ne çə-ne çə  qo lun 

uza na raq  onu  tut du ğu nu,  ha va ya 

qal dır dı ğı nı, tək rar ye rə en di rib ye nə 

yu xa rı at dı ğı nı, bu hə rə kə ti bir ne çə 

də fə  tək rar la dı ğı nı  dəh şət lə  gör dü. 

Bu  ara da  göz lə ri  Ata tür kə  sa taş dı. 

Nə şə  ilə  gü lür dü.  Son ra  “Gör dün-

mü, ada mın ba şı na nə oyun açar lar! 

Gəl,  ya nım da  otur”  –  de yə  ça ğır dı-

ğı nı  eşit di.  Bü tün  ümid lər  ye ni dən 

ön cə ki rəng lə ri, can lı lıq la rı, pa rıl tı la rı 

ilə  dol du.  Bö yük  ada mın  ya nın dan 

bir da ha heç za man ay rıl ma ya caq dı!

Bu  ge cə nin  üs tün dən  qı sa  bir 

za man keç di. İs tan bul Da rül fü nu-

nun da is la hat apar maq fi k ri or ta ya 

çıx dı. Ata türk o sı ra da Mil li Təh sil 

və ki li olan şəx sin

2

 be lə bir mü hüm 

işin  öh də sin dən  gə lə cə yi nə  əmin 

de yil di. Bir ax şam və ki lə “Xo cam, 

siz ar tıq yo rul du nuz, elə de yil mi? 

–  sualı  ilə  mü ra ciət  et di.  Dər hal 

rən gi  sa ral ma ğa  baş la yan  və ki lin 

ca va bı nı  göz lə mə dən  “Bəs  ye ri-

ni zə  ki mi  məs lə hət  gö rür sü nüz? 

– de yə so ruş du və sualı na özü də 

ca vab ver di: “Hər hal da ..... bə yi!”

Sen Jüst öz adı nı eşi dər kən rən gi 

qıp qır mı zı qı zar dı. Ata türk isə heç nə 

ol ma mış ki mi, sö zü nə da vam edir di:

“Bə li, bə li, onu məs lə hət gör mü-

sü nüz. Be lə düz gün qə rar ver-

di yi niz üçün si zi təb rik edi rəm”. 

Əs ki Ocaq üz vü olan dok tor in di 

maarif  və ki li dir.  Üzə ri nə  Os man lı 

Da rül fü nu nu nu  bü tün  zeh niy yə ti, 

dü şün cə lə ri,  ənə nə lə ri  ilə  yıx maq, 

ye ri nə  Tür ki yə  Cüm hu riy yə ti nin 

Uni ver si te ti ni  ye ni  zeh niy yət,  dü-

şün cə  və  ənə nə lər lə  qur maq  ki mi 

bö yük və zi fə qo yu lub. Bu, Ata türk 

in qi lab la rı nın şə kil dən ru ha, ma hiy-

yə tə  doğ ru  irə li lə mə si  hə rə ka tı dır. 

Bö yük  və zi fə nin  ic ra sı nı  dok to ra 

hə va lə  edən lər  bi lə rək dən,  ya xud 

bil mə yə rək dən  onun  qar şı sın da 

möh tə şəm gə lə cə yin qa pı sı nı aç mış-

dı lar. O, hə min qa pı dan uğur la ke-

çib  Tür ki yə nin,  Və tə nin  sa ba hın da 

şan la, şə rəfl  ə par la ya caq dı! 

Dok to run  bu  xül ya lar,  hə yə-

can lar,  hə vəs lər  için də  ça lış dı-

ğı  gün lər də  onun la  bir  gü nü mü 

xa tır la yı ram. 

St ras burq da kı  təh si lim lə  bağ lı 

or ta ya  çı xan  mə sə lə  ilə  əla qə dar 

ya nı na  get miş dim.  Mə ni  gü lə rüz-

lə qar şı la dı. “Hə lə də təh sil? Qorx 

ki, axır da adı nı “etü di yen kro nik” 

(əbə di tə lə bə) qo ya lar” – de yə za-

ra fat elə dik dən son ra:

“Çox,  çox  məş ğu lam!  Uni ver-

si te ti  qu ru ram. Av ro pa nın  ən  bö-

yük,  ən  mü kəm məl  uni ver si te ti-

ni!” - de di.

Bu söz lə ri de yər kən göz lə ri par la-

yır, bu run də lik lə ri açı lıb qa pa nır dı. 

Bir dən  so ruş du:  “Atan  nə  iş 

gö rür?”

Sər bəst Fir qə ma cə ra sın dan son-

ra  yal nız  da rül fü nun da  pro fes-

sor ki mi qa lan ata mın, dərs lə ri ilə 

məş ğul  ol du ğu nu  de dim.  Qə ri bə 

bir  tərz də  gül dü.  Ba şı nı  qa ba ğa 

əyər kən  do daq la rı nın  kə na rın da 

gö rü nən is teh za lı tə bəs sü mün mə-

na sı nı atam dan so ru şan da “Bu, bir 

işa rə dir,  -  de di.  –  Yə qin  ki,  mə ni 

da rül fü nun dan xa ric edə cək lər”. 

Yaş lı, ix ti yar Ocaq üzv lə ri ca van 

yol daş la rı nın  ha lı nı,  xa siy yə ti ni 

yax şı öy rən miş di lər. 

1

 İtal yan fa şist lə ri nin li de ri 

Be ni to Mus so li ni nin (1883-

1945) ha ki miy yə ti il lə rin də bu 

öl kə də möv cud olan qey ri-ni-

za mi hər bi bir lik lə rin üzv lə ri 

nə zər də tu tu lur. 

2

 Ha di sə lə rin cə rə yan et di yi 

dövr də Tür ki yə nin maarif 

na zi ri Esat Sa qay (1874-1938) 

ol muş du. 

Davamı gələn sayımızda

Tərcümə edən:

Vilayət QULİYEV, professor

A

zər bay can əsil li gör kəm li türk ya zı çı sı, si ya sət çi və 

döv lət xa di mi Sə məd Ağaoğ lu (1909-1982) çağ daş 

Tür ki yə də me muar ədə biy ya tı nın  gör kəm li nü ma-

yən də lə rin dən  bi ri  ki mi  ta nı nır.  Onun  oxu cu la ra 

təq dim olu nan “Ata mın dost la rı” ki ta bın da ata sı, XX əs rin 

ilk onil lik lə rin də Azər bay ca nın və Tür ki yə nin fi kir hə ya tın da 

müs təs na xid mət lər gös tər miş Əh məd Ağaoğ lu nun (1869-

1939)  türk çü lük  hə rə ka tın da,  sə nət  və  si ya sət  alə min də, 

ye ni Tür ki yə nin qu rul ma sı uğ run da mü ba ri zə də çi yin-çi yi-

nə  ad dım la dı ğı  bir  sı ra  gör kəm li  şəx siy yət lə rin  port ret lə-

ri ya ra dı lıb. Müəl li fin ad çək mə dən son də rə cə sə ciy yə vi 

ciz gi lər lə rəsm et di yi bu port ret lər öz lə ri nin, elə cə də 

Əh məd  Ağaoğ lu nun  hə ya tı nın,  mü ba ri zə  və  ideal la rı-

nın bir sı ra xü su siy yət və key fiy yət lə ri ni aş ka ra çı xa rır.

Atamın 

dostları