Nəsirov Samir Şakir oğlunun «AZƏrbaycanda müƏSSİSƏLƏRİn vergitutma mexanizmmiNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİqaməTLƏRİ»



Yüklə 0,68 Mb.
səhifə1/8
tarix17.09.2018
ölçüsü0,68 Mb.
#69153
  1   2   3   4   5   6   7   8


AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

________________________________________________________________

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

Əlyazması hüququnda




Nəsirov Samir Şakir oğlunun
«AZƏRBAYCANDA MÜƏSSİSƏLƏRİN VERGİTUTMA MEXANİZMMİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ»

mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI

İstiqamətin şifri və adı: 060403 «Maliyyə»

İxtisaslaşma: «Vergi və vergiqoyma»

Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri:

i.e.d.prof.Kəlbiyev Y.A

_____________________ dos. R.A.Salayev ____________________________

Kafedra müdiri:

i.e.d. Ə.Ə.Ələkbərov

______________________

BAKI – 2016

MAGİSTR DİSSERTASİYASININ İŞ PLANI


Magistr dissertasiyasının mövzusu
«AZƏRBAYCANDA MÜƏSSİSƏLƏRİN VERGİTUTMA MEXANİZMMİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ»


GİRİŞ................................................................................................................

3







I Fəsil. VERGİLƏRİN VƏ VERGİ ÖDƏNİŞLƏRİ SİSTEMİNİN NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ...............................................................................


6







1.1.

Vergilərin və vergi sisteminin iqtisadi mahiyyəti.....................................

6

1.2.

Vergi ödənişləri sistemi və onun əsas xüsusiyyətləri................................

15

1.3.

Vergi ödəmişləri sisteminin beynəlxalq təcrübəsi....................................

20










II Fəsil. VERGİ ÖDƏNİŞLƏRİNİN İQTİSADİ TƏHLİLİ VƏ ONUN SƏMƏRƏLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ..........................................


30







2.1.

Azərbaycanda vergi sisteminin müasir vəziyyəti....................................

30

2.2.

Müəssisənin uçot siyasətinin mahiyyəti və məqsədi................................

38


2.3.

Vergi ödənişlərinin minimallaşdırılması məqsədləri üçün uçot siyasətinin alternativ üsullarından istifadə edilməsi.................................

48


2.4.

Vergi ödənişlərinin səmərəliliyinin müəyyən edilməsi və onun qiymətləndirilməsi...................................................................................

53


III Fəsil. VERGİ DƏRƏCƏLƏRİNİN OPTİMALLAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ..........................................................................................


61







3.1.

Mənfəət vergisinin optimal dərəcəsinin müəyyən edilməsi......................

61

3.2.

Əlavə dəyər vergisinin optimal dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi............

66

3.3.

Aksiz vergisinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri......................................

72

NƏTİCƏ…………………………………………………..…………………..

86







İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT………………..………………….…..

90


Resume

Summery

Magistrant:_____________________________________________________
Elmi rəhbər:____________________________________________________

GİRİŞ
Tədqiqatın aktuallığı. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında müstəqil Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən xarici və daxili siyasətin, nail olunan dinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamı olaraq ulu öndərimizin müəyyən etdiyi inkişaf strategiyasının Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən böyük məharətlə həyata keçirilməsi respublikamızda yeni inkişaf modelinin formalaşmasına və onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasına, neft və qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafına, əhalinin rifah halının yaxşılaşmasına, iqtisadiyyatın tarazlı və proporsional tərəqqisinə imkan vermişdir.

Xarici siyasətinin prioritetlərindən biri milli bazarın dünya bazarı ilə, milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatı ilə intensiv inteqrasiyasının düzgün təşkilidir. Bu məqsədlə Azərbaycan hökuməti bir çox dünya dövlətləri ilə iqtisadi əməkdaşlıq əlaqələri yaratmaqdadır.

Milli iqtisadi inkişaf strategiyasında mühüm rol oynayan vergi xidməti orqanlarında son illər vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi, vergitutma bazasının genişləndirilməsi, vergi xidmətinin müasir Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması sahəsində əhəmiyyətli işlər görülmüş, vergi qanunvericiliyi və vergi inzibatçılığının müasir tələblər baxımından qurulmasında bir sıra müvəffəqiyyətlərə nail olunmuşdur.

Bu tədbirlərin davamı olaraq, Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasındakı Qonşuluq Siyasəti çərçivəsində qəbul olunmuş fəaliyyət planına əsasən bir çox sahələrdə, o cümlədən vergi sahəsində, qanunvericiliyin və inzibatçılığın beynəlxalq standartlarına uyğun təkmilləşdirilməsi tələb olunur.

