Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
297
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
NAMIQ MUSALI
tarix üzrə fəlsəfə doktoru,
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
E-mail: namiq.musali@gmail.com
XVI ƏSR AZƏRBAYCAN ALİMİ ƏHMƏD İBN MƏHƏMMƏD ƏRDƏBİLİ
VƏ ONUN “ƏQAİDÜL-İSLAM”ADLI TÜRKCƏ RİSALƏSİ
Açar sözlər: Əhməd Ərdəbili, “Əqaidül-islam”, Azərbaycan, Səfəvilər
Ключевые слова: Ахмед Ардебили, «Акаид ал-ислам», Азербайджан, Сефевиды
Key words: Ahmad Ardabili, “Aqaidu’l-Islam”, Azerbaijan, Safavids
Səfəvilər sülaləsinin iki əsrdən artıq davam etmiş hakimiyyət dövrü türkdilli Azərbay-
can ədəbiyyatının tərəqqisi ilə əlamətdar olmuşdur. Bu dövrdə ana dilimizdə təkcə ədəbi sahə-
də deyil, həm də tarixi, dini-fəlsəfi, tibbi və s. elmi mövzularda dəyərli əsərlər qələmə alınmış-
dır. AMEA kitabxanasının Şərq ədəbiyyatı şöbəsində Əhməd Ərdəbili adlı azərbaycanlı müəl-
lif tərəfindən Səfəvilər zamanında əski Azərbaycan türkcəsində yazılmış “Əqaidül-islam”
(“İslam əqidələri”) adlı risalənin XIX əsrdə litoqrafik üsulla Təbrizdə nəşr olunmuş iki nüsxəsi
saxlanmaqdadır [3; 4]. Qəribədir ki, bu kitablar nədənsə Azərbaycan və ya türk dilində yazıl-
mış əsərlər kataloqunda deyil, fars kataloqunda yerləşdirilmişlər. 183 səhifədən ibarət birinci
nəşr h. 1272-ci (1855) ilə (şifrəsi: F-1743), 170 səhifədən ibarət ikinci nəşr isə h. 1304-cü
(1886) ilə aiddir (şifrəsi: F-956). Bu kitabların təsvirinə müəyyən qüsurlarla “Azərbaycan
kitabı” biblioqrafiyasının I cildində də yer verilmişdir [1, s.6,21].
Əsərin müəllifi olan XVI əsrin ilahiyyatçı alimi Əhməd ibn Məhəmməd Mühəqqiq
Ərdəbili haqqında Məhəmmədəli Tərbiyət, Fəxrəddin Musəvi, Əliəkbər Zəmaninəjad, Sadiq
Həsənzadə, Mirzə Rəsul İsmayılzadə kimi İran alimlərinin tədqiqatları vasitəsilə məlumat
alırıq [12; 10; 14; 7; 6]. Haqqında bəhs etdiyimiz ilahiyyatçı alim Ərdəbildə bağban Məhəm-
mədin ailəsində dünyaya gəlmişdir [6, s.III]. F.Musəvi “Ərdəbilin tarixi və onun ziyalıları”
adlı əsərinin I cildində Əllamə Məclisi, Mühəqqiq Şüştəri, Seyid Xansari, Hürr Amoli, Bəhrül-
ülum ləqəbi ilə tanınan Əllamə Seyid Məhəmməd Sadiq, Seyid Nemətulla Cəzairi, Amir Mə-
həmməd Saleh Xatunabadi və b. müəlliflər tərəfindən fars və ərəb dillərində yazılmış müxtəlif
məxəzlərə istinad edərək, Əhməd Ərdəbili haqqında ətraflı məlumat verir. Seyid Xansarinin
“Rövzatül-cənnat” əsərindən aydın olur ki, bu şəxs müsəlman dünyasında həm də “Əhməd ibn
Məhəmməd Azərbaycani” kimi tanınmışdır. Mənbələrin məlumatlarında o, yüksək dərəcədə
savadlı və əxlaqlı bir şəxs, böyük elm və fəzilət sahibi kimi xarakterizə olunur. Əhməd Ərdə-
bili öz dayısı Əllamə İlyas Ərdəbilidən, məşhur ilahiyyatçı Xoca Cəlaləddin Məhəmməd
Dəvvaninin tələbəsi Xoca Cəmaləddin Mahmud Şirazidən və b. alimlərdən dərs almışdır.
Ömrünün ortalarında İraqın Nəcəf şəhərinə getmiş, oradakı məşhur mədrəsədə tədris işləri ilə
məşğul olmuşdur. Həyatı boyunca çoxlu tələbələr yetişdirmişdir. Şiəliyin Cəfəri məzhəbinin
ardıcılı olsa da, müəyyən qədər sufiliyə də meyil göstərmişdir.
F.Musəvi ilkin qaynaqlar əsasında onun həyatı ilə əlaqədar bəzi maraqlı hadisələri nəql
edir. Bu məlumatlardan aydın olur ki, o, qəhətlik zamanı öz malını fəqir-füqəraya paylamış,
əliaçıq və səxavətli, eyni zamanda son dərəcə təvazökar bir insan olmuş, həm sadə xalq, həm
də Səfəvilər dövlətinin hakim təbəqəsi arasında böyük hörmət və ehtirama malik olmuşdur.
