76803
A3ƏPBAJ4AH МИЛЛИ ЕЛМЛЭР АКАДЕМ Ш АСЫ
ФОЛКЛОР ЕЛМИ-МЭДЭНИ МЭРКЭЗИ
B.A.SEREBRENNİKOV
N.Z.HACIYEVA
TÜRK DİLLƏRİNİN
MÜQAYİSƏLİ
TARİXİ QRAMMATİKASI
M U
BAKI - 2002
TƏRCÜMƏÇİ:
Tofiq HACIYEV
AMEA-nın müxbir üzvii,
filologiya clmlori doktoru, professor
Filologiya elmləri namizodi
Ç içək Əfəndiyeva I
fəslin tərcü
məsində vo örnəklərin əsli ilo yoxlanmasında mənə kömək et
mişdir. Ona təşəkkürümü bildirirəm.
T ərcüm əçi.
Boris Aleksandroviç Screbrennikov, Ninel Zeynal qızı
Hacıyeva. Türk dillərinin müqavisəli tarixi qrammatikası.
Bakı, "Səda", 2002.
ISBN - 586874-138-4
© “ S əda“ nəşriyyatı,2002
B.İsgəndər oğlu və N.Zeynal q ızı haqqında ik i sö z
S ö h b ət ə lim izd ə k i bu kitabm m ü əlliflərin d ən , vaxtilə
Sovet İttifaqı adlanan n əh ən g bir d ö vlətd ə B oris A leksa n d ro viç
Serebrennikov və N in e l Zeynal'ovna H acıyeva k im i tanınm ış,
çox iste 'dadlı və ço x m ə şh u r ik i dilçidən, əslin d ə b ir b ü tö v
ailədən gedir. B .İsg ən d ər oğlu h əm in ittifaqda və b ü tö vlü kd ə
X X əsr diinya d ilçiliyin d ə ən b ö yü k ü m u m i d ilç ilik
m ütəxəssislərindən b iri idi. O nunla b ir dövrdə yaşayan və e y n i
vaxtda yazıb-yaradan N .Z e y n a l q ızı da h əm in d ö vlətd ə və
bütün dünyada tanınan, e tir a f olunan türkoloqlardan biri
olmuşdur. B u ik i ş ə x s i birləşdirən m əd ən i, m ə 'n ə v i c izg ilər
çox idi. O nlar birinci n ö v b əd ə cism on b ir a iləd ə birləşirdilər.
B əşəriyyətin k ə ş f e td iy i b irlik lər içərisin d ə ə n e'tib a rlısı
sayılan a ilə qurum unda o nlar bir-birindən yapışm ışdılar.
N .Z eynal q ızı H .İsg ən d ər oğlunun h ə y a t y o ld a şı idi. D in
m əslək, əq id ə m ə n su b iy y ə ti olduğundan bu e y n i elm i, m əd ən i,
əxlaqi m ə slə k və
əq id ə yo lçu la rın ın xristia n lığ ın ı
vo
m üsəlm anlığını cid d i ayırıcı fa k to r saym aq olm azdı. Ə g ə r
Boris Serebrennikov K utuzovlar, Turgenevlər, B a ska ko vla r
k im i sonralar slavyanlaşm ış tü rk n əsillərin d ən d eyild isə, N in e l
xanım la onu ayıran ən c id d i fərq onların e tn ik m ə n şə lə ri
sayılm alıdır.
Ə lb əttə, onları bir-birinə yaxınlaşdıran, b irin ci n ö vb əd ə,
onların ixtisasları id i- h ə r ik is i d ilç i idi, h ə r ik is i d il tədqiqatçısı
idi. B u p ro fessional ca zib ə onların arasında e tn ik ayrılıqla bağlı
fə rq i tədricən azaldırdı. N .Z e y n a l q ızı B .İsg ə rd ər oğlunun
dilində danışır və ya zırd ı. B .İsg ə n d ə r oğlu da ö z n ö vb əsin d ə
xanım ı ilə arasındakı e tn ik a yrılığı yaxınlaşdırm ağa doğru
addım lar atırdı. B ir ü ım ım i d ilç ilik m ü tə x ə s sis i k im i bütün
dünya dillərinin qanunauyğunluqlarına b ə lə d olm a q n a m in ə o,
tə b ii ki, türkcə ilo d ə tanış olm alı idi. A n ca q a ilə v ə z iy y ə ti onu
m ə xrəc in ə elə yerləşd irm işd i k i, onun tü rkc ə yə m ü n a sib əti a d i
k ə n a r
d ilç i
b ə lə d liy i
dairəsindən
çıxırdı.
T ürkcələrin
3
quruluşunu, in k iş a f qaydalarım iim u m i d ilçilik norm aları
səv iy yə sin d ə ço x g ö z ə l bilən B .İsg ən d ər oğlu bunlardan b irin i-
tatarcanı se v im li xanım ının xatirinə ö z ana d ili s ə v iy y ə s in d ə
tə m iz öyrənm işdi. N iy ə bəs xanım ının ana d ili olan A z ə r
baycan tü rkcəsin i y o x , m ə h z tatarcam ? Görünür, B. İsg ə n d ə r
oğlu bunu n ə zə rə alm ışdı ki, üç y ü z i l R usiya d ö v lət taxtında
oturm uş tü rk h a k im iyy ə ti rus tarixşünaslığm da m ə h z tatar
hegem onluğu adı ilə tanmırdı.
N . Z e y n a l q ızı d eyərd i ki, B . İsg ən d ər oğlu tatar d ilin i tatar
k ə n d lisi k im i bilir. Y ə 'n i o, tatarcanın canlı danışıq x ü su s iy
y ə tlə rin ə b ə lə d olub və tatarcanın fo lk lo r d ilin i də bilirm iş.