Bu strateji prioritetlər və ölkənin maliyyə imkanlarının sürətlə artması vergi qanunvericiliyinin və inzibatçılığının beynəlxalq standartlara uyğunlaşma proseslərinin daha sürətlə aparılmasına tələblər və eyni zamanda imkanlar yaradır.

Vergi qanunvericiliyinin və inzibatçılığının beynəlxalq standartlara uyğunlaşma istiqamətlərini müəyyən etmək məqsədilə, dünyada, xüsusən Avropa İttifaqının və digər ölkələrin vergi siyasəti üzrə təcrübəsi dərindən təhlil edilməli, bunun əsasında vergi dərəcələri optimallaşdırılmalıdır, bununla yanaşı Azərbaycanın xüsusiyyətləri də nəzərə alınmalıdır.

Məhz yuxarıda qeyd olunanların araşdırılması və bu istiqamətdə təkliflərin verilməsi təqdim edilən dissertasiya işinin aktuallığını təşkil edir.

Problemin öyrənilməsi səviyyəsi. Vergi sistemi, müəssisələrin vergitutma mexanizmi, vergi sistemində vergi ödənişlərinin optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi hazırda ölkəmizdə həyata keçirilən iqtisadi islahatların ən mürəkkəbidir. Hələ islahatların ilk illərində maksimal vergi dərəcəsi tətbiq edilmiş, vergi sisteminin daha səmərəli olması üçün onun optimal səviyyəsinin tapılması istiqamətində siyasət həyata keçirilir.

Vergi sisteminin, vergi ödənişlərinin, bu ödənişlərin optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsinin nəzəri və təcrübi məsələləri Azərbaycanın alimlərindən M.Həsənlinin, S.Məmmədovun, D.Bağırovun, M.Sadıqovun, Y.Kəlbiyevin, L.Əhmədovun, A.Kərimovun, İ.Rzayevin, R.Məhərrəmovun, Z.Rzayevin və başqalarının əsərlərində geniş şərh edilmişdir.



Dissertasiyanın məqsəd və vəzifələri. Magistr dissertasiya işinin məqsədi Azərbaycanın müasir vergi sisteminin məqsəd və vəzifələrinin, müəssisələrin vergitutma xüsusiyyətlərinin vergi ödənişləri sisteminin beynəlxalq təcrübəsinin öyrənilməsindən, vergi ödənişləri sisteminin səmərəliyinin qiymətləndirilməsindən, vergi ödənişləri sisteminin optimallaşdırılması istiqamətlərinin və onun təkmilləşdirilməsi yollarının müəyyən edilməsindən ibarət olmuşdur.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:



  • vergilərin və vergi ödənişləri sisteminin əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi;

  • vergi ödənişləri sisteminin beynəlxalq təcrübəsinin öyrənilməsi;

  • Azərbaycanın müasir vergi sisteminin təhlil edilməsi;

  • vergi ödənişlərinin səmərəliyinin müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi;

- müəssisələrin vergi dərəcələrinin optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi.

Tədqiqat işinin predmeti və obyekti. Tədqiqat işinin predmetini Azərbaycanın vergi ödənişləri sistemi, obyektini isə vergi infrastrukturunun fəaliyyətinin göstəriciləri və Azərbaycanın Milli iqtisadiyyatının inkişafında vergilərin optimal rolunun müəyyən edilməsi təşkil etmişdir.

Tədqiqat işinin informasiya bazası kimi Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Nazirliyinin statistik məlumatları, Azərbaycan Respublikası statistika komitəsinin illik hesabatlari təşkil etmişdir.

Tədqiqat işinin nəzəri və metodoloji əsaslarını klassiklərin, Azərbaycanın və xarici ölkələrin elmi əsərləri vergilər, vergitutma, vergi siyasəti və vergi sistemi haqqında elmi əsərləri, Azərbaycan Respublikasının qanunları və normativ aktları, vergi ödənişləri sisteminin əsas istiqamətlərinin müəyyən edən Hökumətin qərarları və Vergilər Nazirliyinin normativ-hüquqi aktları təşkil edir.

Tədqiqat işinin elmi yeniliyini aşağıdakılar təşkil edir:



  • vergilər və vergi ödənişləri sistemi kompleks şəkildə öyrənilmişdir;

  • vergi ödəmişləri sisteminin beynəlxalq təcrübəsi öyrənilmişdir;

  • Azərbaycanda vergi ödənişlərinin müasir vəziyyəti təhlil edilmişdir;

  • mənfəət vergisinin və əlavə dəyər vergisinin optimal dərəcəsi müəyyən edilmişdir;

Dissertasiyanın praktiki əhəmiyyəti. Magistrant tədqiqatın praktiki əhəmiyyətini gələcəkdə anoloji problemləri elmi tədqiqat işləri üçün faydalı olacağında görür.