298
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Onun I Şah Təhmasib və I Şah Abbasla yazışmaları mövcuddur. I Şah Abbas hələ Xorasan
hakimi olarkən onun tərəfindən cəzalandırılmaqdan qorxan bir təqsirkar qaçıb Məşhəddə
gizlənir və oradan Əhməd Ərdəbiliyə xəbər göndərərək, Şah Abbasın onu bağışlaması üçün
kömək göstərməsini xahiş edir. Ona yazığı gələn Ərdəbili bu xahişi yerinə yetirərək, Şah
Abbasa kiçik bir məktub ünvanlayır. Şeyxin bu müraciəti kifayət edir ki, Şah Abbas həmin
şəxsi bağışlasın. O, hətta bu barədə şeyxə cavab məktubu da göndərir.
Türk dilində yazdığı “Əqaidül-islam” risaləsi ilə yanaşı, ilahiyyat, fəlsəfə, əxlaq, tarix
və s. sahələrə dair ərəb və fars dillərində çox sayda əsərlərin, haşiyələrin, risalələrin müəllifi
olan Əhməd Ərdəbili h. 993-cü ilin səfər (1585-ci ilin fevral) ayında İraqın Nəcəf şəhərində
vəfat etmiş və orada torpağa tapşırılmışdır[10, s.48-72; 7). Bəzi məlumatlara görə, 22 əsərin
müəllifi sayılsa da, İran alimi Ə.Zəmaninəjad, Əhməd Ərdəbili tərəfindən yazılmış və ya ona
aid olduğu ehtimal edilən 58 kitabın siyahısını dərc etmişdir [14, s.93-122].
Səfəvi dövrünün görkəmli din xadimi və müctəhidi Əllamə Məclisinin onun barəsində
məlumatı xüsusi maraq doğurur: “Əhməd Ərdəbili möminlik, zahidlik və paklıqda, eləcə də
elm və bilikdə ən yüksək zirvəyə yüksəlmişdir. Mən istər keçmiş, istərsə də müasirlər
içərisində onun misli-bərabərini eşitməmişəm. Başqa sözlə, Əhməd ibn Məhəmməd Ərdəbili
böyüklükdə, iman və əmanətdə o qədər məşhurdur ki, bu barədə danışmağa ehtiyac yoxdur və
onun tərifini sözlə əhatə etmək olmaz”. M.Tərbiyətin dəyərləndirməsinə əsasən, “Əhməd
Ərdəbili islam fəlsəfəsində və fiqh elmində yüksək bilikli şəxsiyyətlərdən və öz dövrünün ən
dindar və pak adamlarından olmuşdur” [12, s.142].
Burada bir haşiyəyə çıxaraq qeyd etmək istərdik ki, 1501-ci ildə Şah İsmayıl Təbrizdə
özünü şah elan edib Azərbaycan Səfəvilər dövlətini qurarkən xütbə oxumağı “şiə böyüklərin-
dən olan” Mövlana Əhməd Ərdəbiliyə həvalə etmişdi. Bu şəxs həm də Şah İsmayılla Taclı
bəyimin kəbinini kəsmiş, Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin şeyxülislamı olmuşdur [9,
s.137,327]. Lakin onu öz adaşı və həmyerlisi olan “Əqaidül-islam” əsərinin müəllifi ilə qarış-
dırmağın xronoloji baxımdan uyğun olmadığını düşünürük. Çünki birinci şəxs XVI əsrin baş-
lanğıcında şeyxülislam olduğu halda, ikinci şəxsin fəaliyyəti XVI əsrin ortalarına və sonlarına
təsadüf etmişdir.
“Əqaidül-islam” bir girişdən, iki müqəddimədən, “bab” adlanan beş fəsildən və bir xa-
timədən ibarətdir. Biz əsərin hər iki daşbasma çapını gözdən keçirsək də, məqaləmizdə h.
1304-cü ilə aid olan ikinci nəşrə istinad edəcəyik. Kitabın sonundakı qeydlərdən bəlli olur ki,
bu nəşr istanbullu tacir (“taciri-İslanbulçi”) Ağa Məşhədi Məhəmməd Rəsulun və seyidlərin
ən şərəflilərindən olan mərhum kaşanlı tacir Hacı Seyid İbrahimin oğlu Ağa Mir Məhəmməd
Əlinin təşəbbüsü ilə Ustadi-kamil Abdullanın mətbəəsində çap olunmuşdur. Kitabın mühərriri
isə Ustad Məhəmməd Bənna Təbrizinin oğlu İsmayıldır [4, s.170].
“Əqaidül-islam” əsəri klassik şərq mətnlərində adət olduğu kimi Allahın mədhi ilə
başlanır: “Şükri-bi-hədd ol vacibül-vücudə kim, isbati-üluhiyyəti əş-şəms fi kəbədis-səma kibi
zahir və peydadur və sübuti-vəhdaniyyəti vən-nəharü iza təcəlla kibi bahir və hüveydadur. Və
sənayi-bi-hədd ol qadiri-muxtarə və müəyyid sahibi-ixtiyarə kim, səməreyi-qüdrətinin şəcərəsi
aləm və şəcəreyi-iradətinin səmərəsi adəmdür”. Daha sonra islam peyğəmbərinin və şiə
imamlarının şəninə dualar qeyd olunmuşdur: “Sələvati-namiyyat ol məhrəmi-hicleyi-əfafə və
şəfiyyi-zümreyi-sükkani-məxafə və müafə, əni Məhəmməd bin Abdullah bin Əbdül-Mütəllib
bin Haşim bin Əbdül-Mənafə və tühəfü təhiyyat ol tacdari-məsnədi-qul-kəfayə və şəhsuvari-
meydani-la-fəta ibni-əmmi-Mustəfayə, yəni imami-bərhəqq və vəsiyyi-mütləq Əmirülmö-
minin Əliyyül-Mürtəzayə və on bir oğlına kim, hüffazi-dini-mübin və xüzzani-seyyidül-mür-
səlindürlər. Sələvatullahi əleyhim-əcməin” [4, s.2-3].