X a n ım d eyird i k i, bir də eşidirdim , o biri otaqdan s ə s g əlir.
A ç ıb baxırm ış, görürm üş ki, ucadan tatarca şe 'r oxuyur. T e z-te z
tatarca b o zq ır m elodiyası zü m zü m ə edəm ıiş. D eyir, b ir d ə
görürdüm k i, onun iş otağından g ü lü ş s ə s i divarı dəlir. Q apını
açıb g ö rü ım ü ş ki, bloknotuna y a zd ığ ı tatar lə tifə lə rin i o xu yu b
özündən gedir, q əh q əh əsi p ə n c ə rə lə ri titrədir.
K itabı oxuyanlar g ö rəc ə klə r ki, m ə h z bu səb əb d ən d ə
sin ta ksis b əh sin d ə m isalların tü rk d illə ri ü zrə sim m etriya sı
m ü ə y y ə n q ə d ər p o zu lu r: tatarca n ü m u n ələr daha çoxdur.
Ə lbəttə, B .İsg ə n d ə r oğlunun elm yo lu n a azdan- çoxdan b ə lə d
olanlara m ətbuatdan m ə 'lum id i k i, o, h ə lə aspirant zam anı on
d ö rd d il bilirm iş. V ə tatar d ili onun aspirantlıqdan so n ra kı
qazanclarındandır. Ş ü b h ə siz ki, bu qazancda N .Z ey n a l q ızın ın
ca zib əsi d ə ka ta liza to r iş i görm üşdür.
B .İsg ən d ər oğlu h ə m işə e lm i o b y e k tiv liy i ilə seçilirdi. B u
isə onunla n ə tic ə lə n m işd i k i, ço x cavan ik ən S S R İ E lm lə r
A kadem iyasına
m ü x b ir ü z v seç ilə n o, üç cild lik "Ü m um i
d ilç ilik ” əsərin in əsa s m ü ə lliflə rin d ən b iri və baş redaktoru
olandan, n ə q ə d ər c id d i m onoqrafiyalar im zalayandan, dünya
şö h rə tli alim k im i tanınıb yaşa dolandan sonra da (4 0 il) h ə m in
m ü x b ir ü zv olaraq qaldı. B əli, elin d ə o ancaq e lm i s ö z deyirdi,
ideologiyanın qarşısında əyilm ird i. İ k i m isa l deyim . 1970-ci
illərin axırları idi. H ə y a t y o ld a şı N .Z eyııa l q ızı ilə b izim
universitetin filo lo g iya fa k ü ltə sin d ə ç ıx ış etdilər. M ən tiirk
4
ədəbi dillərinin tarixi təşəkkülü haqqında onun fikrini
sonışdum. Belə dedi: "Mən bu fikirdəyəm ki, türk dillərinin
yaranması e.ə. II əsrdən başlayır." Y ə 'ni artıq o dövrdən 2-1, 3-
1, 5-1 birləşən türk tayfaları bugünkü türk xalqlarını təşkil edir.
Bu, türk xalq dillərinin yaranması dem ək idi. Və bu, böyük
alimin şovinist so vet dilçiliyinin vicdanına sö ym əsi dem ək idi.
Heç M oskva bir yana, Bakıda Tarix İnstitutunun direktoru İqrar
Ə liyev vo onun aııitazərbaycan, antitürk kom paniyası deyirdi
ki, Azərbaycanda türklər X -X H əsrlərdən sonra m əskunlaşıblar
və burada türkcə X11I-XIV əsrlərdən sonra hansı "yerli
dillərinsə" assimlyasiyası nəticəsində işlən m əyə başlayır;
Ə.Sumbatzadə bu fikirdə id i ki, Azərbaycan -türk xalq dili
X V III əsrdən M.P. Vaqiflə meydana gəlir. H albuki t X əsrdə
X əzər xaqanının qızının adı Ç içək idi, bəm in çiçək sözü X I
əsr fars şairində eyn i tə lə ffü zlə işlənir. İ.Ə liyevin dediyi
tarixdən ik i əsr ə v v ə l türkün
kağan
sö zü Azərbaycan türk
cəsinin tələffü zü ilə
xaqan
şəklində deyilir: Ə fzələddin
Xaqani.
Qədim
gəncək
türk tayfasının adı ilə bağlı olan
Azərbaycan toponim i bugünkü fonelikam ızla var idi: N izam i
Gəncə+vi.
B u y e rli tə lə ffü zlə r göydən düşmür
;
ərazidə çox
uzun tarix ərzindəki deyilişlə cilalanır. M əsələn, bir-birinə çox
yaxın olan ik i oğuzcanııı m orfonologiyasm a diqqət yetirək.
Azərbaycan türkcəsində
ilan
bu gün sadə isim k im i qavranır.
Türkiyə türkcəsində
ytlan
k im i işlənən həm in sö z həm in
türkcədə olan
yılm aq
(sürünm ək) fe'lin d o n düzəlm iş fe 'li
sifətin sııbstantiv şəklidir. Yaxud yen ə Azərbaycan türkcəsində
ürək
sadə isimdir, halbuki Türkiyə türkcəsində
yürümək
(yerim ək, h ərəkət etm ək) fe 'li bu gün qaldığı üçün həm in
kökdən у
ürək
issm i d ü zəltm ə fe 'li addır. Sözlərin fonetikası
göstərir ki, Azərbaycan əd əb i türkcəsi ö z y e rli xalq dilinin
uzun tarixi təkam ülünün
nəticəsidir. B u fa kt B .İsgəndər
oğlunun dediyi tarixi təşəkkü lə uyğundur: Azərbaycan -türk
xalq dilinin başlanmasını B .İsgəndər oğlunun dediyi tarixdən
5
Dostları ilə paylaş: |