Dissertasiyanın həcmi və strukturu. Dissertasiya işi kompüter yazısı ilə müvafiq standarğlara uyğun yazılmış və 91 səhifədən ibarətdir. Tədqiqat işi girişdən, üç fəsildən, nəticədən və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
I Fəsil. VERGİLƏRİN VƏ VERGİ ÖDƏNİŞLƏRİ SİSTEMİNİN

NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ
1.1. Vergilərin və vergi sisteminin iqtisadi mahiyyəti

Vergilər hər şeydən əvvəl, maliyyə-iqtisadi kateqoriyadır. Yuxa­rıda deyilənlərdən göründüyü kimi, vergiqoyma öz xərclərini ma­liy­yələşdirmək üçün fiskal mexanizm yaradaraq ondan istifadə edən dövlətin və dövlət aparatının meydana gəlməsinin nəticəsidir.

Vergitutmanın nəzəri cəhətdən əsaslandırılmasının kökləri çox də uzaq dövrləri əhatə etmir. XVII əsrə qədər vergilər haqqında bütün təsəvvürlər təsadüfi və sistemsiz xarakter daşıyırdı. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vergitutma nəzəriyyələri XVII əsrdən sonra formalaşmağa başlamışdır.

İlk vergitutma nəzəriyyələrindən biri mübadilə nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vətəndaşlar asayişin gözlənilməsi, xarici müdaxilənin qarşısının alınması və s. ilə bağlı xidmətləri vergilər vasitəsi ilə dövlətdən alırlar. Bu nəzəriyyənin başqa bir variantı atomistik nəzəriyyədir. Onun nümayəndələri fransız iqtisadçıları Sebastyen Le Pretr de Voban (1633-1707) və Şarl Lui Monteskye (1689-1755) olmuşlar. Bu nəzəriyyəyə görə vergi vətəndaşlarla dövlət arasında müqavilənin nəticəsidir, belə ki, vətəndaş özünün mühafizəsi, müdafiəsi və s. xidmətlərə görə dövlətə pul keçirir. Heç kim nə vergilərdən, nə də dövlətin göstərdiyi xidmətlərdən imtina edə bilməz. Belə mübadilə ona görə əlverişlidir ki, ən bacarıqsız dövlət belə öz təbəələrini onların özlərini müstəqil surətdə müdafiə etmələrindən daha etibarlı müdafiə edir.

Klassik vergitutma nəzəriyyəsi daha yüksək nəzəri səviyyəyə malikdir və ingilis iqtisadçıları Adam Smit (1723-1790) və David Rikardonun (1772-1823) adları ilə bağlıdır. A.Smitin vergitutmaya dair nəzəri baxışları onun 1776-cı ildə nəşr etdirdiyi “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” adlı kitabında əks olunmuşdur. O yazırdı ki, hər bir vətəndaş öz gəlirlərinə uyğun surətdə dövlətin saxlanılmasında iştirak etməlidir. Dövlət mülkiyyət hüququnu qorumaqla bazar iqtisadiyyatının inkişafını təmin etməlidir. Bu funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün dövlətə zəruri miqdarda vəsait lazımdır ki, onun da əsas mənbəyi vergilərdir. Hər bir şəxsin ödəməli olduğu verginin məbləği, ödənilmə müddəti qabaqcadan dəqiq müəyyən olunmalıdır. Belə olmadıqda vergi ödəyicisi vergi yığanın hökmü altına düşür və vergi yığan bundan öz şəxsi mənfəətini güdməklə istifadə edir. Vergilər hər bir vergi ödəyicisi üçün əlverişli olan vaxtda tutulmalıdır.

Müasir dövrdə özünün klassik funksiyaları ilə yanaşı, dövlət iqti­sadiyyatın tarazlı və dinamik inkişafını, sosial ədalət və sosial rifahı təmin etmək sahəsində də çox mühüm funksiyalar yerinə yetirir. Bu funksiyaları yerinə yetirə bilmək üçün dövlətə müəyyən büdcə məsrəfləri lazımdır. Onların maliyyələşdirilməsi üçün kifayət qədər gəlir mənbələri tələb oulnur. Mövcud şəraitdə hər bir ölkənin sosial-iqtisadi strukturu və inkişaf səviyyəsi ilə dövlətin xərc və gə­lirlərinin miqdarı və strukturu arasında birbaşa asılılıq mövcuddur. Hər hansı bir ölkənin mövcud so­sial-iqtisadi problemlərinin həlli yolları araşdırıldıqda və yaxud dövlətin qarşısında duran ənənəvi vəzifələr planlaşdırıldıqda tələb olunan dövlət gəlirləri yükünün ədalətli və taraz bölgüsünə xüsusi diqqət verilməlidir.