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
299
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Müəllif əsərin yazılmasında məqsədini bu cür açıqlayır: “Və bə’d bilmək gərək kim,
murad bu vücudi-aləmdən və məqsəd xəlqi-bəni-Adəmdən və ənbiyanun təşrifi-risalət
bulmağı və kəlami-şərifi-məliki-mənnanın gögdən yerə nazil olmağı və təklifi-imanü islamdan
və bəyani-həlalü həramdan və tələbi-məaşü fikri-məhşər və əmr be-məruf və nəhy əz-münkər
və vədeyi-səvab möminlərə və vəidi-əzab kafirlərə, həzrəti-vacibül-vücudın zati-qüdsiyyəsini
və sifati-sübutiyyə və səlbiyyəsini dəlili-əqliylə və bürhani-nəqliylə isbat qılmaq və yəqin
xalis etiqad ilə onı tanımaqdur”. Azərbaycanlı ruhani əsərini doğma türk dilində yazdığını
xüsusi qabardır: “Əgərçi bu babdə risaleyi-ərəbi və farsi çok idi və amma türki dilincə kitabi-
əqaid isbati-zati-vacibül-vücuddə yok idi, fil-həza bu bəndeyi-bi-bəzaət və xati Əhməd
Ərdəbili (əfiyullah ən cəraiməhü) xatirinə böylə fariz oldı kim, iman və islam qardaşları və
dinü məzhəb yoldaşları içün kitabi-əqaid türki dilincə isbati-zati-vacibül-vücuddə yazayım ki,
nəfi am və faidəsi tam olsun” [4, s.3].
Əsərin girişinə əlavə olunmuş bir cümlə litoqrafik nəşrin əsaslandığı nüsxənin II Şah
Abbas (1642-1666) üçün hazırlandığını söyləməyə əsas verir. Katib tərəfindən əlavə edilmiş
həmin cümlədə bu kitabın savabının “fərasət çırağının şöleyi-qabili və rəşadət ocağının
mürşidi-kamili… Şah Abbas Saniyi-cəmcah”a aid olduğu göstərilir [4, s.3]. Ə.Zəmaninəjad və
S.Həsənzadə kimi bəzi İran alimləri kitabın litoqrafik nəşrində II Şah Abbasın adının
çəkilməsini əsas gətirərək, bu əsərin Əhməd Ərdəbiliyə aid olmadığını və ya bu risalənin onun
hansısa bir əsərinin II Abbas dövründə türkcə tərcümə edilmiş variantı olduğunu iddia
etmişlər. Halbuki yuxarıdakı abzasda “Əqaidül-islam”ın orijinal mətnindən iqtibas etdiyimiz
cümlədə bu əsərin birbaşa olaraq Əhməd Ərdəbilinin özü tərəfindən türkcə yazıldığı açıq-
aydın bəyan edilmişdir. II Şah Abbasın adının çəkilməsinə gəldikdə isə, bu məsələni litoqrafik
nəşrin sözügedən hökmdarın sifarişi ilə köçürülmüş və hazırlanmış əlyazma nüsxəsi əsasında
həyata keçirilməsi ilə izah etmək lazımdır. Fikrimizcə, II Şah Abbas haqqındakı qeydlər,
əlbəttə ki, Ərdəbilinin öz qeydləri deyil, nüsxəni II Şah Abbasın əmri ilə köçürmüş katibin
qeydləridir.
F.Musəvinin, M.R.İsmayılzadənin, Ə.Nəcəfin və B.Cavanşirin tədqiqatları nəticəsində
“Əqaidül-islam”ın Əhməd Ərdəbiliyə aid olması birmənalı şəkildə sübuta yetirilmişdir [10,
s.52; 6, s.X; 8, s.321; 11, s.117].
Ərdəbili “Əqaidül-islam”da özünün giriş xarakterli yazısını bu sözlərlə tamamlayır:
“Pəs imdi ol dəlilləri ki, isbati-zati-vacibül-vücud babində ərbabi-əqldən və əshabi-nəqldən
məzkur və xasü əvam arasında məruf və məşhur idi, qələmi-türki zəban şərhü bəstilə bu
risalədə bəyan oldı, ta kim ol qardaşlar əqlləri yetişdükcə andan müstəfiz olalar və Həqqi-
təalanın vəhdaniyyətini dəlillə bilələr və etiqadi-kamil ilə namazların qılalar, ol padişahi-din-
pənahın iqbali-dövlətinə və şiələrinin fürsət və nüsrətinə dua eyliyələr və düşmənlərinin
fənasinə təkbiri-fəna söyliyələr. Pəs bu risalənin tərtibi və məqalələrinin təlifi müştəməldür bir
neçə müqəddiməyə və beş bab və xatiməyə. Vallahul-müvəffəq” [4, s.3].
