5
Az.KTİETİ, Elmi Əsərləri 2017/3 səh. 77-83
UOT: 338.47; 330.322
AZƏRBAYCANIN NƏQLİYYAT SEKTORUNDA İNVESTİSİYA PROSESLƏRİNİN
MÜASİR VƏZİYYƏTİ
Mirz
əyev Fuad Mürvət oğlu
Milli Aviasiya Akademiyasının müəllimi
e-mail: stosir@mail.ru
XÜLASƏ
M
əqalədə Azərbaycanın nəqliyyat kompleksinin müasir dövrdə baş verən investisiya prosesləri
t
əhlil edilmişdir. Məqalədə respublikanın əlverişli coğrafi mövqeyindən istifadə edərək, nəqliyyat
sisteminin f
əal inkişaf etdirməsi öz təsdiqini tapmışdır. Daşınmaların həcminin ildən-ilə artması, eyni
zamanda daşınmaların iqtisadiyyatın və əhalinin ehtiyaclarını kifayət qədər ödəməsi təsbit edilmişdir.
Bununla bel
ə, mövcud potensial tam olaraq reallaşdırılmamışdır və Azərbaycan müxtəlif nəqliyyat
növl
əriylə beynəlxalq daşınmalarda tranzit ölkə olaraq yaxşı inkişaf perspektivlərinə malikdir.
Açar sözl
ər: nəqliyyat, daşıma, marşrut, yük,
sərnişin, avtomobil, boru kəməri, hava gəmisi.
Az
ərbaycanın nəqliyyat sektorunun müasir vəziyyəti
Ölk
ənin iqtisadi qüdrətinin artmasında və Azərbaycanın dünyaya inteqrasiyasında müxtəlif
n
əqliyyat növlərini əhatə edən beynəlxalq və regional layihələrin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilməlidir.
Bu layih
ələr dünya bazarlarına çıxışa imkan yaratmaqla, həm də ümumi iqtisadi inkişafa ciddi təkan
verir. Bel
ə ki, qloballaşma və iqtisadi inteqrasiya prosesləri ilə xarakterizə edilən
müasir cəmiyyətin
inkişafında ən mühüm amillərdən biri də dövlətlərarası əlaqələrin səviyyəsidir. Bu əlaqələr müxtəlif
sah
ələrdə yarandığı üçün geniş çeşidlidir. Məlumdur ki, dünya dövlətlərinin inkişafına təkan verən,
onların bir-birinə siyasi, iqtisadi, mədəni və s. cəhətdən inteqrasiyasına şərait yaradan əsas amillərdən
biri d
ə dövlətlərarası nəqliyyat əlaqələridir.
Ölk
əmizin nəqliyyat kompleksinin innovasiya inkişafı davam edir: yeni avtomobil yolları tikilir,
d
əmir yolu magistralları müasirləşdirilir, ən yeni təyyarələr, tankerlər, ədədi mal daşıyan gəmilər
alınır. 2009-cu ildə Bakının yaxınlığında yerləşən Ələt qəsəbəsində regionda ən
böyük Beynəlxalq
Ticar
ət Limanının təməli qoyulmuşdur və bu liman artıq istifadəyə verilmişdir, gəmiqayırma
zav
odunun inşasına başlanmışdır və yaxın gələcəkdə ölkə müxtəlif tipli gəmilərin tikintisi və ixrac
edilm
əsinə başlayacaq. Cari ildə Bakı – Tbilisi - Qars dəmir yolunun tikintisi tamamlanacaq və onun
istismara verilm
əsi ilə Avropa və Asiya arasında çox faydalı quru marşrutu yaranacaq. Bütün bu
layih
ələr böyük həcmdə investisiyalar tələb edir və dövlət bu investisiyaları cəlb edir ki,
gələcəkdə
Az
ərbaycanın qərblə şərqin arasında əlverişli coğrafi mövqeyini istifadə etməyə imkan verən müasir
v
ə güclü nəqliyyat infrastrukturu yaradılsın.
Son beş il ərzində ölkədə yaradılmış nəqliyyat infrastrukturu yük daşımalarının artırılması üçün
geniş imkanlar yaradır. Bununla belə, 2008-ci ildə başlanmış qlobal iqtisadi böhran Azərbaycanın
n
əqliyyat sahəsi üçün təsirsiz olmamışdır. Əgər əvvəlki beş il ərzində Azərbaycanda yük daşımaların
h
əcminin illik artım tempi 10-12% təşkil edirdisə, 2009-2015-ci illərdə artım tempi 2-3%-ə enmişdir.
Buna baxmayaraq 2015-ci ild
ə Azərbaycanın yük daşıyıcıları müstəqillik illər ərzində ən
yüksək həcmdə
boşaldıb-yükləmə əməliyyatı həyata keçirmişlər. Bütün nəqliyyat növləri ilə ümumən 222,3 mln. ton yük
daşınmışdır ki, bu da 2010-cu ilin göstəricilərindən 13% yüksəkdir (1) (Şəkil 1).
7
Şəkil 4. 2014-cü ildə müxtəlif nəqliyyat növlərilə sərnişin daşımalarının xüsusi çəkisi.