Dünyada dövlət maliyyəsinə həsr olunmuş ədəbiyyatda ver­gilərin müxtəlif tərifi verilir. Bu təriflərin əksəriyyətində vergilərin hü­quqi xüsusiyyətləri qeyd edilir. Bu xüsusiyyətlərdən ən mühümləri on­ların «məcburiliyi» və «əvəzsiz» olması cəhətləridir. Lakin, az da olsa vergilərin iqtisadi mahiyyətini açan təriflər də mövcuddur.

İqtisadi baxımdan vergi nədir? Ən qısa ifadə olunsa məcmu milli məhsul və milli gəlirin bir hissəsinin dövlət tərəfindən məcburi surətdə toplanmasıdır. Bu fikri XIX əsrdə ingilis iqtisadçısı D.Rikardo əsaslandırmışır. O qeyd etmişdir ki: «Vergi hər hansı bir ölkənin sənaye və torpağından əldə edilən gəlirin dövlət sərəncamına verilən hissəsidir. Bu hissə nəticədə həmişə millətin kapitalı və ya gə­li­­rindən ödənir».1 Mü­əy­yən çatışmazlığa baxmayaraq (məsələn, döv­rümüzdə gəlir gətirməyən sərvətdən də vergi alınır) D.Rikardonun bu fikri müasir vergi anlayı­şının formalaşmasında mühüm addım hesab edilir. Sonralar vergi anlayışını Gaston Ceze inkişaf etdirdi. Onun fikrinə görə:

«Vergi müəyyən xidmətin müqabili olmadan və geri qaytarıl­mamaq şərti ilə dövlət xərclərini təmin etmək məqsədilə fərdlərdən məcburi alınan puldur». Verilən tərif də dövrümüzdə mövcud olan vergi anlayışını tam şəkildə əks etdirmir. Çünki, həmin tərif vergilərin dövlət məsrəflərini ödəmək üçün alındığını göstərir. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, müasir dövrdə vergi yalnız dövlər məsrəflərini təmin etmək üçün deyil, həm də bir sıra mühüm iqtisadi və sosial məqsədlər üçün də toplanır. Verginin tərifini müasir anlayışlara daha uyğun olaraq L.Mehl belə ifadə etmişdir: «vergi – dövlətin, yerli idarələrin və ya qanunda nə­zərdə tutulmuş ictimai qurumların ictimai xidmətləri yerinə yetirmək məqsədilə hüquqi və fiziki şəxslərdən onların ödəmə gücünə uyğun olaraq, qanun yolu ilə qəti şəkildə və əvəzsiz aldıqları puldur».2

Vergi anlayışı aşağıdakı altı səciyyəvi cəhəti özündə birləş­dirir:



  1. Vergi pul öhdəliyidir;

  2. Vergi əvəzsizdir;

  3. Vergi məcburi ödəmədir və hüquqi məcburiyyətə əsaslanır;

  4. Vergi əvvəlcədən müəyyən edilmiş şərtlər əsasında alınır;

5. Verginin alınmasında məqsəd ümumi ictimai fayda üçün hə­yata keçirilən xərcləri ödəməkdir;

6. Fərdlərin vergini ödəmək məcburiyyəti onların təşkilat­lan­mış bir cəmiyyətin, dövlətin üzvü olmalarıdır. Bu xüsusiyyətlər ver­giləri yal­nız milli sərhədlər daxilində olan vətəndaşlardan deyil, həmçinin dövlət daxilində yaşayan xaricilərdən (başqa dövlətlərin vətəndaşlarından) də alınmasını zəruri edir.

Müasir vergitutma nəzəriyyəsində vergilər əsasən aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə növlərə ayrılırlar:

-tutulma üsuluna görə;

-subyektinə görə;

-ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə.

Tutulma üsuluna görə vergiləri 2 əsas qrupa ayırmaq olar: birbaşa vergilər və dolayı vergilər.

Birbaşa vergilər dedikdə, maddi sərvətlərin toplanması prosesində vergi ödəyicilərinin gəlir və ya əmlakından bilavasitə tutulan vergilər başa düşülür. Buna görə də bu vergilərin dəqiq məbləği məlumdur. Birbaşa vergilərə torpaq vergisi, əmlak vergisi, fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi, hüquqi şəxslərdən tutulan mənfəət vergisi və s. daxildir.

Dolayı vergilər əmtəə və ya xidmətin qiymətindən tutulan vergilərdir. Bu vergilərə istehlak vergiləri də deyilir. Onlar qismən və ya tamamilə əmtəənin dəyərinə köçürülür. Dolayı vergilərə misal olaraq əlavə dəyər vergisini, aksizləri və s. misal göstərmək olar.

Göründüyü kimi, birbaşa verginin ödəyicisi gəliri əldə edən şəxs, dolayı verginin ödəyicisi isə əmtəənin istehlakçısıdır.

