GİRİŞ
Tarixi
inkişafın bütün mərhələlərində insanlar öz hiss və
h
əyəcanlarını, həyata və dünyaya baxışlarını ifadə etməyə eh-
tiyac duymuşlar. Bu ifadəetmə memuar mənbələrində daha ay-
dın, daha əhatəli, daha dolğun əks olunur. Memuar ədəbiyyatı
mü
əllifin keçmiş, olanlar və keçənlər, insanlar, mühit, dövr
haqqında yazılı əsəridir. Memuarist öz həyatını, çevrəsində
olan insanları, ona müsbət və ya mənfi münasibət bəsləyənləri,
ömür yollarının çətinliklərini, uğurlarını doğru-dürüst anlat-
maq
la canlı insan sürətləri yaradır, həyat həqiqətini
tam əks et-
dirm
əklə müəyyən bir tarixi dövrün ab-havasını ədəbiyyata gə-
tirir.
B
ədii ədəbiyyata, xüsusilə ailə xronikası və tarixi belletris-
tika
nın müxtəlif növlərinə yaxınlaşan memuar ədəbiyyatı on-
lardan h
əqiqətin dəqiq əks olunması ilə seçilir. Xatirələrdə
keç
mişin hadisə və faktları onların iştirakçısının yaddaşında
f
ərdi, subyektiv əks olunur. Yazıya köçürmə həm hadisələrin
gedişində, həm də müəyyən bir vaxt keçdikdən sonra da edilə
bil
ər. Memuarist əsasən öz yaddaşına əsaslanır, hadisələri yad-
daşında necə qalıbsa, elə də əks etdirir. O, öz qarşısına
tarixi
faktları tədqiq etmək məqsədini qoymur. Nadir hallarda ilk tə-
əssüratların bəzisi yaddaşdan silinir, faktlar arasında məntiqi
əlaqə itir. Bununla əlaqədar olaraq memuarist başqa mənbələr-
d
ən istifadə etməli olur.
Memuar
ədəbiyyatının müxtəlif formaları var. Onun daha
çox yayılmış forması gündəliklərdir. Gündəlik müəllifin şəxsi
h
əyatı haqqında qeydləridir. Memuar ədəbiyyatına aid olan
t
ərcümeyi-hallar üçün şəxsiyyət əsas obyekt olaraq götürülür.
Burada şəxsiyyətin həyatında baş vermiş mühüm olaylar, də-
yişkən anlar əks olunur. Xatirələr memuar ədəbiyyatının nis-
b
ətən mürəkkəb formasıdır. Burada müəllif daha çox sahəni
əhatə etmək imkanına malik olur. Xatirələr
– memuarlar ədə-
biyyat
tarixini bu v
ə ya digər qiymətli seçmə sənədlərlə zən-
3
ginl
əşdirir. Bu nümunələrdə ümumiləşdirmə, tipləşdirmə və
in
sanın mənəvi aləminə psixoloji daxilolma mümkündür. Hər
hansı bir xülyaya yabançı olan memuarlar həqiqi hadisələri
yalnız dürüst və dəqiq çatdırması ilə qiymətləndirilir. Onlara
uydurmaların daxil edilməsi memuar janrının əsaslarını pozur,
ona aid ön
əmli keyfiyyətləri əsaslı şəkildə təhrif edir. Xatirə
mü
əllifinin real həqiqətləri istiqamətləndirməsi, keçmişin
m
ənzərəsini daha mükəmməl canlandırmaq istəyi sözügedən
jan
rın əsas xüsusiyyətləridir. Əgər memuarlarda müəllifin şəx-
siyy
əti, surəti, onun xarakteri, sujetin açılması, genişləndiril-
m
əsi də diqqət
mərkəzində olursa, onlara estetik məfhum kate-
qoriyası kimi baxılır.
Xatir
ələri digər sənət əsərlərindən fərqləndirən əlamətlərin
ən başlıcası
– şəxsi başlanğıcın bilavasitə və açıq şəkildə ifa-
d
əsidir. Bu ifadəetmə ilə müəllif ön plana çıxır. Nəqletmənin
birinci şəxs tərəfindən aparılması əsas olsa da memuarların va-
cib
əlaməti deyil. Memuarlar üçüncü şəxsin dilindən
müəllifin
v
ə ya digər şəxsin şifahi xatirələrinin qələmə alınması nəticə-
sind
ə də meydana gələ bilər. Həm də məsələ onda deyil ki,
mü
əllif yalnız avtobioqrafik memuarlara məxsus xatirələri sü-
jet m
ərkəzi yaradır. Əsası ondan ibarətdir ki, onlarda keçmiş
haq
qında hekayə müəllifin sinfi, siyasi, son dərəcə şəxsi məq-
s
ədlə fərdi mənimsəməsi nöqteyi-nəzərindən qurulur. Beləlik-
l
ə, bütün hadisələr ya onların müəllifə münasibətində, ya da
mü
əllifin onlara münasibətində şərh edilir. Memuarlarda mü-
əllif əsas rol oynayır və həmişə öz tərəfindən danışır. Oxucu
da başqa şəkildə deyil, məhz onun
vasitəsi ilə nəql olunan
olay
larda iştirak edir. Onun şəxsiyyəti heç vaxt oxucudan hə-
qiq
əti gizlətməz, çünki müəllifin
özü oxucu üçün hadisənin
can
lı faktorundan başqa bir şey deyildir. Müəllif şəxsiyyəti
me
muar janrının əsas yaradıcısı kimi, onun quruluşu nöqteyi-
n
əzəri kimi çıxış edir. Müəllif subyektivliyi hər hansı memua-
rın ayrılmaz xüsusiyyəti ilə, ona məxsus vahid forma ilə keç-
mişin mənzərəsini obyektiv surətdə anlaşılması ilə qarşıda du-
4