Əsərin birinci müqəddiməsində müəllif elm oxumağın və öyrənməyin böyük əhəmiyyət
kəsb etməsindən söz açır: “Bildün kim, məqsudi-əsli bu dünyayi-faniyə gəlməkdən vacibül-
vücudi cəmi sifatü kəmal ilə bilmək və tanımaqdur və anın pərvərdigarlığına və göndərdigi
peyğəmbərlərinə və anların belə gətürdügi kitablarına və kitablarında olan əmr və nəhyin
xitablarına təsdiq eyləyüb təslim olmaqdur. Pəs hər baliğü aqilə vacib və lazımdur kim,
məzkur olan məsaili qüvvəti yetişdükcə və qüdrəti irişdükcə, xah oxumaq ilə olsun və xah
xəbərləşmək ilə, cəhd eyləyüb ögrənə və bilə, ta kim imanı kamil və ibadəti dərəceyi-qəbulə
şamil ola” [4, s.3-4].
300
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Ərdəbili həmin müqəddimədə dəlillərini sadalayır və bunların arasında əqli və nəqli
dəlillər üzərində xüsusi dayanır: “İsbati-vacibül-vücud babində əhli-elmin dəlilləri iki
qismdür: bürhani və vicdani. Və bürhani dəxi iki qismdür: əqli və nəqli. Amma dəlili-əqli iki
təriqlədür, zira kim ya məxluqdan xaliqə istidlal olunur, ya xaliqdən məxluqə. Amma əvvəl
kim, məxluqdan istidlal olunur, məsələn, bir saray, ya bir giyisi görəndə, yəqin və cəzm
bilirüz kim, anı bənna salıbdur və bunı xəyyat tikibdür. Zira kim bənna ilə xəyyatın vücudi
olmıyeydi, hərgiz bunlar mövcud olmaz idi. Pəs sarayın vücudi dəlili-qatedür bənnanın
vücudinə, belə kim, giyisi dəlalət eylər xəyyatın vücudinə. Pəs bu dəlillə bilirüz kim, yerin və
gögin vücudi dəlalət eylər pərvərdigari-aləmin vücudinə və hal o kim yer və gög mövcuddur,
pəs vacibül-vücud dəxi mövcuddur… Amma ol kim xaliqdən məxluqə istidlal olunur,
məsələn, derüz kim, gün doğubdur, zira kim gündüz mövcud olubdur və əgər gün doğmıyeydi,
əsla gündüz mövcud olmaz idi və hal o kim, gün mövcuddur, pəs gündüz dəxi mövcuddur. Pəs
bu dəlil ilə günin vücudi dəlili-qatedür gündüzin vücudinə. Pəs buna misal imdi derüz kim,
pərvərdigari-aləm mövcuddur gün kimi, zira kim xəlqi-aləm mövcuddur gündüz kimi. Əl-iyaz
billah, əgər pərvərdigar olmıyeydi, heç bir xəlq mövcud olmazdı və hal o kim pərvərdigari-
aləm mövcuddur, pəs xəlqi-aləm dəxi mövcuddur. Pəs bu dəlil ilə pərvərdigari-aləmin vücudi
dəlili-qatedür xəlayiqin vücudinə” [4, s.4-5]. Müəllif hesab edir ki, “dəlili-nəqli məxsusdur
peyğəmbərə və anın canibindən vəsi və canişin olan kimsəyə” [4, s.5]. Peyğəmbərin vəsiləri
və canişinləri dedikdə o, şiə imamlarını nəzərdə tutmuşdur. Ərdəbili peyğəmbərlik dərəcəsinin
imamət dərəcəsindən, imamət dərəcəsinin isə övliyalıq dərəcəsindən üstünlüyünü ifadə edir:
“Nübüvvət dərəcəsi ucadur imamət dərəcəsindən və imamət dərəcəsi ucadur vilayət
dərəcəsindən” [4, s.5-6].
Əsərin birinci babı Allahın sabit və şəriksiz olması, ikinci bab yalnız Allaha xas olan
cəhətlər (“sifati-sübutiyyə”), üçüncü bab Allahdan kənar olan xüsusiyyətlər (“sifati-səlbiyyə”),
dördüncü bab peyğəmbərlik (“nübüvvət”), beşinci və ən iri həcmli bab imamət və nəhayət,
xatimə qiyamət (“miad”) məsələlərinin şərhinə həsr edilmişdir.
Müəllif əsərin türk oxucu üçün anlaşılan olması yönündə səy göstərir və bəzi
terminlərin izahatı üzərində dayanır: “Bu müqəddimədə bəzi istilahların kim ərbabi-əqldən və
əshabi-nəqldən məzkurdur, bilmək gərək, zira kim isbati-vacib babində anlara ehtiyac çokca
vaqe olur. Biz hər birisini rövşən-misal ilə bəyan edəlüm, ta kim asan məlum ola. Əvvəl vücud
bəyanındadur. Bil kim, türk istilahində vücud və mövcud var olmağa derlər. Məsələn, söz
gəlişində derlər filanın vücudi qənimətdür” [4, s.6]. Yaxud digər bir yerdə: “Həqqi-təalanın
şəriki olmaq məhaldur, pəs mümtəniyyül-vücud dəxi məhaldur və məhal ana derlər kim, feyzi-
fəyyazdan bi-bəhrə ola, yəni mövcud olmağa qabil olmıya. Məsələn, yer və gög bir yumurtaya
sığmaq kimi və dəvə ignə yulduzından keçmək kimi və gecə yüzi gündüz olmaq kimi və
gündüz yüzi gecə olmaq kimi” [4, s.7].