Subyektinə görə vergiləri 3 qrupa ayırmaq olar: fiziki şəxslərdən tutulan vergilər; müəssisə və təşkilatlardan tutulan vergilər; eyni zamanda həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərdən tutulan vergilər (qarışıq vergilər).

Fiziki şəxlərdən tutulan vergilərə misal olaraq gəlir vergisini, fiziki şəxslərin əmlak vergisini, vərəsəlik və ya bağışlanma yolu ilə keçən əmlakdan vergini və s. göstərmək olar.

Müəssisə və təşkilatlardan tutulan vergilərə mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi, aksizlər, müəssisə və təşkilatların əmlakından tutulan vergi və s. daxildir.

Qarışıq vergilər elə vergilərdir ki, onları həm hüquqi, həm də fiziki şəxslər ödəyirlər. Məsələn, dövlət rüsumları, bəzi gömrük rüsumları və s.

Ödənildiyi büdcənin səviyyəsinə görə vergiləri 2 qrupa ayırmaq olar: təsbit olunmuş vergilər və tənzimedici vergilər.

Təsbit olunmuş vergilər birbaşa və bütövlükdə konkret büdcə və ya qeyri-büdcə fonduna köçürülür.

Tənzimedici vergilər müəyyən nisbətdə həm respublika, həm də yerli büdcələrə köçürülür. Məsələn, respublikamızda hüquqi şəxslərdən tutulan mənfəət vergisinin müəyyən faizi respublika büdcəsinə, müəyyən faizi isə yerli büdcəyə köçürülür.

Vergilərin yuxarıda sadalanan təsnifata uyğun olaraq növlərə bölünməsi yeganə qayda deyil, onları başqa əlamətlərə görə də növlərə ayırmaq olar.



Vergilər iqtisadi kateqorya kimi. Vergilər büdcənin ye­ganə gəlir mənbəyi deyildir: o büdcəyə və digər mərkəzləşdirilmiş dövlət fondlarına maliyyə vəsaiti cəlb edilməsinin yalnız bir for­masıdır. Məsə­ləyə tarixi səpkidə baxıldıqda da məlum olur ki, onlar dövlət gəlirlərinin heç də ilk forması deyillər.

Məlum olduğu kimi, dövlət gəlirlərinin ən qədim forması (hərbi qənimət nəzərə alınmazsa) domen yaxud dövlət əmlakı, xəzinə torpaq­ları və meşələrdən daxil olan gəlirlər idi. İlk əvvəl (Şərqdə uzun müddət) onlar hökmdarların mülkiyyətində idilər. Onlardan gələn gəlirlər və bü­tövlükdə dövlət gəlirləri, ümumi-hüquq deyil, xüsusi-hüquq gəlirləri hesab edilirdilər. Dövlət gəlirlərinin digər mühüm mənbəyi reqali, yəni xəzinənin müstəsna inhisar gəlirləri idi. İstehsalın və fəaliyyət növlərinin müəyyən sahələri xəzinənin inhisar hüququna aid edilir, əhalinin özəl fəaliyyət sahəsindən, dövriyyədən çıxarılırdı. Onlar, əslində vergilərə keçid mərhələsini təşkil edirdilər.

Reqalidən vəsait alınması üsulları müxtəlif idi. Dövlət bu və ya digər istehsal sahəsini müstəqil istismar edər və məhsulları yüksək inhisar qiyməti ilə (məsələn, duz inhisarı) sata bilərdi. Yaxud bu istehsal sahəsini icarəyə verərdi. Gəlir alınmasının həmin üsulundan (reqalidən istifadə hüququ) indi də geniş istifadə edilir. Məsələn, faydalı qazın­tıların çıxarılması hüququ üçün lisenziya ödəmələri və s.

Çoxsaylı reqali növləri mövcud idi: sənaye, məhkəmə, sikkə, gömrük və sahibsiz əmlakdan alınan reqali. Sahibi olmayan və prinsip etibarı ilə heç kimə məxsus ola bilməyən hər şey xəzinənin varidatı hesab edilirdi. Bu və ya digər təbii hadisə, məsələn, külək reqali hesab edilirdi ki, bu da son nəticədə külək dəyirmanları üzərində dövlət inhisarının yaradılmasına gətirib çıxardı. Su və yerin tərki də reqalinin adi növü idi. Bu vaxta qədər bütün dövlətlərdə, o cümlədən Azər­baycanda da, tarixi və mədəni abidələrə aid olan də­fi­nə dövlət reqalisi hesab edilir.

Gömrük reqalisi ərazidən keçmək hüququ üçün müəyyən edilən yığımlardan ibarət idi və müasir gömrük rüsumlarına bənzəyirdi.