Son ill
ərdə olduğu kimi, 2015-ci ildə avtomobil nəqliyyatı aparıcı mövqeyini saxlamışdır –
ölk
ədə ümumi yük və sərnişin daşımalarının yarısından çoxu onun üzərinə düşmüşdür: 137,6 mln.
ton yük v
ə təqribən 1,7 mlrd. sərnişin, yəni 2010-cu ilin göstəricilərindən müvafiq olaraq 37,7 və
41,0% daha
çox. Avtomobil daşımalarının daha çox hissəsi ənənəvi olaraq daxili
trafikin üzərinə
düşür. Beləliklə, müşahidə olunan artım 2015-ci ildə ölkədə iqtisadi və sosial aktivliyinin güclən-
m
əsinin bariz nümunəsidir. 2015-ci ilin əvvəlinə avtonəqliyyat vasitələrinin ümumi sayı 1291,0 min
ədədi aşmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, ölkədə avtomobil nəqliyyatı tam özəlləşdirilmişdir. Sərnişin və yüklərin
daşıması ilə əsasən səhmdar cəmiyyətləri və xüsusi sektor məşğul olur (şirkətlər və fiziki şəxslər).
Yük v
ə sərnişin daşıyan nəqliyyat vasitələrinin əsas dövlətlərarası axını keçən avtomobil yolları
uzunluğu 503 km. olan Bakı-Ələt-Gəncə-Qazax-Gürcüstan Respublikasının sərhəddi (TRACECA
d
əhlizinin Azərbaycan seqmenti) və uzunluğu 521 km. olan Rusiya sərhəddi-Bakı-Astara-İran İslam
Respublikasının sərhəddidir (“Şimal-Cənub” dəhlizinin Azərbaycan seqmenti).
Ölk
ənin nəqliyyat infrastrukturunda ikinci yeri boru kəməri seqmenti tutur – onun üzərinə
ümumi yük axınının üçdə biri düşür. Hal-hazırda Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa, Bakı-Tbilisi-
Ceyhan neft k
əmərləri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri fəaliyyət göstərir. Məsələn, 2015-ci ildə
bütün neft k
əmərləri ilə 45,7 mln. tona qədər neft daşınmışdır ki, onlardan daha böyük hissəsi Bakı-
Tbilisi-Ceyhan
əsas ixrac boru kəmərinin üzərinə düşür. Qaz kəməri ilə 15,2 mlrd.
kub metr təbii qaz
n
əql edilmişdir. (3)
Ölk
ənin nəqliyyat sektorunda əhəmiyyətinə görə üçüncü yeri dəmir yolu nəqliyyatı tutur – 2015-
ci
“polad” magistralları ilə 17,0 mln. ton yük daşınmışdır. Aydındır ki, 2015-ci ilin nəticələri
böhrandan
əvvəlki 2006-ci ilin göstəricilərinə çatmaq imkanını verməmişdir. Həmin ildə dəmir yolu
n
əqliyyatı ilə 30,2 mln. tondan artıq yük daşınmışdır. Bununla belə, bu tam mənada qanunauyğundur,
çünki d
əmir yolu sahəsi beynəlxalq tranzitilə sıx bağlıdır və qlobal ticarətin azalmasından daha çox
ziyan ç
əkmişdir. 2015-ci ildə dəmir yolu nəqliyyatı ilə 1,9 mln. sərnişin daşınmışdır.
D
əmir yolunun yük daşımalarının həcminin artmasına təsir göstərən vacib amillərdən biri 1998-
ci ild
ə Azərbaycan Respublikası ilə Qazaxıstan Respublikası arasında əldə edilmiş razılaşmaya
əsasən Dübəndi stansiyasında neftötürmə dəniz terminalının və nefttökmə stansiyasının tikilməsi
olmuşdur. Bu böyük ötürücü baza vasitəsilə hər il Batumi limanına və oradan Avropa ölkələrinə 12
mln. tona q
ədər neft göndərilir.
Ölk
ə üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən amil Azərbaycan, Gürcüstan
və Türkiyənin ərazisindən
keçm
əklə Orta və Mərkəzi Asiyanın Avropa ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yol magistralının
istismara verilm
əsidir.
Bu d
əmir yolu istifadəyə verildikdən sonra Çin və Qazaxıstandan yola düşən dəmir yol qatarları
Orta Asiya, X
əzər regionu, Bakı və Tbilisidən keçərək İstanbula çata bilərlər və sonra Bosfor
boğazının altından keçən tunel vasitəsilə Avropaya çatacaqlar. Dəmir yol magistralının yaradılması
layih
əsi özündə 98 kilometrlik Qars-Axalkalaki xəttinin çəkilməsini nəzərdə tutur ki, onlardan 68
km. Türkiy
ə 30 km. isə Gürcüstan ərazisinə düşür. Bundan əlavə Axalkalaki-Tbilisi
hissəsində də
mü
əyyən yenidənqurma işlərinə ehtiyac vardır. Məsələn, Axalkalakidə qatarların Gürcüstandakı
yollardan Avropa yollarına keçirilməsi məntəqəsinin tikilməsi. Türkiyə ərazisindəki işlər 320 mln.