Alim öz əsərinin bir sıra yerlərində oxucu ilə səmimi dialoq qurmağa çalışır: “İmdi ol
dəlillər kim ərbabi-nəql “Qurani-məcid” və “Fürqani-həmid” yüzündən bəyan eyləyübdürlər,
müxtəsər və müfid təqrir olunur. Yaxşı qulaq dut kim, qəflət vaqe olmasun” [4, s.12]. Sadə
xalqın anlaya bilməsi üçün Ərdəbili müxtəlif hekayətləri öz əsərinə daxil etmişdir: “Və dəxi
məşhurdur ol qarı övrətin hekayəti kim, önündə cəhrə var idi. Andan sual eylədilər kim,
pərvərdigari-aləmi nə dəlil ilə bilürsən? Filhal əlini cəhrədən götürdi, pəs cəhrə məəttəl qaldı.
İşarət eylədi kim, nəuzü-billah, əgər vacibül-vücud olmıyeydi, çərxi-fələk və ay və gün və
gecə və gündüz və yaz və yay və payız və qış və doğmaq və ölmək kim həmişə gərdəşdə-
dürlər, bu cəhrə kimi məəttəl qalurlardı” [4, s.13].
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
301
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Müəllif əsərinin II və III fəsillərini həsr etdiyi sifati-sübutiyyə və sifati-səlbiyyə ter-
minlərini belə izah edir: “Məzkur olan ayətlərdən böylə məlum olundı kim, vacibül-vücudın
sifətləri iki qismdür: birisinə sifati-sübutiyyə derlər. Zira əql yanında sabit olubdur kim, bu
sifətlər vacibül-vücudda olmaq gərəkdür. Yoksa lazım gəlür kim, vacibül-vücud naqis ola və
hal o kim ana nöqsan caiz degül. Və birisinə dəxi sifati-səlbiyyə derlər və ol bir neçə sifətlər-
dür kim, vacibül-vücudda olmamaq gərəkdür. Yoksa lazım gəlür kim, vacibül-vücud möhtac
ola və hal o kim ana ehtiyac caiz degül. Və hər birisi öz məhəllində rövşən dəlil ilə bəyan
olunur, inşaallah-təala” [4, s.14-15].
Əsərin IV fəslində peyğəmbərlik missiyasından və peyğəmbərlər tarixindən söz
açılmışdır. Burada müəllif dini-fəlsəfi əsərlərlə yanaşı, “kütübi-siyər” adlandırdığı tarixi qay-
naqlara və tərcümeyi-hal kitablarına da müraciət edir [4, s.41]. Ərdəbili bir müsəlman alimi
kimi yəhudi və xristian ilahiyyatçıları ilə polemikaya girərək, islamiyyətin haqq din və bəşə-
riyyət üçün ən doğru yol olduğunu isbat etməyə çalışır: “Bu ayəti-kərimə rədd eylər yəhudilər
və nəsranilər məzhəbini. Zira yəhudilər Üzeyir peyğəmbəri və nəsranilər İsa peyğəmbəri
Allah-təalanın oğlı bilürlər və bu dəxi işarətdür ol dəlili-əqliyə kim, hər mövcud, yəni doğulan
nəstə cismdür əlbəttə və hər cism dəxi mürəkkəbdür. Bəyan oldı kim, hər mürəkkəb həddi-za-
tında möhtacdur öz əczalarına və hər möhtac bizzat mümkünül-vücuddur və ol yaradılmışdur,
vacibül-vücud degül” [4, s.15].
V fəsil imamət məsələsinə həsr edilmişdir. Nəzərə çarpır ki, öz əsərində əvvəlcə din-
sizlərə və ateistlərə qarşı Allahın varlığını sübut etməyə çalışan müəllif daha sonra dinlər ara-
sında islamın ən doğru din olduğunu isbat etməyə çalışmış, bundan sonra da islam məzhəbləri
arasında şiəliyə simpatiyasını ifadə etmişdir. Bu yöndə alim çoxsaylı hədislər nəql edir. Mə-
həmməd peyğəmbərin aşağıdakı hədisinin tərcüməsi də bu qəbildəndir: “Mənim Əhli-beytim
qissəsi Həzrəti-Nuh gəmisinin qissəsi kimidür. Pəs hər kim ki ol gəmiyə, yəni gəmi içinə daxil
oldı, ğərqabi-tufandan xilas buldı və hər kim ki təxəllüf eylədi, girdabi-zəlalətə düşüb həlak
oldı” [4, s.64].
Əsərin xatimə hissəsi qiyamət və axirət mövzularına ayrılmışdır və “Miadi-cismani və
ruhani” adını daşıyır. Əsərin bir çox yerlərində “Qurani-Kərim”dən ayələrin türkcə tərcüməsi
və ya sadə dildə geniş təfsiri verilir [4, s.14-15,17,40-43,48-49 və s.]. Bu baxımdan “İxlas”
surəsinin təfsiri xüsusilə maraq doğurur [4, s.14-15].