Sikkə kəsmək hüququ – dövlət suverenliyinin əlamətlərindən bi­ri­dir. Lakin, tarix boyu dövlətlər qədər saxta sikkə buraxan olmamışdır. Çəkisi tam olmayan, yaxud qiymətdən düşmüş pulların dövriyyəyə buraxılması çox vaxt dövlətlərin sikkə reqalisindən gəlir çıxarılmasının ən geniş yayılmış forması idi. Sovet dövlətinin dövriyyəyə buraxmış olduğu banknotları müxtəlif bəhanələrlə tez-tez dövriyyədən götürməsi, onların dəyişdirilməsinin vaxt və miqdar baxımından məhdudlaşdırıl­ması, qızıl məzmununun azaldılması (1961-ci il pul islahatında olduğu kimi) indiki yaşlı nəslin hələ də yaxşı yadındadır.

Keçmişdə digər çoxlu reqali növləri də mövcud olmuşdur. Sə­naye bütövlükdə reqali elan edilə bilərdi və bu zaman müəssisələr qey­diy­yatdan keçirilərkən, yaxud da, patent verilərkən rüsum tələb olu­nurdu. Yeni məhsullar (tütün, kofe, kakao), insan ehtirası (qumar, şahmat), dəbdəbə əşyaları reqali elan edilirdi.

Sənayedə dövlət inhisarı getdikcə iqtisadi münasibətlərin inki­şafında buxova çevrildi. Özəl mülkiyyətin, bazar münasibətlərinin geniş­lənməsi getdikcə dövləti təsərrüfat həyatından sıxışdırıb çıxar­mağa başladı. Sonralar yalnız ictimai zərurətlə əlaqədar olan reqalilər sax­lanıldı. Dövlətin təsərrüfat həyatındakı rolu isə qazanc əldə etmək sahəsindən idarəçilik sahəsinə keçdi. Reqali əvəzinə getdikcə daha çox dövlət müəssisələrinin xərclərini ödəmək məqsədini güdən rüsumlar tətbiq edilməyə başladı. Beləliklə, dövlətin əsas gəlir mənbəyi kimi vergilərin tarixi iki yüz ildən də azdır və onlar dövlət büdcəsinin yeganə gəlir mənbəyi deyillər.



Vergi hüquqi kateqoriya kimi. Vergilər həm iqtisadi, həm də hüquqi əhəmiyyəti olan kompleks kateqoriyadır. Vergilərin iqtisadi mahiyyəti özünü onun dəyər kate­qoriyası olmasında göstərir. Bu keyfiyyətdə vergilər öz funksiyalarını yerinə yetirmək üçün dövlət tərəfindən məcmuu daxili məhsulun bir hissəsi əvəzsiz olaraq cəlb olunan zaman meydana çıxan pul müna­sibətləri əks etdirir. Yəni, vergilərin iqtisadi mahiyyəti müəyyən edilər­kən əsas götürülən başlıca meyar onun mahiyyətcə cəmiyyətin maliyyə-büdcə sisteminə daxil olmasıdır.

Lakin, bir hüquqi kateqoriya kimi şərh edildikdə verginin ma­hiy­yəti daha dəqiq aydınlaşır. Çünki, birincisi, «vergi» kateqoriyasının məzmununun dəqiq aydınlaşdırıl­ması ödəyicinin özəl mülkiyyət hüqu­qu­nu məhdudlaşdıran qanunvericilik norma­larının düzgün və birmənalı tətbiqinə yardım edir; ikincisi dəqiq vergi anlayışı vergilərin qoyulması və tutulması qaydalarını tənzimləyən qanunların hazırlanması zamanı çıxış nöqtəsi rolunu oynamalıdır; üçüncü «vergi» termininin düzgün başa düşülməsi vergi orqanlarının hüquq və səlahiyyətlərinin miqyasını dəqiq müəyyən etməyə imkan verir.

Vergiləri həm hüquqi mahiyyət, həm də hüquqi texnika ba­xımından nəzərdən keçirmək olar.

Parlamentin vergiləri təsdiq etmək hüququ xalqın onları ödə­məyə razılıq verməsini ifadə edir. Vergilərin hüquqi təbiəti bu baxmdan araşdırılmalıdır.

Vergilərin tutulması xalqın təmsilçisi kimi parlaemntlə razı­laşdırılır, lakin cəmiyyətin hər bir üzvü ilə ayrı-ayrılıqda razı­laşdırılmır. Bundan başqa çox ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda (avqust 2002-ci il Referendumu ilə) vergitutma məsələlərinin referendium yolu ilə həll edilməsinə qadağa qoyulmuşudur. Bu sahədə qoyulan məhdudiyyət vergilərin hüquqi mahiyyətinin başlıca cəhətini-onların qoyulmasının birtərəfli xarakterini müəyyən edir.

