Naxçıvan Muxtar Respublikası

---

 
 
Feyruz Bağırov 
 
 
 
 
 
 
 
 
N
N
a
a
x
x
ç
ç
ı
ı
v
v
a
a
n
n
ı
ı
n
n
 
 
T
T
ə
ə
b
b
ii 
ii 
S
S
ə
ə
r
r
v
v
ə
ə
t
t
l
l
ə
ə
r
r
i
i
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Naxçıvan-2008

---

 
2
 
 
 
Feyruz Bağırov 
 
 
 
 
Naxçıvanın 
Təbii Sərvətləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
Naxçıvan Muxtar Respublikasının təbii sərvətlərindən bəhs edilən kitab, kənd təsərrüfatı işçiləri, 
sahibkarlar, bağbanlar, təbiəti mühafizə dostları və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elmi məsləhətçilər:  Əlövsət Quliyev (k/t elmləri namizədi, dossent) 
                                   İsmayıl Sadiqov (biologiya elmləri namizədi, dossent) 
 Sahib 
Hacıyev (k/t elmləri namizədi) 
 
Kompüterdə yığan:  İlkin Rəhimov 
         Redaktor:                  Hafiz Bağırov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Naxçıvan-2008

---

 
3
Mündəricat
 
 
Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixinə qısa baxış................................................................  
Naxçıvan şəhərindəki məhəllələrin “yaşıl” sərvətləri .................................................................  
Relyefi,  geomorfoloji quruluşu…………………………………………          ……………… 
         İqlimi…………………………………………………………………………………………… 
         Hidroqafiya…………………………………………………………………………………….. 
         Təbii və süni göllər…………………………………………………………………………….. 
          Hidrologiya……………………………………………………………………………………. 
Kəhrizlər......................................................................................................................................  
Mineral bulaqlar ..........................................................................................................................  
Geoloji quruluşu………………………………………………………………………………... 
Dağ-mədən sərvətləri……………………………………………………………………………….. 
Torpaqlar……………………………………………………………………………………….. 
Bitki örtüyü…………………………………………………………………………………….. 
Mədəni bitkilər ............................................................................................................................ 
Nadir bitkiləri .............................................................................................................................. 
Dərman bitkiləri………………………………………………………………………………… 
Zəhərli bitkilər…………………………………………………………………………………. 
Mədəni bitkilərin zərərvericiləri və onlarla mübarizə tədbirləri.................................................. 
Zərərvericilərə qarşı işlədilən zəhərli-kimyəvi maddələr............................................................. 
         Heyvanat aləmi ............................................................................................................................  
         Əlavə bilgilər ...............................................................................................................................  
Nəticə ..........................................................................................................................................  
          Təbiət terminlərinin izahlı lüğəti................................................................................................. 
Ədəbiyyat..................................................................................................................................... 
          Xəritə və foto şəkillər .................................................................................................................  
 
 
 
 
 

---

 
4
 
Müəllimim Rauf Mirzəmməd oğlu Bəktaşinin  
əziz xatirəsinə ithaf edirəm. 
 
Yeraltı və yerüstü sərvətləri, canlı təbiəti və mədən sularını  
öyrənərək nəsillərə çatdırmaq insanlıq borcumuzdur.  
R. M. Bəktaşi (1910-1988) 
 
 
Naxçıvan Muxtar Respublikasının 
Tarixinə qısa baxış 
 
Naxçıvan dövləti Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq Kiçik Qafqazın cənubunda hər 
tərəfdən çılpaq dağlarla əhatə olunmuş çökık,“çuxura” bənzər relyef formasındadır. 
1827-ci ilin ortalarında Naxçıvan diyarı Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdikdən sonra inzibati 
mahallara bölünmüşdür. 
1828-ci ildə Naxçıvan xanlığındakı Naxçıvan və Ordubad dairələrində, Xok, Dərələyəz,  Əylis, 
Dəstə, Çənnəb və Biləv mahalları yaradılmışdır. 
Çar Rusiyası 18-ci yüz illikdə Qafqazı o cümlədən də  Cənubi Qafqaz ərazilərini  ələ keçirməklə 
burada inzibati coğrafi bölgülər aparmış, topoqrafiq xəritələr çəkmiş  məntəqələr arası çapar yollarını 
bərpa etmişdir. 
Rusiya imperiyası  tərəfindən Cənubi Qafqazda ipək sənayesini inkişaf etdirmək məqsədi ilə 
Carbalakən-Nuxa və Xankəndi-Ordubadda barama qurdları (kümçülüyü) saxlanması  tədbirlərini həyəta 
keçirmək məqsədi ilə “möcüzəvi” tut ağaclarının əkilb becərilməsinə diqqət artırılmışdır. 
1829-cu ildə  Şəki və Ordubadda kənd təsərrüfatının ipəkçilik sahəsi olan İpəkqurdu 
Manufakturaları yaradılmışdır. 1843-cü ildə Şəkidə Təcrübə-İpəkçilik Məktəbi açılmışdır ki, orada ilk 
kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri hazırlanmışdır. 
1841-ci ilin 1 yanvar tarixindən Çar Rusiyası  tərəfindən Cənubi Qafqazda Naxçıvan qəzası 
yaradılmışdır. 
1847-ci ildə Cənubi Qafqazda kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək məqsədilə Kəndli Əsasnaməsi adlı 
hüquqi sənədlər toplusu nəşr olunmuşdur. 1850-ci ildə isə Tiflisdə Qafqaz Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyəti 
dövlət qurumu yaradılmışdır. 
Naxçıvan qəzası  İrəvan quberniyasına tabe etdirilməklə  ərazisinin sahəsi 4378 kvadrat kilometr 
(verst), əhalisi 86 min 878 nəfər(1896-cı ilin st.məl.), türk müsəlmanları 86 faiz təşkil etmişdir. 
1849-cu ilin 9 iyun tarixindən Naxçıvan qəzası müstəqillik qazanaraq İrəvan quberniyası tərkibində 
qalmışdır. 
Naxçıvan qəzasına 1850-60-cı illərdə Tiflisdən və Bakıdan Şuşa(Gorus)-Naxçıvan-İrəvan poçt-çapar 
yolu çəkilmiş, məntəqələrdə at dəyişmə xidmət stansiyaları yaradılmışdır. 
1859-cu ildə Cənubi Qafqazdakı şəhər tipli yaşayış yerlərində yaşıllaşdırma işləri aparılaraq Bakıda 
Qubernator Bağı,  Naxçıvanda isə  Padşahlıq Bağında  ağac tingləri  əkilərək ora su çəkilmişdir. Belə 
yaşıllaşdırma işləri Yelizavetapolda da (Gəncədə) aparılmışdır. 
1840-ci ildə Naxçıvanda ilk qəza məktəbi və 1879-cu ildə isə üç siniflik rus-tatar məktəbi açılaraq, 
müdiri Məmmədtağı Sidqi (1854-1903) olmuşdur. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı  işləri ilə  məşğul olan 
ilk mütəxəssis, görkəmli rus torpaqşünası V.V.Dokuçayev(1846-1903) ilə  təbiətşünas H.Zərdabi(1842-
1907) olmuşdur. 
1875-ci ildə  ağranom ixtisaslı ziyalı M.H.Zərdabi tərəfindən “Əkinçi” qəzeti nəşr olunmağa 
başlamışdır. Həmin illərdə Naxçıvanda ziyalılardan Mirzəmməd bəy Bəktaşi, Məmmədtağı Sidqi, 
Şahbazağa Kəngərli, Kərbəlayi Musa və başqaları  tərəfindən “müqəddəs ağac” adı ilə  təbliğ edilən tut 
tinglərinin əkilib becərilməsi ümumxalq işinə çevrilmişdir. 
1887-ci ildə Naxçıvanda xeyriyyəçi ziyalı Balabəy  Əlibəyov  şəxsi həyətindəki  Diyari-Tarixi 
Keçmişimiz  adlı ölkəşunaslıq muzeyində, barama qurdlarını tut ağacı budaqları üzərində nümayiş 
etdirmişdir. 
1892-ci ildə  Cəhridə  xəstəxana açılmış  və 1905-ci ildə Naxçıvan  şəhərinə köçürülməklə 14 
çarpayılıq olmuşdur. 

---