Məhəmməd peyğəmbərin, Həzrət Əlinin, İmam Cəfər əs-Sadiqin və digər şiə imamları-
nın hədisləri “Əqaidül-islam”ın önəmli mənbələri sırasındadır [4, s.12,17,18,19 və s.]. Müəllif
bir çox hədis kitablarından, xüsusən də şiə ilahiyyatçısı Küleyninin “Üsuli-kafi” adlı əsərindən
bəhrələnmişdir. Bəzi hallarda o, hədisləri hansı mənbədən götürdüyünü də açıq-aydın bəyan
edir: “Və amma əhadisi-şərifə beğayət çokdur. Ol cümlədən, “Üsuli-Küleyni” kim məşhurdur
və anın ikinci kitabının əvvəlki babində kim hədusi-aləm bəyan olunur…” [4, s.17]. Müəllif
öz müasiri olmuş məşhur Azərbaycan şairi Füzulinin adını hörmətlə çəkir və onun beytlərinə
müraciət edir. Məsələn, əsərin beşinci babında “nə yaxşı deyibdür arifi-Bağdadi (bağdadlı arif
– N.M.) Füzuli” qeyd edən alim, Füzulinin aşağıdakı beytini örnək gətirir:
“Verməyən canın sana bulmaz həyati-cavidan,
Zindeyi-cavid ana derlər ki, qurbandır sana” [6, s.179].
Əhməd Ərdəbili həm də türkcə dini-fəlsəfi mahiyyətli şeirlər yazan bir Azərbaycan
şairi olmuşdur. “Əqaidül-islam”ın müxtəlif yerlərində onun şeirlərinə və ya ayrı-ayrı
beytlərinə təsadüf edirik [4, s.6, 8-9, 13 və s.]. O, şeirlərdən öz fikirlərini qüvvətləndirmək və
onları daha təsirli etmək üçün yararlanmışdır. Məsələn:
“Qorxma,keç nəfsi-vücudindən, özin vəslə yetür,
302
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Yetdi sultanına hər bəndə ki, çok məhrəm idi.
Yeri, bu mərifəti xacəsəradən ögrən,
Məhrəm etdi özini, andaki, naməhrəm idi” [4, s.6].
Sufilik ideallarının güclü təsiri ilə yazılmış bu misralarda müəllif, insanları fani
dünyanın ləzzətlərindən imtina etməklə Allaha yaxın olmağa çağırır. Əhməd Ərdəbili özü
təsəvvüfə meyil etsə də, bəzi radikal sufi cərəyanlarının Allahın insanlarda hülul edə biləcəyi
fikri ilə razılaşmır: “Bəzi sufiyyə təvəhhüm eyləyibdür kim, vacibül-vücud cəllə-şanühü
ariflərə hülul eylər. Bunlar cəmi batil və ləğvdür, bil kim, məhaldur” [4, s.34].
Onun “Əqaidül-islam”da əksini tapmış digər bir şeiri fəlsəfi mahiyyətlidir:
“Hər nə mövcudati-nəfsül-əmrdə var, ey əziz,
İki əslə cümləsi bürhan ilə məqsum olur.
Birisi vacibdür anın, dəxi mümkün ol biri,
Leyk vacib birdürü mümkün iki məfhum olur.
Birinə cövhər deyərlər, ol biri ərəz ola,
Dəxi cövhər münqisim beş ismilə mövsüm olur.
Biri əqlü biri nəfsü birisi cism anların,
Dəxi surətdə həyula hər biri məlum olur.
Pəs ərəz dedikləri əqlilə doqquz qismidür,
Cümləsi tərtib ilə bu nəzmidə mənzum olur.
Keyf deyərlər mütləqa hər eybü əlvan cinsinə,
Kəm deyərlər hər nə kim miqdaridən məfhum olur.
Vəz ol həyatdurur ki, şirkəti-əzailə,
Yatmaqu durmaq kimi, mövcud olur, mədum olur.
Mülk ol həyatdurur kim, hasil olur cism içün,
Don ilə qurşaq kimi mənqul olur, məlzum olur.
İki nisbətdür mətavü eyn hasil cism içün,
Ki, zəman ilə məkanda sailə məfhum olur.
Münfəildür daima ol kim qəbul eylər əsər,
Dəxi nəfil ol əsərdür kim, ona mənzum olur.
Pəs izafətdür biri dəxi əruzi-tisənün,
Kim atasıyla oğultək lazimü məlzum olur.
Yok idi bunlar təmami, varidi Həqqi-müdam,
Pəs qədim oldur, qalan mövcud olur, mədum olur” [4, s.8-9].
Bu qitəyə bir qədər dəyişikliklərlə F.Musəvi də yer vermişdir [10, s.58-59].
Tarixi mənbələrin verdikləri məlumata görə, Səfəvilər hakimiyyətə gəldikləri zaman
islamın şiə cərəyanını rəsmi dövlət ideologiyası elan etsələr də, şiə təlimi ilə bağlı yazılmış
əsərlər tapmaqda çətinliklərlə üzləşmişdilər [2, s.56]. Məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda,
“Əqaidül-islam”ın ortaya çıxmasının heç də təsadüfi bir hadisə olmadığını görürük.
Sözügedən əsər bu sahədə boşluqların doldurulmasına xidmət etməli və şiə ilahiyyatçılığının
təbliğinə dair vəsait kimi istifadə olunmalı idi. Əsərin məhz türkcə yazılması Səfəvilərin bu
dilə önəm vermələri və onu dövlət dili səviyyəsinə yüksəltmələri ilə əlaqədar olmuşdur.
Hal-hazırda əsərin bir neçə əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Bu nüsxələrdən biri İranda
Ayətullahul-üzma Gülpayəqani Mədrəsəsinin kitabxanasında mühafizə olunur və 118 səhifə-
dən ibarətdir (şifrəsi: 80/4). 93 səhifədən ibarət digər bir nüsxə isə İraqın Nəcəf şəhərindəki
Əmirülmöminin kitabxanasında saxlanır (şifrə: 897) [6, s.XXV]. “Əqaidül-islam”ın daha bir
nüsxəsi İranın Qum şəhərində yerləşən Feyziyyə Mədrəsəsinin kitabxanasında 1070 şifrəsi ilə
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
303
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
qorunur. Bu nüsxə darülirşad Ərdəbil şəhərində nəstəliq xətti ilə köçürülmüşdür, həcmi 77
vərəq, ölçüsü 22 X 17 sm olub, hər səhifəsi 19 sətirdən ibarətdir [13, s.4]. M.R.İsmayılzadə
sonuncu nüsxənin “Əqaidül-islam”ın farsca tərcüməsi olduğunu bildirir [6, s.XXV]. F.Musə-
vinin məlumatına görə, “Əqaidül-islam”ın türkcə mətnini digər bir azərbaycanlı müəllif
Əbdürrəhim Həzin Şirvani “Siracül-qülub” (“Qəlblərin çırağı”) adı alında farsca tərcümə et-
mişdir və hal-hazırda bu əsərin əlyazması Tehran Universitetinin kitabxanasında mühafizə
olunur. Bundan əlavə, “Əqaidül-islam”ın Əli ibn Nəqi tərəfindən həyata keçirilmiş ərəbcə tər-
cüməsi də mövcuddur [10, s.52].
XVI əsrdə yazılmış “Əqaidül-islam” əsərinin XIX əsrdə Təbrizdə bir neçə dəfə çap
olunması və başqa dillərə tərcümə edilməsi onun böyük uğur qazanmasından və yüzillər bo-
yunca populyarlığını qoruyub saxlamasından irəli gəlmişdir. Hətta h. 1322-ci (1904) ildə
İsmayıl ibn əl-Hüseyn ət-Təbrizi bu əsəri farscaya çevirərək nəşr etdirmişdir. O, tərcümənin
əvvəlində “Əhməd Ərdəbilinin qədim türk dilində yazdığı bu əsəri ərəb və fars ziyalılarının
əksəriyyətinin bəhrələnə bilmədikləri və onun feyzlərindən məhrum qaldıqları üçün tərcümə
etdiyini” xüsusi vurğulayır [5, s.1].
Ərdəbilinin “Əqaidül-islam” əsəri son olaraq h.ş. 1380-ci (2001) ildə Tehranda Mirzə
Rəsul İsmayılzadə tərəfindən nəşr edilmişdir [6]. Məlum olmuşdur ki, “Əqaidül-islam”dan
savayı, Əhməd Ərdəbili “Risalətül-əxlaq” adlı başqa bir türkcə əsərin də müəllifidir [6, s.X; 8,
s.321; 11, s.117].
“Əqaidül-islam” bir neçə baxımdan elmi əhəmiyyət kəsb edir:
1.
Bu əsər Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixini öyrənmək üçün dəyərli materiallar verir.
2.
Doğma dilimizdə nəsrlə yazılmış “Əqaidül-islam” XVI əsr Azərbaycan türk ədəbi
dilinin tədqiqatçıları üçün əvəzsiz mənbə rolunu oynaya bilər.
3.
Risalə müəllifinin həm də şair olmasını, öz əsərində türkcə şeirlərə, atalar sözlərinə,
xalq rəvayətlərinə yer verməsi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi baxımından da böyük maraq kəsb
edir.
4.
Haqqında bəhs etdiyimiz əsər eyni zamanda Səfəvilər dövlətinin rəsmi ideologiya-
sının öyrənilməsinə yardımçı ola bilər.
Bütün bunları nəzərə alaraq, Əhməd Ərdəbilinin “Əqaidül-islam” əsərinin mövcud
əlyazma və çap nüsxələri əsasında transfoneliterasiya və nəşr edilməsinin gərəkli olduğunu
düşünürük. Sonda, uzun illər ərzində respublikamızın hüdudlarından kənarda Azərbaycan
tarixinin və ədəbiyyatının təbliği ilə məşğul olan həmkarımız Əkbər Nəcəfə “Əqaidül-islam”ın
M.R.İsmayılzadə tərəfindən hazırlanmış nəşrini böyük lütfkarlıqla bizə təqdim etdiyinə görə
öz dərin minnətdarlığımızı bildiririk.
Ədəbiyyat:
1.
Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I cild (1780-1920). Bakı: Azərb.
SSR Kitab Palatası, 1963, 220 s.
2.
Əfəndiyev O. Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 344+8 s.
3.
Əhməd Ərdəbili. Əqaidül-islam. Təbriz: Darüttəbəeyi-Təbriz, 1272 h.q., 183 s.
4.
Əhməd Ərdəbili. Əqaidül-islam. Təbriz: Ustad Abdullanın mətbəəsi, 1304 h.q.,
170 s.
5.
Əhməd Ərdəbili. Əqaidül-islam (tərcümə: İsmayıl ibn əl-Hüseyn ət-Təbrizi).
Təbriz: Məşhədi Əsəd ağanın mətbəəsi, 1322 h.q., 329 s.
6.
Əhməd Ərdəbili. Əqaidül-islam (türki dilində). Hazırlayan: M.R.İsmayılzadə.
Tehran: əl-Hüda, 1380 h.ş., XXX+341 s.
304
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
7.
Həsənzadə S. Negahi be həyat o asar-e Mohəqqeq Ərdəbili qoddesə serroho //
“Pəyam-e hovze”, payiz-e 1374 h.ş., şomare-ye VII, 56 s;
http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/4210/4264/27410
8.
Javanshir B. İran’daki Türk boyları ve boy mensubu kişiler (Safevî dönemi – I
Şah Tahmasp hâkimiyetinin sonuna kadar / 1576). Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul:
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007, XI+XIX+897 s.
9.
Musalı N. S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl” əsəri
əsasında). Bakı: Elm və təhsil, 2011, 482 s.
10.
Musəvi F. Tarix-e Ərdəbil və daneşməndan. Celd-e I. Nəcəful-əşrəf: Mətbəətul-
adab, 1347 h.ş., 415 s.
11.
Şah İsmail Hatai külliyatı (giriş ve eklerle yayına hazırlayanlar: B.Cavanşir,
E.N.Necef). İstanbul: Kaknüs, 2006, 728 s.
12.
Tərbiyət M. Danişməndani-Azərbaycan: Azərbaycanın görkəmli elm, sənət
adamları (fars dilindən tərcümə edənlər: İ.Şəms, Q.Kəndli). Bakı: Azərnəşr, 1987, 464 s.
13.
Ustadi R. Fehrest-e nosxeha-ye xətti-ye ketabxane-ye Mədrəse-ye Feyziyye-ye
Qum. Qum: Çapxane-ye Mehr, 1354 h.ş., celd-e II, 120+208 s.
14.
Zəmaninəjad Ə. Ketabşenasi-ye Mohəqqeq Ərdəbili // “Ayine-ye pəjuheş”, 1375
h.ş. (mordad-şəhrivər), şomare-ye 39, s. 93-122;
http://www.ensani.ir/fa/content/51045/default.aspx
НАМИГ МУСАЛЫ
АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ УЧЁНЫЙ XVI ВЕКА АХМЕД ИБН МУХАММЕД
АРДЕБИЛИ И ЕГО ТРАКТАТ НА ТЮРКСКОМ ЯЗЫКЕ «АКАИД АЛ-ИСЛАМ»
Еще в годы аспирантуры, когда мы вели исследование над темой своей диссер-
тации в Восточной Коллекции Центральной Библиотеке Национальной Академии Наук
Азербайджана, мы нашли «Акаид ал-ислам» («Исламские веровании») написанный
Ахмедом Ардебили. Интересным был тот факт, что, несмотря на то, что это сочинение
было написано на тюркском (азербайджанском) языке, в библиотечном каталоге оно
было размешено среди персоязычных книг. Мы, рассмотрев разные источники для того,
что бы найти сведения о личности автора, выяснили, что Ахмед Ардебили жил в XVI
веке, был одним из шиитских учѐных периода правления Сефевидов и умер в 1585 г.
Среди старых книг Восточной Коллекции мы обнаружили две литографические
публикации данного сочинения, которые были опубликованы в городе Тебриз. Первая
из них, состоявшая из 183 страниц, была опубликована в 1272 г. хиджры (т.е. в 1855 г.).
Другая – состоявшая из 170 страниц, была издана в 1304 г. хиджры (т.е. в. 1886 г.).
«Акаид ал-ислам» содержит одно введение, два предисловия, пять разделов и одно
заключение. В нашей статье мы постарались исследовать и подчеркнуть значение этого
труда Ахмеда Ардебили.
NAMIG MUSALI
AN AZERI SCHOLAR OF THE XVI CENTURY AHMAD B. MUHAMMAD
AL-ARDABILI AND HIS TURKISH TREATIES NAMED “AQAIDU’L-ISLAM”
During the post graduate course when we carried out research on our thesis in the
Oriental Collection of Central Library of Azerbaijan National Academy of Sciences we got
Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq
305
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
acquainted with “Aqaidu’l-Islam” (“The Faiths of Islam”) by Ahmad Ardabili. It was
interesting that inspite of the work was in Azeri Turkish, it was placed among Persian books
in the catalogue of library. We looked at different sources for defining author’s personality. It
was known that Ahmad Ardabili lived in XVI century; he was a Shiite scholar of Safavid
period and died in 1585.
Among the old books in Oriental Collection we found two lithographic publications of
“Aqaidu’l-Islam” which were printed in Tabriz. One of them was 183 pages and was
published in 1272 A.H. / 1855 A.D. The another one was 170 pages and was published in
1304 A.H. / 1886 A.D.“Aqaidu’l-Islam” consists of a preface, two introductions, fife chapters
and a conclusion. In our article we tried to research and state the value of Ahmad Ardablisi’s
“Aqaidu’l-Islam”.
Rəyçilər:t.e.n. R.Məmmədova t.e.d.A.C.İsgəndərov
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Elmi Şuranın 1 mart 2013-cü
il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr.№08).
Dostları ilə paylaş: |