Vergilərin büdcəyə ödənilməsi o deməkdr ki, subyektlərin mülkiyyəti dövlətin xeyrinə özgəninkiləşdirilir. Bu vergilərin əsas hü­quqi əlamətidir. Başqa sözlə, vergi ödənilən zaman mulkiyyətçi gəlirinin (sərvətinin) bir hissəsi dövlət mülkiyyətinə keçir. Axırıncı ifadənin (dövlət mülkiyyətinə keçir) dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı vardır. Çünki, belə bir sual meydana çıxır: dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin ödəmələri vergi hesab edilməlidirmi? Çünki, onlar da vergi ödəyir. Ancaq, bu zaman mülkiyyətin dəyişməsi hadisəsi baş vermir.

Sovet maliyyə hüququnda ənənvi olaraq dövlət müəssisə və təşkilatları tərəfindən büdcəyə edilən ödəmələr vergi hesab edilmirdi. Çünki, bu halda mülkiyyətin dəyişilməsi halı baş vermirdi, yalnız dövlət bölməsi arasında gəlirlər yenidən bölünürdü. Bazar iqti­sa­diy­yatı şəra­itində isə vəziyyət dəyişmişdir. Burada dövlət müəssisələri sa­hibkarlığın bərabərhüquqlu subyektlərinə çevrilmişlər. Ona görə də sovet dövründə mövcud olan həmin fikir artıq öz əhəmiyyətini itirmişdir.

Vergilər konkret vergi ödəyicisinin fərdi ehtiyacı üçün deyil, ümumi ictimai ehtiyacların ödənilməsi məqsədi ilə tutulur. Ona görə də, vergi ayrılıqda götürülmüş fərdlər üçün əvəzsizdir. Ödəyici tərə­findən verginin ödənilməsi konkret vergi ödəyicisinə dövlət tərəfindən hər hansı bir əvəz ödənilməsi üzrə heç bir öhdəlik doğurmur.



Vergilər qaytarılmamaq şərti ilə tutulur. Verginin qayta­rılması yalnız verginin artıq ödənildiyi halda, yaxud hər hansı bir güzəşt nəzərdə tutulduqda mümkündür. Bu isə vergilərin qaytarıl­maması şər­tinə təsir etmir və dövlət tərəfindən birtərəfli qaydada müəyyən edilir.

Vergi pul vəsaitinin birtərəfli hərəkətini ifadə edir və onun prinsipləri mülki dövriyyəyə birbaşa ziddir. Ona görə də, vergi­tutmanın hərəkətverici mexanizmi yalnız məcburetmə ola bilər. Əksər hallarda məcburetmə tədbirlərinə əl atmağa ehtiyac yoxdur, çünki vergi ödəyicisi vergini müstəqil ödəyir. Lakin, müəyyən edilmiş vergitutma qaydaların­dan kənarlaşma olduqda sanksiyaların sadəcə tətbiqi təhlükəsi prak­ti­ka­da real nəticə verir.

Vergi qanunlarına dövlətlə vergi ödəyicisi arasında maliyyə mü­nasibətlərini tənzimləmə vasitəsi kimi baxmaq lazımdır. Onlar vergi ödəyicisinə öhdəlik, dövlət vergi orqanlarına isə – icazə verilən hərəkət dərəcəsini əks etdirir. Verginin məcburi xarakteri vergiyə özəl mülkiy­yəti xəzinədən və onun agentlərinin qeyri-qanuni hərəkt­lərin­dən qoru­ma vasitəsi kimi baxmağa mane olmur. Vergiyə həmçinin və­təndaşlar ilə onların birliyi olan dövlətin qanuni mənafe və hüquq­larını balans­laş­dırma vasiətsi kimi də baxmaq lazımdır.

Yuxarıda gördüyümüz kimi, vergi anlayışına müxtəlif nöq­teyi-nəzərdən (iqtisadi hüquqi, sosial və s.) yanaşmaq mümküqdür. Bu za­man qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq vergitutmanın müxtəlif aspektləri nəzərə alınır. Qanunvericilikdə verginin tərifi bu ödəmənin əsas cəhətlərini göstərmək və bununla da hakimiyyət or­qanlarının hə­min cəhətlərə malik olan ödəmələri müəyyən etmə imkanlarını məh­dudlaşdırmaq məqsədilə verilir. Təcrübədə dövlət orqanları tərəfindən vergi mahiyyəti daşıyan, lakin, vergi adlanmayan məcburi ödəmələrin qoyulması hallarına rast gəlmək olur. «Vergi» anlayışı qanunvericilikdə dəqiq müəyyən edilmədikdə belə halların qanuni olub-olmadığını sübut etmək çətindir.

Vergilərin tərifi Azərbaycanda qanunvericilik qaydasında Ver­gi Məcəlləsinin 11-ci maddəsində belə müəyyən edilmişdir. «Vergi-dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgənin­ki­ləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə, köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir».

Verilən tərifi vergilərin müəyyən edilməsində qanunverici or­qanın müstəsna hüquqa malik olmasını vurğulayır. Göstərilən şərtlər daxilində adından asılı olmayaraq, hər hansı bir ödəmə (mü­kəlləfiyyət, yığım və s.) əgər qanunla qoyulmayıbdırsa qeyri-qanu­ni­dir. İcra haki­miyyəti vergitutma sahəsində qanunlarla idarəçiliyə nisbətən daha sıxı bağlıdır.

Tərifdə o da vurğulanır ki, vergi ödəyicisi vətəndaş deyil, mül­kiyətçidir. Verginin ödənilməsi özəl mülkiyyət hüququndan doğan sosial mükəlləfiyyətdir (borcdur). Özəl mülkiyyət vergi ödəməklə cəmiy­yətin mənafeyinə xidmət edir.

Verginin mülkiyyətçi tərəfindən ödənilməsi həmçinin onu gös­tərir ki, vergi hüququnda bərabərlik heç də hər kəs tərəfindən eyni miqdarda ödənilən can vergisi şəklində təmin edilmir. Mülkiyyətçi vergiyə cəlb edilərkən mülkiyyət ödəyicilərin iqtisadi bərabərliyi kimi düşünülür və öz ifadəsini onda tapır ki, iqtisadi potensial müqayisə edilməklə ödəyicilərin həqiqi vergi ödəmə qabiliyyəti aşkara çıxarılır və əsas götürülür. Bu vergitutmanın əsas qaydalarından biridir.

Vergi münasibətlərinin iştirakçıları dairəsi bütövlükdə ödəyici və dövlətin siyasi-hüquqi münasibətlərindən asılı deyildir. Mülkiyyəti vergiyə cəlb etməklə dövlət özünün vergi suverenliyini bir qayda olaraq, onun ərazisində fəaliyyət göstərən bütün şəxslərin əldə etdiyi gəlirlərə, onun ərazisində yerləşən əmlaka, onun ərazisində özünü göstərən əmtəə və xidmət tələbinə şamil edir.

Tərif onu da vurğulayır ki, vergi gəlir əldə etmək (maliyyə təminatı) məqsədilə qoyulur. Sosial əhəmiyyətli nəticə əldə etmək məqsədilə vergi ödəyicilərinin davranışına təsir göstərmək vergiqoy­mada əsas meyar ola bilməz. Hər bir vergi tənzimləyici rolunu oynamaq qabiliyyətinə malikdir. Onun üçün çox vaxt güzəşt müəyyən edilməsi, ya da əksinə, sərtləşdirmə üsulundan istifadə edilir.

Vergi şəxsin ödəmə qabiliyyətindən çıxış edir və ona vergi öhdəliyi hüdudundan kənarda hərəkət azadlığı verir. Vergi qazan­mağa vadar etmir, yalnız qazancın bir hissəsinə iddia edir. Tən­zim­ləyici vergilər bu prinsipi pozur. Əvəzsiz və qaytarılmamaq şərtilə alı­nan hər növ məcburi ödəmələr vergi deyillər. Məsələn, məhkəmənin hökmü və ya qərarı ilə üçüncü şəxsin və ya dövlətin xeyrinə alınan cərimələr həmin şərtlərə uyğun olsa da vergi deyillər.

Verginin tərifindən görünür ki, vergi alınmasında məqsəd hansısa konkret xərcin deyil, ümumiyyətlə dövlət məsrəflərinin ödə­nilməsidir. Dövlət məsrəflərinin əsas maddələri bu və ya digər mən­bədən asılı ola bilməz. Bu prinsip vergitutmanın əsas prinsiplərindən birinə çevrilmişdir. Lakin, bu qayda məqsədli vergilər qoyulması kimi istisnaya da yol verir.

Vergi bir hüquqi mexanizm olaraq öz qarşısına xərclərin ödənilməsi üçün zəruri olan konkret vəsaitin toplanması kimi birbaşa məqsəd qoymur. Həmin xərclər təbiidir ki, əvvəlcədən planlaşdırılır, lakin nəzərdə tutulan məbləğ vergitutmaya imperativ təsir göstərmir. Toplanan vergilərin məbləği büdcə haqqında Qanunda deyil, vergi haqqında Qanunda müəyyən edilən qaydalardan asılıdır.

Verginin yuxarıda verilən tərifi onu rüsum və yığımlardan ayırmağa imkan verir. Rüsum və ya yığım ödənilərkən həmişə konkret məqsəd (rüsum konkret olaraq nə üçün alınır) və xüsusi mənafe güdülür (Ödəyici ödənişin əvəzli olduğunu bu və ya digər dərəcədə bilavasitə hiss edir). Vergilər də məqsədli ola bilər (məqsədli vergilər), lakin onlar heç vaxt əvəzli olmur.


Yüklə 0,68 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə