Nigel warburton

---

---

2805 
1  ALFA  1  FELSEFE  1 
48 
FELSEFENİN KISA TARİHİ 
NIGEL  WARBURTON 
(1962) 
Felsefeyi  popülerleştiren  kitaplarıyla  tanınan  İngiliz  filo­
zof.  Bristol  Üniversitesinde  lisans  eğitimini  tanımlayan 
.  Warburton,  Cambridge  Darwin  College' da  doktorasını 
yaptı.  Bir  süre  Nottingham  Üniversitesinde  öğretim  gö­
revlisi  olarak  çalıştıktan  sonra 
1994-2013 
yılları  arasında 
Open  University'de çalıştı.  Bir dizi çok satan  felsefeye  gi­
riş kitabı yazdı: 
Philosophy:  The Basics (Felsefeye Giriş, 
Para­
digma, 
2008), 
Philosophy:  The  Classics 
ve 
Thinking From A 
to Z (A'dan Z'ye Düşünmek, 
Dost, 
2006). 
Virtual Philosopher 
adlı weblog'unda ve 
Prospect 
dergisindeki "Philosophy Bi­
tes" adlı köşesinde yazılarını yayınlıyor. 
GÜÇLÜ  ATEŞOGLU 
Mimar  Sinan  Güzel  Sanatlar  Üniversitesi  Felsefe  Bölümü 
Öğretim  Üyesi.  Spinoza, Alman  İdealizmi, Marksist  Felsefe, 
Tarih Felsefesi ve Siyaset Felsefesi üzerine çalışıyor. Bu alan­
larda  pek  çok  makalesi  ve  kitap  derlemesi  var.  Kant, Fich­
te, Hegel, Lukacs  ve  Zizek'ten  çevirileri  yayımlandı.  Gada­
mer'in 
Hegel'in Diyalektiği 
ve Beiser'in 
Alman Romantizminin 
Erken  Dönem Politik Düşüncesi'yle 
birlikte, Mimar Sinan Gü­
zel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü tarafından  düzenle­
nen "Felsefeden Siyasete Bir Gezi", "Spinoza ile Karşılaşma­
lar" ve "Bugün  Marx" başlıklı  sempozyumların  kitaplarının 
editörlüğünü  üstleniyor. 

---

---

. 
. 
. 
iÇiNDEKi LER 
1. Bölüm: 
Soru Soran Adam 
SOKRATES  VE PLATON, 
11 
2. Bölüm: 
Hakiki Mutluluk 
ARISTOTELES, 
22 
3. 
Bölüm: 
Hiçbir Şey Bilemeyiz 
PYRRHON. 
31 
4.  Bölüm: 
Bahçe Yolu 
EP IKUROS, 
40 
5. Bölüm: 
Önemsememeyi Öğrenmek 
EP IKTETUS, CICERO, SENECA, 
48 
6. Bölüm: 
İpler Kimin Elinde? 
AUGUSTINUS, 
57 

---

7. Bölüm: 
Felsefenin Tesellisi 
BOETHIUS, 
66 
• 
8. 
Bölüm: 
Mükemmel Ada 
ANSELMUS VE AQUINAS, 
75 
• 
9. Bölüm: 
Tilki ve Aslan 
NİCCOLÔ MACHIAVELLI, 
82 
• 
10. 
Bölüm: 
Kötü,  Zalim ve Kısa 
THOMAS HOBBES, 
92 
• 
11. 
Bölüm: 
Rüyada Olabilir miyim? 
RENE DESCARTES, 
100 
• 
12. 
Bölüm: 
Bahisleri Görelim 
BLAISE PASCAL, 
11 O 
• 
13. 
Bölüm: 
Mercek Yontucusu 
BARUCH SPINOZA. 
119 
• 
14. 
Bölüm: 
Prens ve Ayakkabı Tamircisi 
JOHN  LOCKE ve THOMAS REID, 
126 

---

15. Bölüm: 
Odadaki Fil 
GEORGE BERKELEY  [ve JOHN LOCKE). 134 
• 
16.  Bölüm: 
Mümkün Dünyaların En İyisi 
VOLTAIRE ve GOTTFRIED LEIBNIZ, 143 
• 
ı 7.  Bölüm: 
Hayali Saatçi 
DAVID HUME, 151 
• 
J 8. 
Bölüm: 
Özgür Doğmak 
JEAN-JACQUES ROUSSEAU,  160 
• 
19. Bölüm: 
Pembe Gerçeklik 
IMMANUEL KANT  [1). 167 
• 
20.  Bölüm: 
Ya Herkes Böyle Yapsaydı? 
IMMANUEL KANT  [2). 175 
• 
21. Bölüm: 
Kolay Yoldan Mutluluk 
JEREMY BENTHAM, 184 
• 
22.Bölüm: 
Minerva'nın Baykuşu 
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL,  191 

---

23.Bölüm: 
Gerçekliğe Anlık Bakışlar 
ARTHUR SCHOPENHAUER, 
200 
24. Bölüm: 
Büyümek için Yer Açın 
JOHN STUART MILL, 
208 
25. Bölüm: 
Akılsız Tasarım 
CHARLES DARWIN 
+ 
218 
26.  Bölüm: 
Fedakarlık 
S0REN KIERKEGAARD 
+ 
228 
27. Bölüm: 
Dünyanın Bütün İşçileri, Birleşinl 
KARL MARX 
<3> 
235 
28.  Bölüm: 
Ne Olmuş? 
C.S. PEIRCE  VE  WILLIAM JAMES, 
243 
29.  Bölüm: 
Tanrının Ölümü 
FRIEDRICH NIETZSCHE, 
253 
30. Bölüm: 
Gizlenen Düşünceler 
SIGMUND FREUD, 
260 

---

31. Bölüm: 
Fransa'nın Kralı Kel mi? 
BERTRAND RUSSELL 
e 
269 
32. Bölüm: 
Yuuh!/Yaşasıın! 
ALFRED JULES AYER 
e 
278 
33. Bölüm: 
Özgürlüğün  ıstırabı 
JEAN-PAUL SARTRE, SIMONE DE 
BEAUVOIR VE ALBERT CAM US 
e 
286 
34.  Bölüm: 
Dilin Büyüsünde 
LUDWIG WITTGENSTEIN 
e 
295 
35. Bölüm: 
Soru Sormayan Adam 
HANNAH ARENDT 
• 
303 
36.  Bölüm: 
Hatalardan Ders Almak 
KARL POPPER VE  THOMAS KUHN, 
311 
37.  Bölüm: 
Kontrolden Çıkan Tren ve 
İstenmeyen Kemancı 
PHILIPPA FOOT  VE JUDITH 
JARVIS THOMSON. 
322 

---

38.  Bölüm: 
Cehalet Yoluyla Adalet 
JOHN RAWLS, 
330 
39.Bölüm: 
Bilgisayarlar  Düşünebilir mi? 
ALAN TURING VE JOHN SEARLE, 
339 
40. 
Bölüm: 
Modern Bir Atsineği 
PETER SINGER, 
346 
DİZİN, 
356 

---

1 .  B Ö L Ü M  
Soru Soran Adam 
SOKRATES VE PLATON 
Atina'da 2400 yıl kadar önce bir adam, çok soru 
sorduğu  için  ölüme  mahkum  edildi.  Ondan 
önce de filozoflar vardı, ama felsefe Sokrates'le 
birlikte şahlandı. Felsefenin koruyucu bir azizi 
varsa, o  olsa  olsa Sokrates'tir. 
Uzun burunlu, tombul, pasaklı ve  bir parça 
tuhaf Sokrates, kalıplara uymayan bir adamdı. 
Görünüşü çirkindi, ender yıkanırdı ama muaz­
zam bir karizmaya ve parlak bir zihne sahipti. 
Atina'daki  herkes,  onun  gibi  birinin  olmadığı, 
muhtemelen  böyle  birinin  bir  daha  dünyaya 
gelmeyeceği  konusunda  hemfikirdi.  Nevi  şah­
sına münhasırdı, ama aynı zamanda çok da si-

---

12  1 
NIGEL WARBURTON 
nir bozucuydu.  Kendini  insanı  tatsız  biçimde 
ısıran  yapışkan  bir  at  sineği  olarak  görüyor­
du.  Onlar rahatsız edicidir, ama ciddi bir zarar 
vermezler.  Gerçi  Atina'da  herkes  aynı  görüşte 
değildi.  Sevenleri  de  vardı, tehlikeli  bir etkisi 
olduğunu düşünenler de. 
Gençliğinde  Peloponez  savaşında  Spartalı­
lara  ve  müttefiklerine  karşı  savaşan  cesur bir 
askerdi. Orta yaşlarında pazar yerinde dolaşır, 
zaman zaman insanları durdurup onlara olma­
dık sorular sorardı. Yaptığı şey buydu aşağı yu­
karı. Ne var ki sorduğu sorular jilet gibi keskin-
di. Basit görünüyorlardı, ama öyle değillerdi. 
Bunun bir örneği, Euthydemos'la diyaloguy­
du.  Sokrates  ona,  aldatmanın  ahlaksızlık  sa­
yılıp  sayılamayacağını  sorar.  "Elbette  sayılır," 
diye cevap verir Euthydemos. Apaçık ortada ol­
duğunu  düşünür.  Sokrates  ona  şöyle  sorar: Ya 
bir arkadaşın kendini çok kötü hissediyorsa ve 
kendini  öldürebilecekse, sen de onun bıçağını 
çalarsan? Bu da  aldatmak  olmaz mı? Şüphesiz 
ki olur. Fakat böyle yapmak 
ahlaksızca 
değil de 
ahlaki 
değil  midir?  Her  ne  kadar  aldatıcı  bir 
edim olsa da kötü değil iyi bir şeydir. Eli kolu 
bağlanan  Euthydemos,  "evet"  der.  Zekice  bir 
karşı örnek kullanan Sokrates, Euthydemos'un 
aldatıcı  olanın  ahlaksızca  olduğu  yönündeki 
genel yorumunun her durumda geçerli olmadı­
ğını göstermişti. Euthydemos bunu ilk kez fark 
ediyordu. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
ı3 
Sokrates  pazarda  karşılaştığı  insanların 
bildiklerini  düşündükleri  şeyi  gerçekten  bil­
mediklerini  tekrar  tekrar  kanıtlamıştır.  Bir 
ordu  komutanı,  "cesaret"le  kastedilenin  ne 
olduğunu  bildiğinden  kesinlikle  emin  olarak 
konuşmaya  başlar,  fakat  Sokrates'in  yanın­
da  geçirdiği  yirmi  dakikadan  sonra  tamamen 
kafası  karışır.  Bu oldukça  sersemletici  bir  de­
neyim  olmalıdır.  Sokrates  insanların  gerçekte 
anladığı  şeyin  sınırlarını  açığa  çıkarmayı  ve 
yaşamlarının  temeli  yaptıkları  varsayımları 
sorgulamayı  seviyordu.  Herkesin  ne  kadar  da 
az  bildiğini  fark  etmesiyle  son bulan  diyalog, 
onun  için  bir başarıydı.  Bir  şeyi  anlamadığın 
halde  anladığını  düşünmeye  devam  etmekten 
çok daha iyiydi. 
O  zamanlar Atina'da,  zengin  ailelerin  oğul­
ları eğitim almak üzere Sofistlere gönderilirdi. 
Sofistler  öğrencilerini  hitabet  sanatında  eği­
ten  zeki  hocalardı.  Bunun  için  onlara  yüksek 
ücretler ödenirdi. Onların aksine Sokrates hiz­
metleri  için ücret  almazdı. Aslında hiçbir şey 
bilmediğini  iddia  ederdi;  dolayısıyla  ne  öğre­
tebilirdi  ki?  Bu,  öğrencileri  ona  gitmekten  ve 
diyaloglarını  dinlemekten  alıkoymasa  da  onu 
Sofistlerin gözünde pek de sevilen biri yapma­
dı. 
Bir  gün  arkadaşı  Khairephon,  Delphi'deki 
Apollon  kahinine  gitti.  Kahin  bilge,  yaşlı  bir 
kadın, ziyaretçilerin  sorularını  cevaplayan  bir 

---

14  1 
NIGEL WARBURTON 
Apollon  rahibesiydi.  Cevapları  genellikle  bul­
maca  biçimindeydi.  "Sokrates'ten  daha  bilge 
var mı?" diye  sordu Khairephon.  Cevap "hayır" 
oldu, "Sokrates'ten daha bilge kimse yok." 
Khairephon  bunu  söylediğinde,  Sokrates 
önce  ona  inanmadı.  Gerçekten  de  şaşırmıştı. 
"Bu  kadar  az  şey  bilirken, Atina'daki  en  bilge 
kişi  nasıl  olabilirim?"  diye  hayret  etti.  Kendi­
sinden daha bilge biri olup olmadığını görmek 
için yıllarını insanlara  soru sormaya adadı.. En 
sonunda kahinin ne demek istediğini anladı ve 
haklı olduğunu fark etti. Çoğu insan yaptıkları 
çeşitli şeylerde iyiydi, marangoz marangozluk­
ta iyiydi, askerler savaşmayı biliyorlardı. Ama 
hiçbiri  hakiki  anlamda  bilge  değildi.  Ne  hak­
kında konuşt�klarını gerçekte bilmiyorlardı. 
"Filozof' sözcüğü "bilgelik sevgisi" anlamına 
gelen Yunanca sözcüklerden meydana gelir. Bu 
kitabın  izini  sürdüğü  Batı  felsefesi  geleneği, 
Doğu'dan  gelen  düşüncelerden  de  etkilenerek, 
eski Yunanlardan  dünyanın  geniş  bir  kısmına 
yayıldı. Değer verdiği bilgelik türü, argümana, 
akıl  yürütmeye  ve  sorular  sormaya  dayanır, 
önemli  biri  doğru  dedi  diye  bir  şeye  inanma­
ya  değil.  Sokrates  için bilgelik, çok şey bilmek 
ya  da bir  şeyi  nasıl yapacağını bilmek değildi. 
Bilgelikle neyi  bilebileceğimizin  sınırlarını  da 
içererek,  varoluşumuzun  gerçek  doğasını  an­
lamayı  kastediyordu. Günümüzde  filozoflar  az 
çok Sokrates'in yapmış olduğu şeyi yapıyorlar: 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  15 
Zor so:r:ular sormak, sebeplere ve kanıtlara bak­
mak,  gerçekliğin  doğası  ve  nasıl  yaşamamız 
gerektiğiyle  ilgili  olarak  kendimize  sorabildi­
ğimiz  en  önemli  sorulardan  bazılarını  cevap­
lamaya  çabalamak.  Ancak  Sokrates'ten  farklı 
olarak modern filozoflar neredeyse iki bin  beş 
yüz  yıllık  felsefi  düşünce  birikiminden  yarar­
lanırlar.  Bu  kitap, Sokrates'le başlayan  olduğu 
Batı  düşünce  geleneğinde  yazılar yazmış  bazı 
ana düşünürlerin fikirlerini inceliyor. 
Sokrates'i  böyle  bilge  kılan  şey,  durmaksı­
zın soru sorması ve  düşüncelerini  tartışmaya 
daima istekli olmasıdır. Yaşamın ancak ne yap­
tığınızı  düşünürseniz  yaşanmaya  değer  oldu­
ğunu  söylemişti.  Sorgulanmamış  bir  varoluş 
koyunlara uygundur, insanlara değil. 
Sokrates bir filozof için alışılmadık biçimde 
bir  şeyler  yazmayı  reddetti.  Ona  göre  konuş­
mak  yazmaktan  daha  iyiydi.  Yazılı  sözcükler 
insana  karşılık  vermez;  onları  anlamadığınız­
da  açıklama  yapamazlardı.  Sokrates  yüz  yüze 
konuşmanın  çok  daha  iyi  olduğuna  inanıyor­
du.  Konuşma sırasında konuştuğumuz  kişinin 
nasıl  biri  olduğunu  hesaba katabilir;  mesajın 
yerini  bulması  için  söyleyeceklerimizi  buna 
göre uyarlayabiliriz. Sokrates  yazmayı  reddet­
tiği  için  bu büyük insanın  inandığı  ve  tartış­
tığı  düşüncelerin  çoğunu  en parlak  öğrencisi 
Platon'un  eserleri  yoluyla  öğreniriz.  Platon, 
Sokrates ile  soru  sorduğu  insanlar arasındaki 

---

16 
1 
NIGEL WARBURTON 
bir dizi  diyalogu  kaleme  almıştır.  Bunlar Pla­
ton  Diyalogları  olarak bilinir ve  büyük  felsefe 
eserleri olduğu kadar büyük edebiyat eserleri­
dir,  bazı  açılardan  Platon  zamanının  Shakes­
peare'iydi. Bu diyalogları okurken, Sokrates'in 
nasıl biri  olduğu, zeki ve  insanı  çileden çıkar­
tan kişiliği hakkında bir fikir ediniriz. 
Aslında bu o kadar da basit değildir,  çünkü 
Platon'un  Sokrates'in  gerçekten  söylediği  bir 
şeyi  mi yazdığını yoksa "Sokrates" diye  adlan­
dırdığı karakterin  ağzından  kendi  düşüncele­
rini mi aktardığını her zaman ayırt edemeyiz. 
Çoğu insan, dünyanın göründüğü gibi olma­
dığı  düşüncesinin Sokrates'e değil  de Platon'a 
ait olduğuna inanır. Görünüş ile gerçeklik ara­
sında  önemH.bir fark  vardır. Pek çoğumuz gö­
rünüşle  gerçekliği  karıştırırız.  Anladığımızı 
düşünürüz,  fakat  anlamayız. Platon  dünyanın 
gerçekte  nasıl  olduğunu  yalnızca  filozofların 
anladığını  düşünür.  Filozof  duyularına  daya­
narak  değil  de  düşünmeyle  gerçekliğin  doğa­
sını keşfederler. 
Bu  fikri  anlatmak  için  Platon  bir  mağarayı 
betimler.  Bu  hayali  mağarada,  yüzleri  duvara 
dönük,  zincirlerle  bağlı  insanlar vardır.  Önle­
rinde,  gerçek  şeyler  olduğuna  inandıkları  tit­
reşen  gölgeleri  görebilirler.  Gördükleri  gerçek 
değil, arkalarında yanan bir ateşin önünde du­
ran  nesnelerin  meydana  getirdiği  gölgelerdir. 
Bu insanlar tüm yaşamlarını, duvara yansıyan 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  J 
17 
gölgelerin  gerçek  dünya  olduğunu  düşünerek 
geçirirler.  Sonrasında  içlerinden  biri  zincirle­
rini  kırar  ve  ateşe  doğru  döner.  Gözleri  ilkin 
bulanıktır, ama sonra nerede olduğunu görme­
ye başlar. Mağaradan sendeleyerek çıkar ve ni­
hayet güneşe  bakabilir.  Mağaraya  geri  döndü­
ğünde,  dışarıdaki  dünya  hakkında  söyledikle­
rine kimse inanmaz. Zincirlerini kıran kişi bir 
filozof gibidir.  Görünüşlerin  ötesini  görür.  Sı­
radan bir insan gerçeklik hakkında az bir fikre 
sahiptir, çünkü  onu. derinlemesine  düşünmek­
tense,  hemen  önünde  duran  şeye  bakmaktan 
hoşnuttur.  Ne  var  ki  görünüşler  aldatıcıdır. 
Gördükleri gölgelerdir, gerçeklik değil. 
Bu  mağara  hikayesi, Platon'un Formlar Te­
orisi  olarak  bilinegelen  şeyle  bağlantılıdır. 
Bunu  anlamanın  en kolay  yolu  bir  örnek  ara­
cılığıyladır.  Yaşamınız  boyunca  gördüğünüz 
bütün  daireleri  düşünün.  Bunlardan  herhangi 
biri mükemmel bir  daire miydi? Hayır. Hiçbiri 
tamamen  kusursuz  değildi.  Kusursuz  bir  dai­
renin  çevresindeki her nokta merkezdeki nok­
tadan  tamı  tamına  aynı  uzaklıktadır.  Gerçek 
daireler bu koşula asla tam olarak uymaz. Öte 
yandan,  "kusursuz  daire" sözcüklerini  kullan­
dığımda  ne  demek  istediğimi  anlamıştınız.  O 
kusursuz  daire  nedir  peki?  Platon  kusursuz 
daire  düşüncesinin bir  daire Formu  olduğunu 
söylerdi. Dairenin ne olduğunu  anlamak ister­
sek,  daire  Formuna  odaklanmamız  gerekmek-

---

18  J  NIGEL WARBURTON 
tedir;  hepsi  de  bir  açıdan kusurlu  olan  görsel 
duyularımız yoluyla  deneyimleyebildiğimiz ya 
da  çizdiğimiz  gerçek  dairelere  değil.  Benzer 
şekilde  Platon,  iyiliğin  ne  olduğunu  anlamak 
istiyorsak, onun tanık  olduğumuz tikel  örnek­
lerine  değil,  iyilik  Formuna  yoğunlaşmamız 
gerektiğini  düşünmüştür.  Filozoflar  bu  soyut 
yoldan Formlar hakkında düşünmeye en uygun 
insanlardır;  sıradan  insanlar  dünya  tarafın­
dan yanlış yönlendirilirler, çünkü onu  duyular 
aracılığıyla kavrarlar. 
Filozoflar gerçeklik  üzerine  düşünmede  iyi 
oldukları  için  Platon onların  sorumlu olmala­
rı  ve  politik gücün tamamını ellerinde bulun­
durmaları gerektiğine inanmıştır. En ünlü ese­
ri olan Devle
(
te, hayali bir mükemmel toplum 
betimledi.  Filozoflar  en  tepede  olacak,  özel 
bir  eğitim  alacaklardı;  buna  karşılık  yönet­
tikleri  yurttaşlar  uğruna  kendi  zevklerini  bir 
yana  bırakacaklardı.  Onların  altında,  ülkeyi 
korumak  üzere  eğitilmiş  askerler, 
onların  da 
altında  çalışan  kesim  olacaktı.  Bu  üç  grubun 
mükemmel  bir  denge  içinde  olacağını  düşü­
nüyordu  Platon;  akılcı  kısmının  duyguları  ve 
arzuları kontrol altında tuttuğu dengeli bir zi­
hin  gibi.  Ne yazık ki  onun toplum modeli son 
derece anti-demokratikti ve insanları yalanla­
rın  ve  gücün  birleşimiyle  kontrol  altında  tu­
tuyordu.  Platon  çoğu  sanatı, gerçekliği yanlış 
temsil  ettikleri  gerekçesiyle  yasaklardı.  Res-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  19 
sam  görünüşleri  resmeder,  fakat  görünüşler 
Formlar hakkında  aldatıcıdır.  Platon'un ideal 
devletinde  yaşamın  her  yönü,  yukarıdan  sıkı 
kontrol  altında  olacaktır.  Bugün  bizim  totali­
ter  devlet olarak  adlandıracağımız  şeydir  bu. 
Platon insanların oy vermesine izin vermenin, 
yolcuların  geminin  dümeninde  olmasına  izin 
vermekten  farksız  olduğunu  düşünmüştür  -
dizginleri, ne yaptıklarını bilen insanlara ver­
mek çok daha iyiydi. 
Beşinci  yüzyıl  Atina'sı  Platon'un  Devlet'te 
hayal  ettiği  toplumdan  oldukça  farklıydı.  Bir 
tür  demokrasiydi  ama  nüfusun  yalnızca  yüz­
de onu oy kullanabiliyordu. Sözgelimi kadınlar 
ve  köleler  otomatik  olarak  dışlanıyordu.  Ama 
yurttaşlar yasa önünde eşitti ve herkesin siya­
si kararları etkilemekte eşit  şansı olmasını ga­
rantiye alan kapsamlı bir seçim sistemi vardı. 
Atinalılar genel olarak Sokrates'e Platon ka­
dar  yüksek  değer  vermiyorlardı.  Tam  tersine, 
pek  çok  Atinalı  Sokrates'in  tehlikeli  olduğu, 
kasıtlı olarak hükümete zarar verdiği düşünce­
sindeydi. İÔ  399'da,  Sokrates 
70 
yaşındayken, 
bu Atinalılardan biri olan Meletos onu mahke­
meye verdi. Sokrates'in Atina tanrılarını ihmal 
ettiğini,  onların yerine yeni tanrılar koyduğu­
nu iddia  ediyordu. Atina'nın gençlerini yoldan 
çıkardığı,  onları  otoriteye  karşı  gelmeleri  için 
teşvik  ettiğini  de  söylüyordu.  Her  ikisi  de  çok 
ciddi suçlamalardı. Ne derece  doğru oldukları-

---

20  1  NIGEL WARBURTON 
nı bilmek bugün için güçtür. Sokrates  öğrenci­
lerini  devletin dinine uymamaya  teşvik  etmiş 
olabilirdi  gerçekten  de.  Atina  demokrasisiyle 
alay etmekten keyif aldığını  gösteren bazı ka­
nıtlar yok değildir. Bu onun karakteriyle de tu­
tarlı olurdu. Kesin olan tek  şey vardı:  Pek  çok 
Atinalı onun cezalandırılması gerektiğine ina­
nıyordu. 
Suçlu  olup  olmadığına  dair  oylama  yaptı­
lar. Büyük jüriyi oluşturan 501  yurttaşın yarı­
sından  biraz  fazlası  onu suçlu bularak  ölüme 
mahkum etti. İstese onları ikna ederek muhte­
melen  ölümden  kurtulabilirdi.  Böyle  yapmak 
yerine,  atsineği  olarak  ününe  toz  kondurma­
mak istercesine, yanlış  bir şey yapmadığını ve 
Atinalıların  �mu  cezalandırmak  yerine  ömrü 
boyunca bedava yemekle  ödüllendirmeleri  ge­
rektiğini söyleyerek onları daha da kızdırdı. Bu 
pek de hoş karşılanmadı. 
Bedeni yavaş yavaş felç eden bir bitki olan 
baldırandan  yapılan  zehri  içmeye  zorlanarak 
idam  edildi.  Sokrates  karısı  ve  üç  oğluyla  ve­
dalaştı,  sonra  öğrencilerini  etrafına  topladı. 
Cevaplaması  zor sorular sormadan, sessiz se­
dasız yaşamaya devam etmek gibi bir seçeneği 
olsa bile bunu kabul etmektense ölmeyi yeğler­
di.  Her  şeyi  sorgulamayı  sürdürmesini  söyle­
yen bir iç sese sahipti ve ona ihanet edemezdi. 
Sonra bardaktaki zehri içti. Kısa bir süre sonra 
öldü. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  2ı 
Sokrates, Platon'un diyaloglarında yaşama­
ya  devam  eder.  Durmaksızın  soru  soran,  şey­
lerin  gerçekte  nasıl  olduklarını  düşünmeyi 
bırakmaktansa  ölmeyi  tercih  eden  bu  inatçı 
adam,  o  zamandan  beri  filozoflar  için  ilham 
kaynağı olmuştur. 
Sokrates'in  birincil  etkisi  etrafındakiler 
üzerindeydi.  Hocasının  ölümünün  ardından 
Platon, Sokrates'in ilkelerine bağlı kalarak fel­
sefe  öğretmeye  devam  etti.  Gelmiş  geçmiş  en 
etkileyici  öğrencisi  ise, ikisinden de  çok farklı 
türde bir düşünür olan Aristoteles'ti. 

---

2 .   B O L U M 
Hakiki Mutluluk 
ARISTOTELES 
"Bir bulutla kış olmaz, bir çiçekle yaz gelmez." 
Kulağa  William  Shakespeare  ya  da  başka  bir 
ünlü  şaire  ait  olabilecekmiş  gibi  gelen bu söz 
aslında  Aristoteles'in,  oğlu  Nikhomakhos'a 
adadığı 
Nikhomakhos 'a  Etik 
adlı  ki tabından 
alınmıştır.  Aristoteles  bu  sözle  şunu  kastedi­
yordu:  Nasıl  açan bir tek  çiçek ya  da yaşanan 
bir tek sıcak gün yazın geldiğini kanıtlayamaz­
sa, size haz veren birkaç anın ardından da ha­
kiki  mutluluğu  bulduğunuzu söyleyemezsiniz. 
Ona  göre  hakiki  mutluluk  kısa süreli  bir  haz 
değildir. Şaşırtıcı bir şekilde, çocukların mutlu 
olamayacağını  düşünür.  Bu  kulağa  saçma  ge-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
23 
lir. Eğer çocuklar da mutlu olamazsa, kim mut­
lu  olabilir?  Buradan  hareketle  onun  mutluluk 
anlayışının  bizim  mutluluk anlayışımızdan ne 
kadar farklı  olduğunu anlıyoruz. Çocuklar ya­
şamlarına daha yeni başlamışlardır ve bu yüz­
den herhangi anlamda eksiksiz bir yaşama sa­
hip  değillerdir.  Aristoteles  hakiki  mutluluğun 
daha uzun bir yaşam gerektirdiğini öne sürer. 
Aristoteles, Platon'un, Platon da Sokrates'in 
öğrencisiydi.  Dolayısıyla  bu  büyük  düşünür­
ler  bir  zincirin  halkalarını  oluşturur:  Sokra­
tes-Platon-Aristoteles.  Zaten  hep  böyle  değil 
midir?  Dahiler  genellikle yoktan var olmazlar. 
Çoğunun onlara ilham veren bir hocası olmuş­
tur ancak bu üç düşünürün  düşünceleri birbi­
rinden  çok. farklıydı.  Öğrendiklerini  papağan 
gibi  yinelememişlerdi.  Her  birinin  özgün  bir 
yaklaşımı  vardı.  Basitçe  ifade  edersek,  Sokra­
tes iyi bir konuşmacı, Platon başarılı bir yazar, 
Aristoteles  ise her şeyle ilgilenen biriydi.  Sok­
rates ve Platon gördüğümüz  dünyayı, yalnızca 
soyut  felsefi  düşünceyle  ulaşılabilecek  olan 
hakiki  gerçekliğin soluk  bir yansıması  olarak 
düşünüyordu;  Aristoteles  ise  tam  aksine,  çev­
resindeki her şeyin ayrıntısıyla büyülenmişti. 
Ne  yazık  ki, Aristoteles'in  günümüze  kalan 
neredeyse  tüm  eserleri  ders  notları  şeklinde­
dir. Yine  de  onun  düşüncesinin  bu  kayıtları, 
çoğunlukla  kuru  bir  üslup  taşımalarına  rağ­
men Batı felsefesi üzerinde olağanüstü bir etki 

---

24  J  NIGEL WARBURTON 
bıraktı. Aristoteles yalnızca bir filozof değildi, 
aynı  zamanda  zooloji, astronomi, tarih, politi­
ka ve dramayla da ilgilenmişti. 
İÔ  384  yılında  Makedonya'da  doğan  Aris­
toteles, Platon'la birlikte  çalıştıktan  ve  Büyük 
İskender' e hocalık yaptıktan sonra Atina'da Ly­
keion denilen kendi okulunu kurdu. Burası an­
tik  dünyanın  en  ünlü  öğretim  merkezlerinden 
biriydi ve bir parça modern üniversitelere ben­
ziyordu. Aristoteles'in  Lykeion'dan  dış  dünya� 
ya  yolladığı  araştırmacılar  politik  toplumdan 
biyolojiye kadar her alanda yeni bilgilerle oku­
la geri dönüyordu. Ayrıca muazzam bir kütüp­
hane de kurmuştu. Raffaelo tarafından yapılan 
ünlü Rönesans resmi 
A tina 
Okulu'nda Platon, 
Formlar dünya�ına doğru yukarıyı işaret eder­
ken, Aristoteles  ise  tam tersine  elini  önündeki 
dünyaya uzatır. 
Platon  oturduğu  yerden  felsefe  yapmaktan 
hoşnut olabilirdi ama Aristoteles duyularımız­
la  deneyimlediğimiz  gerçekliği keşfetmek isti­
yordu. Hocasının Formlar Teorisini reddetmiş, 
bunun  yerine,  herhangi  bir  genel  kategoriyi 
anlamanın yolunun,  onun tikel  örneklerini  in­
celemek  olduğuna  inanmıştı. Yani  bir  kedinin 
ne  olduğunu anlamak istiyorsanız  kedi Formu 
hakkında soyut  düşünmek yerine, gerçek kedi­
lere bakmalıydınız. 
Aristoteles'in üzerinde durduğu sorulardan 
biri de "Nasıl yaşamalıyız"dı. Bu soruyu ondan 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  25 
önce  Sokrates  ve  Platon  da. sormuştu. Aslında 
buna  cevap  verme  ihtiyacı,  insanları  en  başta 
felsefeye  yönelten  nedenlerden biridir. Aristo­
teles'in  de  kendine  özgü bir  cevabı  vardı.  En 
yalın haliyle de şuydu: Mutluluğu arayın. 
Peki,  bu  "mutluluk  arayışı"  ne  anlama  ge­
lir? Günümüzde mutluluğu  arayın  dediğinizde 
çoğu  kişi  eğlenebilmenin bir yolunu  düşünür. 
Belki  de  sizin  için  mutluluk,  egzotik  tatillere 
çıkmak,  müzik  festivallerine  ya  da  partilere 
gitmek  ya  da  arkadaşlarınızla  zaman  geçir­
mektir.  Sevdiğiniz  kitapla  bir  yere  kıvrılmak 
ya  da  bir  sanat  galerisini  gezmek  anlamına 
da  gelebilir.  Aristoteles'e  göre  tüm  bunlar  iyi 
bir yaşamın parçası olabilirdi  ama yaşamanın 
en iyi yolunun  dışarıya  çıkmak ve  haz  aramak 
olduğuna  kesinlikle  inanmıyordu.  Aristote­
les' e  göre bu  tek başına  iyi bir yaşam  olmaz­
dı.  Aristoteles'in  kullandığı  Yunanca  sözcük 
("you-die-moania"  diye  telaffuz  edilen,  fakat 
anlamı  zıt olan*) 
eudaimonia 
idi. Sözcük bazen 
"mutluluk"tan ziyade "serpilme" ya da "başarı" 
olarak da çevrilir. 
Eudaimonia 
mango aromalı 
dondurma yediğinizde ya da tuttuğunuz takım 
maçı  kazandığında  tadacağınız  hoş  hislerden 
daha fazlasıdır. Gelip geçici mutluluk anları ya 
da kendinizi nasıl hissettiğinizle ilgili değildir. 
Bundan  daha nesneldir.  Günümüzde mutluluk 
Sözcüğün,  İngilizce  telaffuzu  "ölümüne  sızlanmanın" 
telaffuzuna benzemektedir -ed.n. 

---

26  1  NIGEL WARBURTON 
dediğimizde aklımıza kendimizi nasıl hissetti­
ğimizden başka bir şey gelmediği için onu kav­
ramak epey güçtür. 
Bir  çiçek düşünün. Onu sular, yeterince ışık 
almasını sağlarsanız, yavaş yavaş büyüyen bir 
filizin  çiçek  açmasını  sağlayabilirsiniz.  Ama 
onu  ihmal  eder,  karanlıkta  bırakır,  böceklerin 
yapraklarını  kemirmesine  izin  verirseniz  ölür 
ya  da  en  iyi  ihtimalle  çirkin  bir  ota  dönüşür. 
İnsanlar  da  çiçekler  gibi  gelişirler,  ancak· çi­
çeklerden farklı  olarak kendi seçimlerini ken­
dileri yaparlar:  Ne yapacağımıza ve olacağımı­
za kendimiz karar veririz. 
Aristoteles insan doğası diye bir şeyin oldu­
ğuna, adını koyacak olursak, insanın bir işlevi 
olduğuna  inanıyordu.  Bize  en  uygun  olan  bir 
yaşam  biçimi  vardır.  Diğer  hayvanlardan  ve 
başka her şeyden ayrı  olarak, ne yapmamız ge­
rektiğini  düşünüp  akıl  yürütebiliriz.  Buradan 
hareketle Aristoteles  bir  insan  için  en  iyi  ya­
şam şeklinin aklımızın güçlerini kullandığımız 
bir yaşam olduğu sonucuna varmıştır. 
Şaşırtıcı  bir  şekilde  Aristoteles  hakkında 
bilmediğimiz  şeylerin  -hatta  ölümümüzden 
sonraki  olayların  bile- eudaimoniamıza  kat­
kı bulunabileceğine inanıyordu.  Bu  size garip 
gelebilir.  Ölümden  sonra  yaşam  olmadığını 
düşünürsek,  siz  yokken  olan  şeyler  mutlulu­
ğunuzu  nasıl  etkileyebilir  ki?  Bir  ebeveyn  ol­
duğunuzu  düşünün  ve  mutluluğunuz  kısmen 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  27 
çocuğunuzun  geleceği  için beslediğiniz  umut­
lara  dayansın.  Çocuğunuz  sizin  ölümünüzden 
sonra  ciddi  bir  hastalığa  yakalanırsa, 
eudai­
monianız 
bundan  etkilenecektir.  Aristoteles' e 
göre,  siz  hayatta  olmasanız  ve  çocuğunuzun 
hastalığından  aslında  haberdar  olmasanız 
bile yaşamınız  kötüye  gitmiş  olacaktır.  Bu ör­
nek  mutluluğun  sadece  nasıl  hissettiğinizle 
ilgili  bir  mesele  olmadığını  açıkça  ortaya  ko­
yar.  Bu  bağlamda  düşünüldüğünde  mutluluk, 
yaşamdaki  tüm  başarılarınız,  önemsediğiniz 
insanların  başına  gelenlerden  etkilenebilecek 
bir  şeydir.  Kontrolünüz  ve  bilginiz  dışındaki 
olaylar  mutluluğunuzu  etkilemektedir.  Mutlu 
olup olmadığınız kısmen iyi şansa da bağlıdır. 
Temel  soru  şudur: 
"Eudaimonia 
şansımı 
artırmak  için  ne  yapabilirim?" Aristoteles  bu 
soruya,  "Doğru  karaktere  sahip  olun"  karşı­
lığını  verir.  Doğru  zamanda  doğru  duyguları 
hissetmeniz gerekir, bunlar da sizi doğru dav­
ranmaya götürür. Bu kısmen nasıl yetiştirilmiş 
olduğunuzla  ilgili  bir meseledir,  çünkü uygun 
alışkanlıkları  geliştirmenin  en  iyi  yolu,  onla­
rı  küçük yaşlarda  edinmektir.  Şans  burada  da 
devreye  girer. İyi davranış kalıpları  erdemleri, 
kötü olanlar ise kusurları doğurur. 
Savaş  zamanındaki  cesaret  erdemini  düşü­
nün.  Bir  asker,  bazı  yurttaşların hayatını  sal­
dırıya  geçen ordudan  kurtarmak için 'belki  de 
kendi  hayatını  tehlikeye  atmak  zorunda  kalır. 

---

28 
1 
NIGEL WARBURTON 
Gözü kara 
kişi kendi  güvenliğini  hiç  önemse­
mez.  Hatta  muhtemelen  gerekli  olmadığı  du­
rumlarda  bile  kendini  tehlikeye  sokabilir.  Ne 
var ki bu  gerçek  cesaret  değil, umarsızca  ris­
ke  girmektir.  Diğer uçta  ise, 
korkak 
bir asker 
korkusunu  yenip  gerekeni yapamaz  ve ona  en 
fazla ihtiyaç  duyulan  anda korkudan  donaka­
lır. Aynı durumda cesur ya da yiğit kişi de kor­
ku  duyabilir,  ancak korkusunu yenip  harekete 
geçmeyi  de  bilir.  Aristoteles  her  erdemin  bu� 
nun  gibi  iki  uç  arasında  olduğunu  düşünmüş­
tür.  Burada  cesaret, gözü karalık ile  korkaklık 
arasında ortada bir yerdedir.  Bu, Aristoteles'in 
Altın Orta öğretisi olarak da bilinir. 
Aristoteles'in  etiğe  yaklaşımı  sadece  tarih­
sel  açıdan  ilgi_ çekici  değildir.  Birçok  modern 
filozof,  erdemleri  geliştirmenin  önemi  konu­
sunda Aristoteles'in  haklı  olduğuna, mutlulu­
ğun ne olduğuna ilişkin görüşünün eksiksiz ve 
ilham  verici  olduğuna  inanır.  Yaşamdan  aldı­
ğımız hazzı  artırmanın  yollarını  aramak  yeri­
ne,  daha  iyi  bir insan olmaya  ve  doğru  şeyleri 
yapmaya  çalışmalıyız.  Yaşamı  daha  iyi  kılan 
şey budur. 
Tüm  bunlar,  aklınıza  Aristoteles'in  sadece 
kişisel gelişimle ilgilendiği düşüncesini getire­
bilir. Ancak işin doğrusu öyle  değildir. İnsanın 
politik  bir  hayvan  olduğunu  öne  sürer Aristo­
teles.  Diğer  insanlarla  birlikte  yaşayabilme­
ye,  doğamızın karanlık  tarafını  bastıracak  bir 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  29 
adalet  sistemine  gerek  duyarız. 
Eudaimonia 
sadece toplum içindeki yaşamla ilişkili olarak 
elde edilebilir. Birlikte yaşarız ve iyi düzenlen­
miş  politik  bir  devlette  etrafımızdakilerle  iyi 
etkileşim  yoluyla  mutluluğumuzu  bulmamız 
gerekir. 
Aristoteles'in  dehasının  tek bir talihsiz yan 
etkisi vardı.  Öyle  zekiydi ve araştırmaları öyle 
kapsamlıydı  ki,  eserlerini  okuyanların  çoğu 
onun her konuda haklı  olduğuna inandılar.  Bu 
durum, Sokrates'in başlattığı gelenek içindeki 
felsefe ve ilerleme açısından kötüydü. Ölümün­
den yüzyıllar sonra bile Aristoteles'in dünyaya 
ilişkin  görüşleri,  çoğu  alim  tarafından  sorgu­
suz sualsiz  kabul  edildi. Aristoteles'in bir ko­
nuda  bir  şey  söylediğini  kanıtlayabilmek  on­
lar  için yeterliydi.  Bu,  kimi  zaman "otoritenin 
doğrusu"  diye  adlandırılan  şeydir,  önemli  bir 
"otorite" doğru  olduğunu söylediği  için bir şe­
yin doğru olması 
gerektiğine 
inanmak anlamı­
na gelir. 
Yüksek bir yerden aynı boyutta bir ahşap  ve 
metal  parçası  atsaydınız  ne  olurdu  dersiniz? 
Yere ilk düşen hangisi  olurdu? Aristoteles  ağır 
olanın,  metal  parçanın  daha  hızlı  düşeceğini 
düşünmüştü. Aslında  olan  bu  değildi.  İkisi  de 
aynı  hızda  düşüyordu.  Ama  Aristoteles  doğ­
ru  olduğunu  söylediği  için,  ortaçağda  herkes 
de  bunun  doğru  olması  gerektiğine  inanıyor­
du.  Başka bir  kanıta  gerek  yoktu.  On sekizinci 

---

30  1  NIGEL WARBURTON 
yüzyılda Galileo Galilei'nin bunu sınamak için 
eğik  Pisa  Kulesinden  ahşap  bir  topu  ve savaş 
güllesini  aşağı bıraktığı söylenir. İkisi  de  aynı 
anda yere ulaştılar. Yani Aristoteles yanılmıştı. 
Ne  var  ki, bunu  çok  daha  önce  göstermek  de 
gayet kolay olurdu. 
Başka birinin otoritesine güvenmek, Aristo­
teles'in araştırmasının  doğasına tamamen  ay­
kırıydı.  Felse.fenin  doğasına  da  aykırıydı.  Oto­
rite  tek başına hiçbir şeyi  kanıtlamaz. Aristo� 
teles'in  kendine  özgü  yöntemleri  soruşturma, 
araştırma ve  açık bir şekilde akıl yürütmeydi. 
Felsefe  tartışmayla,  yanlış  olma  olasılığıyla, 
karşıt  görüşlerle  ve  keşfedilen  alternatifler­
le  gelişir.  Neyse  ki  her  çağda  başka  insanla­
rın böyle  almaşı  gerek  dediği  şeyler hakkında 
eleştirel düşünmeye  hazır  filozoflar vardı. He­
men hemen her konu hakkında eleştirel düşün­
meye  çabalayan  filozoflardan  biri  de  şüpheci 
Pyrrhon'du. 

---

3 .  B Ö L Ü M 
Hiçbir Şey Bilemeyiz 
PYRRHON 
Hiç kimse bir  şey bilemez, hatta  bu bile kesin 
değildir.  Doğru  olduğuna  inandığınız  şeylere 
güvenemezsiniz  çünkü  yanılıyor  olabilirsiniz. 
Her  şey  sorgulanabilir,  her  şeyden  şüphe  edi­
lebilir.  Bu  nedenle  yapabileceğiniz  en  iyi  şey, 
açık fikirli  olmayı  sürdürmektir.  Kendinizi bir 
düşünceye  adarsanız,  hayal  kırıklığına  uğrar­
sınız.  Bu,  eski  Yunan  ve  daha  sonra  Roma'da 
birkaç  yüzyıl  popüler  olan  bir  felsefi  akım 
olan  Şüpheciliğin  ana  öğretisiydi.  Platon  ve 
Aristoteles'ten  farklı  olarak,  en  aşırı  şüpheci­
ler herhangi bir konuda belli bir düşünceyi sa­
vunmaktan kaçındılar. AntikYunanistan'da ya-

---

32  J  NIGEL WARBURTON 
şamış Pyrrhon (M.Ö. 365-270), tüm zamanların 
en ünlü  ve  belki  de  en  uç  şüphecisidir. Hayatı 
da oldukça gariptir. 
Birçok  şey  bildiğinizi  düşünebilirsiniz.  Ör­
neğin  şu  anda bu  kitabı okuduğunuzu biliyor­
sunuz.  Ama  şüpheciler  bunu  sorgularlar.  Şu 
anda  gerçekten  de  elinizdeki  kitabı  okuduğu­
nuza  ve  yalnızca  okuduğunuzu  hayal  etmedi­
ğinize  neden  inandığınızı  düşünün.  Bundan 
gerçekten  emin  olabilir  misiniz?  Okuyor  gibi 
görünüyorsunuz - size öyle görünür. Ama belki 
de halüsinasyon ya da rüya  görüyorsunuz  (Bu, 
Rene  Descartes'ın  1 800  yıl  sonra  geliştireceği 
bir  düşüncedir,  bkz.  1 1 .  Bölüm).  Sokrates'in, 
tek bildiğinin, hiçbir şey bilmediği  olduğunda 
ısrar etmesi de  şüpheci bir bakış  açısıydı. Py­
rrhon bunu çok daha da ileriye taşıdı; belki de 
biraz fazla ileriye. 
Pyrrhon'un  hayatıyla  ilgili  anlatılanlara 
inanılacak  olursa  (belki 
bunlardan 
da  şüphe 
etmeliyiz), hiçbir şeye kesin gözüyle bakmama­
yı kariyere dönüştürdüğünü görürüz. Sokrates 
gibi o da hiçbir şey yazmadı. Dolayısıyla onun­
la  ilgili bildiğimiz  her  şeyi  ölümünden  birkaç 
yüzyıl  sonra  başkalarının  yazdıklarından  öğ­
reniriz. Onlardan biri de Diogenes Laertios'tur. 
Bize  Pyrrhon'un  meşhur  olduğunu,  yaşadığı 
yer  olan  Elis'te  yüksek  rahip  konumuna  ge­
tirildiğini  ve  onun  onuruna  filozofların  vergi 
ödemek  zorunda  olmadığını  söyler.  Filozofla-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  l  33 
rın vergi ödememesi gayet iyi bir fikir olsa  da, 
bunun  doğru  olup olmadığını bilmemizin yolu 
yoktur. 
Yine  de  bilebildiğimiz  kadarıyla,  Pyrrhon 
şüpheciliğini  oldukça  olağanüstü  şekillerde 
yaşadı.  Onu koruyacak arkadaşları  olmasaydı, 
yeryüzünde  geçirdiği  zaman  çok  kısa  olurdu. 
Uzun yaşamak için her aşırı şüphecinin, kendi­
sinden daha az  şüpheci olan insanların deste­
ğine ya  da bolca şansa ihtiyacı vardır. 
Pyrrhon  hayata  şöyle  yaklaşırdı.  Duyuları­
mıza  tamamen güvenemeyiz  çünkü  bazen  bizi 
aldatırlar.  Örneğin  karanlıkta  gördüğünüz  bir 
şey  hakkında  kolayca  yanılabilirsiniz.  Tilki 
gibi  görünen  şey  sadece  bir  kedi  olabilir.  Bi­
rinin  size  seslendiğini  düşündüğünüz  zaman 
yalnızca ağaçlar arasında esen rüzgarı işitmiş 
olabilirsiniz.  Duyularımız  bizi  oldukça sık  al­
dattığı  için  onlara 
asla 
güven  olmayacağına 
karar  verir  Pyrrhon.  Duyularının  ona  doğru 
bilgi  verme  olasılığını  hepten  göz  ardı  etmez 
ama meseleye  karşı  açık görüşlü tavrından da 
ödün vermez. 
Dolayısıyla pek çok kişi sarp  bir uçurumun 
kıyısındayken  yürümeye  devam  etmeyi  aptal­
lık sayarken,  Pyrrhon  bunu yapmaz. Duyuları 
onu aldatabileceği için onlara güvenmez. Ayak­
larının uçurumun kenarında kıvrıldığını ya  da 
öne  doğru  devrildiğini  hissetse  bile  aşağıdaki 
kayalara düşeceğine ikna olmaz. Kayalara düş-

---

34 
\ 
NIGEL WARBURTON 
menin sağlığına  zarar  vereceği  bile  onun  için 
açık  değildir.  Mutlak  anlamda  bundan  nasıl 
emin olabilir ki? Hepsinin  şüpheci  olmadığını 
tahmin ettiğimiz  dostları başına bir kaza  gel­
memesi  için  onu  kollamasa  büyük  ihtimalle 
başı beladan kurtulmazdı. 
C anını yakmayı  isteyeceklerinden emin de­
ğilsen vahşi köpeklerden korkmanın bir anla­
mı  var  mı?  Havlayıp  diş  göstermeleri  ve  size 
doğru  koşmaları  sizi  kesinlikle  ısıracakları 
anlamına  gelmez.  Isırsalar bile ille  de  canınız 
yanacak  değil  ya.  Caddede  karşıdan  karşıya 
geçerken  hızla  akan  trafik  kimin  umurunda? 
Arabalar  size  çarpmayabilir.  Gerçekten  kim 
bilebilir?  Hem  ölü  ya  da  diri  olsanız  ne  fark 
eder  ki?  Her  nasılsa  Pyrrhon,  bu  bütünüyle 
kayıtsızlık felsefesini sonuna kadar yaşamayı 
başardı, tüm olağan ve  doğal insani duygular­
la  davranış kalıplarını yendi. 
En azından efsane böyle diyor. Onunla ilgili 
bu hikayelerin bazıları, felsefesiyle dalga geç­
mek  isteyenlerin  uydurduğu  masallar  muh­
temelen.  Fakat  hepsinin  uydurma  olduğu  da 
söylenemez.  Mesel_a  gemiyle  yolculuk  yaptığı 
sırada,  gelmiş  geçmiş  en  korkunç  fırtınalar­
dan  birinin ortasında kaldığında serinkanlılı­
ğı  hiç  bozmamasıyla ünlüdür.  Sert rüzgar  ge­
minin yelkenlerini  parçalar,  dev  dalgalar  tek­
neyi döver. Etrafındaki herkes korkuya kapılır 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  35 
ama Pyrrhon bunların hiçbirinden etkilenmez. 
Görünüşler sıklıkla  aldatıcı olduğundan, fırtı­
nadan  gelebilecek  herhangi  bir  zarardan  da 
kesin  olarak  emin  olamayacaktır.  En  tecrübeli 
denizciler bile paniğe kapıldığında, o  sükune­
tini  korumuştur.  Bu  şartlar  altında  bile kayıt­
sız  kalmanın mümkün olduğunu kanıtlamıştır. 
Bu hikaye muhtemelen gerçektir. 
Pyrrhon  gençliğinde  Hindistan' a  gitmişti. 
Muhtemelen sıradışı yaşamının ilham kaynağı 
da burası oldu. Hindistan, kendilerini aşırı, ne­
redeyse inanılmaz  boyutlarda  fiziksel  zorluk­
lara tabi tutabilen ruhani hocalar ve guruların 
muazzam  bir  geleneğine  sahipti:  İçsel  dingin­
liğe  ulaşmak  için  diri  diri  gömülme,  bedenin 
hassas bölgelerine ağırlıklar asma ve haftalar­
ca  yemek  yemeden  yaşama.  Pyrrhon'un  felse­
feye  yaklaşımı bir mistiğinkine  yakındı.  Bunu 
başarmak  için  kullandığı  teknikler  ne  olursa 
olsun, dediklerini uyguluyordu. Sakin ruh hali, 
etrafındakileri derinden etkiliyordu.  Ona göre, 
herhangi  bir  şey  karşısında  galeyana  gelme­
mesinin nedeni, mutlak anlamda her şeyin bir 
yargı  meselesi  olmasıydı.  Hakikati  keşfetme­
nin bir yolu yoksa, endişeye de mahal yoktur. O 
zaman kendimizi bütün katı inançlardan uzak­
laştırabiliriz, çünkü böyle  inançlar her zaman 
hayal ürünüdür. 
Pyrrhon'la  tanışsaydınız  büyük  ihtimalle 
onun  deli  olduğunu  düşünürdünüz.  Belki  de 

---

36  1  NIGEL WARBURTON 
gerçekten  öyleydi. Ama  düşünceleri  ve  davra­
nışları  tutarlıydı.  Kesin  dediğiniz  pek  çok  şe­
yin  anlamsız  olduğunu,  iç  huzurunuza  gölge 
düşürdüğünü düşünürdü. Çok fazla şeye  kesin 
gözüyle  bakmak  kumdan  kaleler  inşa  etmek 
gibidir.  Düşüncelerinizin  temelleri,  inanmak 
istediğiniz kadar sağlam değildir ve sizi mutlu 
kılma ihtimalleri yoktur. 
Pyrrhon  felsefesini,  mutlu  olmak  isteyen 
herkesin  sorması  gereken  üç  soru  biçiminde 
düzgünce özetlemişti: 
Nesnelerin gerçek yapısı nedir? 
Nesneler karşısında  duruşumuz ne olmalı­
dır? 
Nesneler karşısında doğru bir duruştan  ne 
kazanırız'? 
Cevapları  basit ve  isabetliydi.  İlk  cevap,  dün­
yanın  neye  benzediğini  kesinlikle  bilemeyiz  -
o,  anlayışımızın ötesinde bir  şeydir. Hiç kimse 
gerçekliğin nihai  doğasını  bilemez.  Bu bilgiyi 
elde  etmek  insanlar için mümkün  değildir.  Bu 
yüzden  bu  soruyu  unutalım  gitsin.  Bu  görüş, 
Platon'un  Formlar  Teorisine  ve  filozofların 
bunların  bilgisini  soyut  düşünce  yoluyla  elde 
edebilecekleri  ihtimaline  tamamen  çekişme 
içindedir  (bkz. 
1. 
Bölüm).  İkincisi  ilk  cevabın 
sonucu  olarak, kendimizi hiçbir görüşe  teslim 
etmemeliyiz.  Hiçbir  şeyi  kesin  olarak  bileme-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  37 
yeceğimizden, tüm yargılarımızı  askıya  almalı 
ve  hayatlarımızı  yargıdan  kaçınarak  yaşama­
lıyız.  Sahip  olduğunuz  her  arzu,  bir  şeyin  di­
ğerinden  daha  iyi olduğuna  inandığınızı  gös­
terir.  İstediğinizi  elde  edemediğinizde  mutsuz 
olursunuz. Ne var ki, bir şeyin diğerinden daha 
iyi  olduğunu  bilemezsiniz.  Dolayısıyla  mutlu 
olmak  için,  kendimizi  arzularımızdan  kurtar­
mamız  ve  işlerin  nasıl  sonuçlanacağıyla  ilgi­
lenmememiz  gerekir.  Doğru  yaşamanın  yolu 
budur.  Hiçbir  şeyin  önemli olmadığının  farkı­
na  varın.  Böylece  hiçbir  şey,  ruh halinizi yani 
iç  huzurunuzu  bozmayacaktır.  Üçüncüsü  bu 
öğretiyi  takip  ederseniz,  hayatınız  şöyle  ola­
caktır:  Başta, herhangi bir şey hakkında muh­
temelen  ne  diyeceğinizi  bilemeyeceğiniz  için, 
sessiz  kalırsınız. Sonunda  da  bütün  endişele­
rinizden  arınırsınız.  Bu  da  bir  insanın  hayat­
tan  bekleyebileceği  en  iyi  şeydir.  Tüm  bunlar 
neredeyse dinsel bir deneyim gibidir. 
Teoride  böyle  bir  şeydi.  Bu  teori  Pyrrhon 
özelinde işe yaramıştır anlaşılan, ancak insan­
lığın çoğu için aynı  sonuçları vereceğini kabul 
etmek  güçtür.  Pek  azımız  onun  önerdiği  türde 
bir kayıtsızlık haline ulaşabilir. Herkes en kötü 
hatalarından onu kurtaracak bir arkadaş  gru­
buna sahip  olacak kadar şanslı değildir. Aslın­
da herkes Pyrrhon'un tavsiyesini takip etseydi, 
Pyrrhoncu  şüphecileri  kendilerinden  koruya­
cak  kimse  kalmazdı  ve  koca  felsefe  ekolü  çok 

---

38  1  NIGEL WARBURTON 
geçmeden  uçurumun  kenarından  tepetaklak 
düşerek, hareket halindeki araçların önüne at­
layarak ya da vahşi köpekler tarafından parça­
lanarak yok olup giderdi. 
Pyrrhon'un  yaklaşımının  temel  zayıflığı, 
"hiçbir şeyi bilemeyiz"le başlayıp "tehlikeli bir 
şey  karşısındaki  içgüdülerinizi  ve  hislerinizi 
yok  saymalısınız"  sonucuna  ulaşmasıdır.  Ne 
var  ki  birçok  olası  tehlikeden  içgüdülerimiz 
sayesinde  kurtuluruz.  Bütünüyle  güvenilir  ol­
mayabilirler,  ama  sırf bu  nedenle  içgüdüleri­
mizi öylece yok sayamayız. Hatta  Pyrrhon bile 
bir  köpek  ısırdığında  oradan  uzaklaşacaktır: 
Ne  kadar  istese  de  otomatik  tepkilerini  tam 
anlamıyla  ortadan  kaldıramazdı.  Dolayısıy­
la  Pyrrhoncu  Şüpheciliği  denemek  ve  sonuna 
kadar  yaşamak  aykırılık  görünür.  Bu  şekilde 
yaşamanın  Pyrrhon'un  düşündüğü  gibi  bir  iç 
huzuru sağladığı da kesin değildir. Pyrrhon'un 
Şüpheciliğiyle ilgili şüpheye düşmek mümkün­
dür. Huzurun,  onun girdiği türden tehlikelerle 
gerçekten elde edilip  edilemeyeceğini sorgula­
mak isteyebilirsiniz. Bu öğreti Pyrrhon için işe 
yaradı  diye  sizin  de  işinize  yarayacağı  kesin 
mi? Vahşi bir köpeğin  sizi ısıracağından yüzde 
yüz emin olamayabilirsiniz, ama yüzde doksan 
dokuzluk bir ihtimal varsa  işi  şansa  bırakma­
mak akıllıca olur. 
Felsefe  tarihindeki  tüm  şüpheciler Pyrrhon 
kadar  uç  noktada  değildi.  Her  zaman  her  şey 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  39 
kuşku  altındaymış  gibi yaşamak yerine, varsa­
yımları sorgulayan ve inandığımız şeylere dair 
kanıtlara  yakından  bakan  muazzam  bir  ılım­
lı  şüphecilik  geleneği  de  vardır.  Bu  çeşit  bir 
şüpheci  sorgulama,  felsefenin  özünde  yatar. 
Aslında bu  anlamda tüm büyük filozoflar şüp­
hecidir.  Bu dogmatikliğin karşıtıdır.  Dogmatik 
olan  biri  gerçeği  bildiğinden  çok  emindir.  Fi­
lozoflar  dogmaya  meydan  okurlar.  İnsanların 
yaptıkları şeye neden inandıklarını, sonuçları­
nı  desteklemek  için  ellerinde  ne  gibi  kanıtlar 
olduğunu  sorarlar.  Sokrates  ve  Aristoteles'in 
yaptıkları  buydu, günümüz  filozofları  da  aynı 
şeyi  yapar.  Ama  bunu  sadece  huzursuz  etmek 
adına  yapmazlar.  Ilımlı  felsefi  şüpheciliğin 
amacı gerçeğe yaklaşmak, en azından ne kadar 
az bildiğimizi ya da bilebildiğimizi göstermek­
tir.  Bu  tür  bir  şüpheci  olduğunuz  için  uçuru­
mun  kenarından  düşme  tehlikesine  girmeniz 
gerekmez. Ancak farklı sorular sormaya hazır­
lıklı  olmanız  ve  insanların  vereceği  cevaplar 
hakkında eleştirel düşünmeniz gerekir. 
Pyrrhon tüm endişelerden özgür olmayı tav­
siye etse de çoğumuz bunu başaramayız. Ortak 
kaygılarımızdan biri  de  öleceğimiz  gerçeğidir. 
Bir  başka Yunan  filozofu  Epikuros  bu  konuyu 
nasıl  kabullenebileceğimizle  ilgili  bazı  zekice 
önerilerde bulunmuştur. 

---

4 .   B O L U M 
Bahçe Yolu 
EPIKUROS 
Kendi  cenazenizi hayal  edin.  Nasıl  olurdu siz­
ce?  Kimler  gelirdi?  Ne  konuşurlardı?  Şu  an 
hayal  ettiklerinizi  kendi  bakış  açınızdan  dü­
şünüyor  olmalısınız.  Sanki  hala  orada,  belirli 
bir yerden, yukarıdan ya da yas tutanların ara­
sında bir iskemleden olanları izliyormuşsunuz 
gibi. . .   Bazı  insanlar,  bunun  ciddi  bir  olasılık 
olduğunu  düşünür.  Ölümden sonra bu  dünya­
da olup bitenleri  bile  görebilecek bir çeşit ruh 
olarak fiziksel bir bedenin dışında var olabile­
ceğimize inanırlar. Ne var ki, ölümün son oldu­
ğuna inanan bizler için gerçek bir sorun vardır. 
Orada  olmadığımızı  hayal  etmeyi  her  deneyi-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  41 
şimizde,  bunu  orada  olduğumuzu,  biz  yokken 
olanları izlediğimizi hayal  ederek yaparız. 
Kendi ölümünüzü hayal  edebilseniz  de  ede­
meseniz  de  var  olmamaktan  korkmanız  çok 
normaldir.  Kim  ölümden  korkmaz  ki?  Eğer 
endişeleneceğimiz  bir  şey varsa  kesinlikle  bu 
odur. Yıllar sonra  bile  olacak  olsa, bu  dünya­
da  olmamak insanı korkutur. Bu içgüdüsel bir 
duygudur.  Bu  konuya  kafa  yormayan  insan 
yoktur belki  de. 
Eski Yunan  filozofu  Epikuros  (İÖ  341 -270), 
ölüm  korkusunun  zaman  kaybı  olduğunu  ve 
yanlış  bir  mantığa  dayandığını savundu. Aşıl­
ması gereken bir ruh haliydi bu. Sağlıklı düşü­
nürseniz,  ölüm  hiç  de  korkulacak  bir  şey  de­
ğildir.  Doğru bir şekilde düşünecek olursanız, 
burada geçirdiğiniz  zamandan daha  çok keyif 
alırsınız  ki Epikuros için bu son  derece önem­
liydi.  Ona  göre  felsefenin  amacı,  daha  iyi  bir 
hayata  sahip  olmak  ve  mutluluğa  ulaşmaktı. 
Bazı  kişiler  kendi  ölümleri  üzerine  düşünme­
nin  korkunç  olduğuna  inanır  ancak  bu,  yaşa­
mayı daha yoğun kılmanın bir yoludur. 
Epikuros,  Ege  Denizi'nde  bir  Yunan  adası 
olan  Sisam'da  doğdu.  Hayatının  çoğunu, nere­
deyse  bir  idol  haline  geldiği  Atina'da  geçirdi, 
bir grup öğrenciyi çevresine topladı ve onlarla 
komün  hayatı  yaşadı.  Gruba  kadınlar ve köle­
ler  de  dahildi.  Bu  eski Atina'da  oldukça  nadir 
görülen bir durum olduğu için haliyle  ona ne-

---

42  1  NIGEL WARBURTON 
redeyse  tapan takipçileri  dışında  fazla  seveni 
yoktu. Bahçeli bir  evde  eğitim veren bu felsefe 
okulu, Bahçe olarak tanınıp bilindi. 
Birçok eski filozof (ve  Peter Singer gibi kimi 
modern filozoflar, bkz. 40. Bölüm) gibi Epikuros 
da  felsefenin  pratik  olması  gerektiğine  inanı­
yordu.  İnsanın  yaşamını  değiştirmeliydi.  Dola­
yısıyla Bahçe'de ona katılanlann felsefeyi sade­
ce öğrenmektense pratiğe dökmeleri önemliydi. 
Epikuros'a  göre  hayatın  anahtan,  hepimi­
zin  aradığı  şeyin  haz  olduğunu  fark  etmektir. 
Daha  da  önemlisi, mümkün  olduğunca  acıdan 
kaçınmamızdır.  Bizi  harekete  geçiren  budur. 
Yaşamınızdan  acıyı  çıkarmak  ve  mutluluğu 
artırmak yaşamı  daha iyiye götürecektir.  O  za­
man yaşamanın en iyi yolu şuydu: Sade bir ya­
şam tarzı benimsemek, etrafınızdakilere nazik 
olmak  ve  dostlarınızın  çevrenizde  olması.  Bu 
şekilde  arzularınızın  çoğunu  tatmin  edebilir­
diniz. Elde  edemeyeceğiniz  bir  şeyi  de  isteyip 
durmazdınız.  Bir  konak  alacak paranız  yoksa, 
konak  sahibi  olmak  için  umutsuz  bir  dürtü 
duymanın  da  yararı  yoktur.  Bütün  hayatınızı, 
muhtemelen  ulaşamayacağınız  bir  şeyi  elde 
etmeye  çalışarak harcamayın.  Sade bir şekilde 
yaşamak  çok  daha  iyidir.  Arzularınız  basitse, 
onlan  tatmin  etmek  kolaylaşır ve  ilgilendiği­
niz  şeylerden  keyif  almak  için  zamanınız  ve 
enerjiniz olur.  Bu  Epikuros'un mutluluk tarifi­
dir, çok da mantıklıdır. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
j 
43 
Bu  öğreti  bir  tür  terapiydi.  Epikuros'un 
amacı,  öğrencilerinin  zihinsel  acısını  dindir­
mek ve geçmişteki hazları hatırlayarak fiziksel 
acıya  nasıl  dayanılabileceğini  ortaya  koymak­
tı. Bu hazlar o anda keyiflidir, fakat daha sonra 
hatırlandıklarında da keyif verirler;  dolayısıy­
la bize uzun süreli yararları olabilir.  Ölüm dö­
şeğinde epey rahatsız  bir haldeyken  bir  arka­
daşına  yazdığı  mektupta  eski  sohbetlerinden 
aldığı  keyfi  hatırlayarak  hastalığının  verdiği 
acıları nasıl unuttuğunu anlatıyordu. 
Bu,  günümüzde  "Epikurosçu"  sözcüğünün 
taşıdığı  anlamdan  tamamen  farklıdır,  hatta 
neredeyse  zıttıdır.  "Epikurosçu"  diye  adlan­
dırdığımız  kişi,  iyi  yemekler  yemekten  zevk 
alan,  lüksün  ve  tensel hazların  tadını  çıkaran 
biridir.  Epikuros'un  zevkleri  bu  tanımın  akla 
getirdiklerinden  çok  daha  basitti.  Ilımlı  ol­
mak gerektiğini öğretiyordu: Açgözlü iştahlara 
teslim  olmak  gitgide  daha fazla  arzu  doğurur, 
sonuçta da doyumsuz bir özlemin acısını geti­
rir. Hep  daha fazlasını isteyen bu tür bir hayat 
tarzından  kaçınılmalıdır.  Epikuros  ve  takip­
çileri,  egzotik  yemeklerdense  ekmek  ve  suyla 
karınlarını  doyururlardı.  Pahalı  bir  şarap  iç­
meye  başladığınızda  bir  süre  sonra  daha  pa­
halısını  içmeyi  ister ve  sahip  olamayacağınız 
şeylere arzu duyma tuzağına  düşerdiniz. Buna 
rağmen  düşmanları,  "Bahçe"  komününde  Epi­
kurosçuların,  bitmeyen  bir  alem  içinde,  yiyip 

---

44  1 
NIGEL WARBURTON 
içip  sevişerek zaman geçirdiklerini ileri sürdü­
ler.  Epikurosçuluğun  günümüzdeki  anlamı  da 
buradan  gelir.  Epikuros'un  takipçileri  gerçek­
ten  böyle  yaptıysa,  liderlerinin  öğretisine  ta­
mamen ters  düşmüşlerdir. Ancak bunlar muh­
temelen kötü niyetli dedikodulardı sadece. 
Epikuros'un  yazmaya  epeyi  zaman  harca­
dığını  biliyoruz  ama.  Üretken biriydi. Papirüs 
tomarlarına  üç yüz  kadar kitap  yazdığı  kayıt­
lara geçmiştir ancak bunların hiçbiri günümü­
ze  kalmamıştır.  Onunla  ilgili  bildiklerimizin 
çoğu,  takipçilerinin  kaleme  aldığı  notlara  da­
yanır.  Onun  kitaplarını  ezberlemekle  kalma­
yıp,  aynı  zamanda öğretisini yazıya  da  döktü­
ler. Vezüv Yanardağı patladığında, Pompeii'nin 
yakınındaki  �erculaneum' a  yağan  volkanik 
külde  korunmuş  bazı  tomarlar  günümüze  ka­
labildi.  Epikuros'un  öğretisi  hakkında  diğer 
bir önemli bilgi kaynağı da Romalı filozof-şair 
Lucretius'un  yazdığı 
Şeylerin  Doğasına  Dair 
adlı  uzun  şiirdir.  Epikuros'un  ölümünden  iki 
yüz  yıl  sonra  yazılan  bu  şiir,  onun  okulunun 
temel  öğretisini özetler. 
Epikuros'un  sorduğu  soruya  geri  dönelim: 
Neden ölümden korkmamalıyız? İlk cevap, onu 
deneyimleyemeyecek  olmamızdır.  Ölümünüz, 
sizin başınıza gelmiş bir şey olmayacak. Ölüm 
gerçekleştiğinde,  siz  orada  olmayacaksınız. 
Yirminci  yüzyıl  filozofu  Ludwig Wittgenstein, 
Tractatus  Logico-Philosophicus 
adlı  eserin-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
i 
45 
de  bu  görüşü, "ölüm, hayattaki  bir  olay  değil­
dir" diye yazarak hatırlatır. Buradaki  düşünce, 
olayların  deneyimlediğimiz  şeyler  olmasıdır. 
Oysa ölüm deneyim olanağını ortadan kaldırır, 
bilincinde  olabileceğimiz  ve  bir  şekilde  yaşa­
yabileceğimiz bir şey değildir. 
Epikuros,  kendi  ölümümüzü  hayal  ettiği­
mizde, ölü bedene  ne  olursa  olsun  hissetmeye 
devam edecek bir parçamızın geride kalacağını 
düşünme  hatası  yaptığımızı  söyler.  Ancak  bu, 
ne  olduğumuza  dair yanlış  bir  anlamadır.  Be­
lirli bir bedene, et ve kemiğe bağlıyız. Epikuros 
atomlardan  (her ne kadar atomlarla kastettiği 
modern  bilim  insanlarının  kastettiğinden  bir 
parça  farklı  olsa  da),  oluştuğumuzu  düşünür. 
Bir  kez  bu  atomlar ölümle birbirinden ayrıldı­
ğında,  artık  bilince  sahip  bireyler  olarak  var 
olmayız. Eğer biri bu parçaları daha sonra tek­
rar dikkatli bir şekilde bir araya  getirebilse ve 
yeniden  yapılmış  bu  bedene  hayat  üfleyebilse 
bile,  benimle  ilgisi  olmazdı.  Bana  benzer  gö­
rünse  de  yaşayan  yeni  beden,  ben  olmazdım. 
Onun  acılarını  hissedemezdim,  çünkü  bir kez 
bedenin  işleyişi  durduğunda  onu  hiçbir  şey 
hayata geri döndüremez, özdeşlik zinciri kırıl­
mış  olurdu. 
Epikuros'un,  müritlerinin  ölüm  korkusuna 
çare olacağını düşündüğü diğer bir yol da gele­
cek hakkında hissettiklerimizle geçmiş hakkın­
da  hissettiklerimiz  arasındaki  farka  işaret  et-

---

46  1  NIGEL WARBURTON 
mekti. Biz bu iki zamandan sadece birini önem­
seriz.  Doğumunuzdan  önceki  zamanı  düşünün. 
Var  olmadığınız  dönemi.  Annenizin  karnında 
geçirdiğiniz  haftaları,  hatta  anne-babanız  için 
sadece  bir  ihtimal  olduğunuz  gebelik  öncesi 
zamanı  değil  sadece, dünyaya  gelmeden önceki 
trilyonlarca yılı . . .  Doğumumuzdan önceki onca 
bin  yıl  boyunca  var  olmamakla  ilgili  endişe­
miz yoktur. Niye biri var olmadığı tüm  o  zama­
nı  önemsesin  ki?  Fakat  bu  doğruysa,  o  zaman 
· 
ölümden  sonra  var  olmayacağımız  tüm  o  son­
suz  zamanı  neden  bu  kadar  çok  düşünüyoruz 
ki? Düşünme şekillerimiz asimetriktir. Nedense 
doğumdan önceki dönemle ilgili değil de, ölüm­
den  sonraki  dönemle  ilgili  endişelenmeye  yat­
kınız. Epikuros_ bunun bir hata olduğunu  düşü­
nüyordu. Bunu gördüğünüzde ise ölümünüzden 
sonraki zamanı, doğumunuzdan önceki  zaman­
la aynı şekilde düşünmeye başlarsınız. O zaman 
ölüm de büyük bir endişe olmaktan çıkar. 
Bazı insanlar ölümden sonraki hayatlarında 
cezalandırılacaklarından  kaygılanırlar.  Epi­
kuros  bu kaygıyı  da  önemsemez. Tanrılar,  ya­
rattıklarıyla gerçekten  ilgilenmez,  der kendin­
den emin bir  şekilde.  Onlar bizden  ayrı  olarak 
var  olurlar,  dünyaya  karışmazlar.  Dolayısıyla 
bu  konuda  endişelenmenize  gerek yok.  Bütün 
bu argümanların birleşimi derdinize deva  ola­
caktır.  İşe  yaraması  durumunda  gelecekte  var 
olmamanız  konusunda  kendinizi  daha  rahat 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  47 
hissetmelisiniz.  Epikuros  bütün  felsefesini 
mezar taşındaki yazıda özetlemiştir: 
Ben varsam, ölüm yok; ölüm varsa, 
ben yokum 
Eğer  sadece  maddeden  oluşan  fiziksel  var­
lıklar  olduğumuza  ve  ölümden  sonra  ciddi 
bir  ceza  tehlikesi  olmadığına  inanıyorsanız, 
bu  durumda  Epikuros'un  akıl  yürütmesi  öl­
dükten  sonra  korkacak  hiçbir  şey  olmadığı­
na  sizi  pekala  ikna  edebilir.  Sıklıkla  ıstıraplı 
ve  kesinlikle  kaçınılmaz  olduğundan  dolayı, 
ölüm süreci  sizi yine de kaygılandırabilir.  Ölü­
mün  kendisinden  korkmak  mantıksız  olsa  da 
bu gerçektir.  Epikuros'un  iyi  hatıraların  acıyı 
azaltabileceğine  inandığını  hatırlayın,  dolayı­
sıyla bunun için bile bir cevabı vardı. Ancak bir 
bedende bir ruh olduğunuzu ve ruhun bedenin 
ölümünden  sonra  da yaşayacağını  düşünüyor­
sanız, Epikuros'un  çözümü size uymayacaktır: 
Kalbiniz atmayı bıraktıktan  sonra bile, var ol­
maya  devam  etmeyi hayal edebileceksiniz. 
Felsefeyi  bir  tür  terapi  olarak  düşünenler 
yalnızca Epikurosçular değildi;  çoğu Yunan ve 
Romalı filozof da böyle düşünmüştü. Özellikle 
Stoacılar, talihsiz olaylar karşısında psikolojik 
olarak  nasıl  sağlam  durulabileceği  konusun­
daki dersleriyle ünlendiler. 

---

5 .   B O L U M 
Önemsememeyi Öğrenmek 
EPIKTETUS, CICERO, SENECA 
Tam  evinizden  çıkmak  zorundayken  yağmur 
yağmaya başlasaydı  talihsiz  bir  durum  olurdu. 
Ama  dışarı  çıkmak  zorundaysanız  bir yağmur­
luk  giymek  ya  da  yanınıza  bir  şemsiye  almak 
veya randevunuzu iptal etmekten başka yapabi­
leceğiniz  bir  şey  yoktur.  Ne  kadar  isteseniz  de 
yağmuru  durduramazsınız.  Bu  sizi  üzmeli  mi? 
Yoksa sadece filozofça bir tavır takınmak yeterli 
olur  mu?  "Filozofça  tavır," değiştiremeyeceğiniz 
şeyleri  kabullenmek  anlamına  gelir.  Peki,  kaçı­
nılmaz yaşlanma süreci ya da hayatın kısalığına 
ne  demelisiniz? İnsanlık halinin bu boyutu kar­
şısında ne hissetmeniz gerekir? Aynı  şeyi mi? 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
i  49 
İnsanlar  başlarına  gelen  şeyler  karşısında 
"filozofça"  davrandıklarını  söylediklerinde, 
sözcüğü  Stoacıların  kullandığı  anlamda  kul­
lanırlar.  "Stoacı"  adı,  bu  filozofların  Atina'da 
sık  sık buluştukları  boyalı  bir  sundurma  olan 
stoadan  gelir.  İlk  Stoacı,  Kıbrıslı  Zenon'du  (İÖ 
334-262).  Erken  dönem  Yunan  Stoacılarının, 
gerçeklik, mantık ve  etiğe ilişkin geniş bir fel­
sefi  problemler  alanında  görüşleri  vardı.  Bu­
nunla birlikte en ünlü oldukları nokta, zihinsel 
kontrol üzerine görüşleriydi. Temel düşüncele­
ri,  sadece  değiştirebileceğimiz  şeyler  üzerine 
endişelenmemiz  gerektiğiydi.  Diğer  şeyler  ko­
nusunda kaygılanmamalıydık.  Şüpheciler gibi 
onlar  da  huzurlu  bir  zihni  amaçlıyordu.  Bir 
Stoacı, sevilen birinin ölümü gibi trajik olaylar 
karşısında  bile  duygularına  kapılmamalıydı. 
Başımıza  gelen 
şey 
çoğu  zaman  kontrolümüz 
dışında  olsa  da,  ona  ilişkin 
tutumumuz 
kont­
rolümüz dahilindedir. 
Stoacılığın  kalbinde,  hislerimiz  ve  dü­
şüncelerimizden  sorumlu  olduğumuz  fikri 
yatar.  İyi  veya  kötü  talihe  nasıl  karşılık ve­
receğimizi kendimiz  seçebiliriz .  Bazı insan­
lar  duygularının  değişen  hava  gibi  olduğu­
nu düşünürler.  Stoacılar  ise,  aksine, bir du­
rum ya da olay karşısındaki hislerimizi ken­
dimizin  seçtiğini  düşünür.  Duygular  öylece 
b aşımıza  gelmez.  İstediğimizi  elde  etmekte 
başarısız olduğumuzda üzgün, biri bizi kan-

---

50  \ 
NIGEL WARBURTON 
dırdığında  kızgın  hissetmek  zorunda  deği­
liz. Stoacılar duyguların  akıl ve mantığı bu­
landırdığına ve yargılama gücüne zarar ver­
diğine  inanmışlardır.  Onları  sadece kontrol 
etmemeli,  mümkün  olduğunda  onlardan  tü­
müyle kurtulmalıyız  da. 
Daha  geç  dönem  Stoacılar  arasında  en  iyi 
bilinenlerden  biri  olan  Epiktetus  (İS 
55- 135), 
hayatına  bir  köle  olarak  başladı.  Birçok  ba­
dire  atlattı,  açlığı  ve  acıyı  öğrendi,  bacağını 
zehirli  bir  böcek  ısırdıktan  sonra  topal  kaldı. 
Bedenlerimiz  birer  köle  de  olsa  zihinlerimiz 
özgür kalabilir dediğinde kendi deneyimini ta­
rif ediyordu. Bu  sadece soyut bir teori değildi. 
Acı ve  dertle  nasıl başa çıkacağımız  hakkında 
pratik  tavsiyeler  içeriyordu  öğretisi.  Özü  şuy­
du:  "Düşüncelerimiz  bize  bağlıdır." Bu felsefe, 
Vietnam Savaşı  sırasında  Kuzey Vietnam üze­
rinde  vurulan  Amerikalı  savaş  pilotu  James 
B. Stockdale' e  de  esin kaynağı olmuştu.  Stock­
dale  pek  çok kez  işkenceye  maruz  kalmıştı  ve 
dört yıl boyunca  da  yalnız  başına bir hücreye 
kapatılmıştı. Üniversite yıllarında  almış  oldu­
ğu bir derste geçen Epiktetus'un  öğretisinden 
hatırladıklarını  uygulayarak  hayatta  kalmayı 
başardı.  Paraşütle  atlayarak  düşman  bölge­
sine  düştüğünde,  insanlar ona  ne  kadar kötü 
davranırlarsa  davransınlar  o  duygularına  ka­
pılmamaya karar verdi. Değiştiremeyeceği şey­
lerin kendisini etkilemesine izin vermeyecekti. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
5 1  
Stoacılık, ona çoğu insanı yıkıma sürükleyecek 
bir  acı  ve  yalnızlığa  katlanıp  hayatta  kalma 
gücünü verdi. 
Bu sağlam felsefe eski Yunanistan'da başla­
dı, ama yıldızı Roma İmparatorluğu'nda parla­
dı.  Stoacı öğretinin yayılmasına yardımcı olan 
iki önemli yazar Marcus Tullius Cicero (İÖ  106
-
43) ve  Lucius Annaeus  Seneca'ydı  (İÖ  1-İS  65). 
Yaşamın kısalığı ve kaçınılmaz yaşlılık, onları 
özel  olarak  ilgilendiren  konulardı.  Yaşlanma­
nın  doğal  bir  süreç  olduğunu  kabul  ettiler ve 
değiştirilemez  olanı  değiştirmeye  çalışmadı­
lar.  Aynı  zamanda,  kısa  olan  ömürlerimizi  en 
iyi şekilde  değerlendirmek gerektiğine inandı­
lar. 
Cicero  ömrüne  pek  çok  uğraş  sığdırmıştı: 
Bir  filozof  olmasının  yanı  sıra,  politikacı  ve 
avukattı  da. 
Yaşlılık  Üzerine 
adlı  kitabında, 
yaşlılığın  getirdiği  dört  ana  sorunu  belirledi: 
Çalışmak  zorlaşıyor,  beden  zayıflıyor,  fiziksel 
hazların verdiği zevk azalıyor ve ölüm yaklaşı­
yordu. Yaşlılık kaçınılmazdır ancak Cicero'nun 
da söylediği gibi bu süreci nasıl yöneteceğimi­
zi  kendimiz  seçebiliriz.  Yaşlılıktaki  bedensel 
ve  zihinsel  gerilemenin  yaşamı  çekilmez  hale 
getirmesinin gerekmediğini fark  etmeliyiz. Bir 
kere yaşlı insanlar, çoğu kez deneyimleri  saye­
sinde, daha az çalışarak bir şeylerin üstesinden 
gelebilirler;  dolayısıyla yaptıkları herhangi bir 
iş,  daha  etkili  olabilir.  Bedenleri  ve  zihinleri, 

---

52 
j 
NIGEL WARBURTON 
şayet onları işletirlerse, ani bir düşüşe  geçme­
yecektir. Ayrıca fiziksel hazları onlara daha az 
keyif verse  bile,  başlı  başına  çok  değerli  olan 
dostluk  ve  sohbet  üzerine  daha  fazla  zaman 
harcayabilirler.  Son  olarak  Cicero, ruhun son­
suza kadar yaşadığına inanırdı, yani yaşlıların 
ölecekleri  için  endişelenmelerine  gerek  yoktu. 
Cicero'nun tutumu, hem  doğal yaşlanma süre­
cini kabul  etmemiz  hem  de  bu  süreç karşısın­
da kötümser bir tavır takınmak gerekmediğini 
kavramamız yönündeydi. 
Stoacı görüşleri yaygınlaştıran bir diğer bü­
yük  filozof Seneca, yaşamın  kısalığı  hakkında 
yazdığında  benzer  bir  görüşteydi.  İnsanların 
yaşamın uzun oluşundan şikayet ettiğini nadi­
ren duyarsınız.  Çoğumuz  hayatın  çok ama  çok 
kısa  olduğunu" söyler.  Yapmamız  gereken  çok 
fazla şey var ve bunları yapacak çok az zaman. 
Eski Yunan  filozofu  Hippokrates'in  sözleriyle, 
"Sanat  uzun,  hayat  kısa"dır.  Ölümün  yaklaştı­
ğını  görebilen yaşlı insanlar, yaşamda gerçek­
ten  istedikleri  şeyi  başarabilmek  için  birkaç 
yıl  daha  yaşamayı  dilerler  sıklıkla. Ne  var  ki 
artık  çok  geçtir  ve  yapabilecekleri  ama  yapa­
madıkları şeyler için üzüntü duyarlar. Doğa bu 
anlamda acımasızdır. Tam zirveye  ulaştığımız­
da, ölüm kapımızı çalar. 
Seneca  bu  görüşe  katılmıyordu.  Çok  yön­
lü  Cicero  gibi  o  da bir  filozof  olmasının yanı 
sıra oyun yazarı, politikacı ve  başarılı bir işa-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
53 
damıydı.  Ona  göre  sorun  hayatlarımızın  kısa 
olması  değil,  birçoğumuzun  zamanı  kötü  kul­
lanmasıydı.  Bir  kez  daha  insan  olmanın  kaçı­
nılmaz  yanlarına  karşı  tutumumuzdur  Sene­
ca'yı  en  çok  ilgilendiren.  Hayat  kısa  olduğu 
için  kızmak  yerine  bize  verilen  süreden  ola­
bildiğince faydalanmalıyız. Bazı insanlar bin­
lerce yılı ömürlerini  harcadıkları  gibi kolayca 
boşa harcardı. Hatta  o  zaman bile hayatın  çok 
kısa olduğundan  şikayet  edebilirlerdi. Aslında 
doğru  seçimleri  yaparsak,  boş  işlerle  zaman 
harcamazsak  hayat  genellikle  birçok  şeyi  ya­
pabileceğimiz kadar uzundur. Kimileri öyle bir 
enerjiyle paranın peşinden koşar ki, başka bir 
şey  yapmaya  zamanları  kalmaz,  kimileri  de 
tüm boş zamanını içmekle ve sevişmekle geçir­
me tuzağına düşer. 
Seneca bunu  anlamak için yaşlanmayı  bek­
lersek  çok geç  kalmış  olacağımızı  düşünmüş­
tür.  Beyaz  saçlar ve  kırışıklar, bir yaşlının  za­
manının  çoğunu  dişe dokunur  bir  şeyler  yap­
makla geçirdiğini göstermez, ne var ki bazıları 
böyle yapmış gibi  davranırlar.  Bir gemiyle  de­
nize  açılan  ve  fırtınayla  oradan  oraya  sürük­
lenen biri yolculuk yapmış  olmaz;  sadece  ora­
dan oraya  savrulmuş  olur. Hayat için de aynısı 
geçerlidir.  Kontrolsüz olmak, en değerli ve an­
lamlı deneyimler için zaman bulmaksızın olay­
ların  akışına  kapılmak,  hakiki  yaşamdan  çok 
uzaktır. 

---

54  1  NIGEL WARBURTON 
Hayatı iyi yaşamanın bir yararı da yaşlan­
dığınızda hatıralarınızdan korkmanıza gerek 
olmamasıdır.  Zamanınızı  kötü  harcamışsa­
nız, geriye dönüp baktığınızda, hayatınızı na­
sıl geçirmiş  olduğunuzu düşünmek istemeye­
bilirsiniz  çünkü  harcadığınız  tüm  fırsatlara 
kafa yormak çok acı gelebilir.  Seneca, çok sa­
yıda  insanın boş işlerle meşgul olduğunu dü­
şünmüştür, yapmayı  başaramadıkları şeylere 
ilişkin  hakikatten  kaçınmanın  bir  şeklidir 
bu.  Seneca,  okurlarına  her  zaman  kalabalık­
tan uzak durmalarını ve gereksiz işlerle meş­
gul  olarak  kendilerinden  saklanmamalarını 
öğütledi. 
O  halde,  Seneca'ya  göre  zamanımızı  nasıl 
geçirmemiz 
gerekir? 
Stoacı ideal, diğer insan­
lardan uzakta  fıir keşiş  gibi yaşamaktı.  Sene­
ca, -zeki bir biçimde- var  olmanın  en verimli 
yolunun  felsefeyle  uğraşmak  olduğunu  ilan 
etti. İşte bu, gerçekten hayatta olmanın bir yo­
luydu. 
Seneca'nın  yaşamı,  ona  öğrettiği  şeyleri 
bolca  uygulama  şansı  verdi.  Örneğin İS 
41 
yı­
lında,  İmparator  Gaius'un  kız  kardeşiyle  bir 
ilişki yaşamakla  suçlandı. Bunu yapıp  yapma­
dığı  kesin  değildir,  ancak  sonuçta  sekiz  yıllı­
ğına  Korsika'ya  sürgüne  yollandı.  Sonrasında 
şansı tekrar döndü ve imparator olacak on iki 
yaşındaki  Neron'a  öğretmenlik  yapması  için 
Roma'ya geri çağrıldı. Daha sonra söylev yaza-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  55 
rı  ve politika  danışmanı  olarak görev  aldı.  Ne 
var ki kaderin bir cilvesiyle bu ilişki de olduk­
ça kötü  son buldu:  Neron,  onu, kendisine kar­
şı  düzenlenen  bir  suikast planının parçası ol­
makla  suçladı.  Seneca için bu kez kaçış yoktu. 
Neron ona intihar etmesini  söyledi. Reddetme­
si  imkansızdı,  zaten  reddetse  bile  her  şekilde 
idam  edilecekti.  Karşı  çıkması  anlamsız  olur­
du. Kendi elleriyle hayatına son verdi, Stoacılı­
ğmdan  ödün vermeden sonuna kadar sakin ve 
huzurlu kaldı. 
Stoacıların  temel  düşüncelerine  bakmanın 
bir  yolu,  Stoacılığı  bir  tür  psikoterapi,  ha
y
at­
larımızı  daha  dingin  kılacak  bir  dizi  psikolo­
jik teknik olarak düşünmektir. Düşüncelerinizi 
bulandıran  can  sıkıcı  duygulardan  kurtuldu­
ğunuzda her şey daha basit olacaktır. Ancak ne 
yazık  ki,  duygularınızı  kontrol  etmeyi  başar­
sanız  bile,  önemli  bir şeyi  kaybettiğinizi  fark 
edebilirsiniz.  Stoacıların  savundukları  kayıt­
sızlık  durumu, kontrolümüzün  dışındaki  olay­
lar  karşısında  mutsuzluğu  azaltabilir.  Ama 
bedel  olarak  soğuk,  kalpsiz  bir  insana  dönü­
şebilir, hatta bir parça insanlığınızı yitirebilir­
siniz.  Dinginliğe  ulaşmak  için  ödenecek bedel 
fazlasıyla yüksek olabilir. 
Bir  sonraki  bölümde  düşüncelerini  öğre­
neceğimiz  erken  dönem  Hıristiyan  düşünür 
Augustinus,  her  ne  kadar  eski  Yunan  felsefe­
sinden  etkilenmiş  olsa  da  Stoacılıktan  uzaktı. 

---

56 
1 
NIGEL WARBURTON 
Dünyada gördüğü kötülüklerle derinden ilgile­
nen, Tanrıyı ve insanlığa dair planlarını umut­
suzca  anlamak için  çırpınan,  güçlü  tutkuların 
insanıydı. 

---

6 .  
B O L U M 
İpler Kimin Elinde? 
AUGUSTINUS 
Augustinus  (354-430)  umutsuzca  hakikati bil­
mek  istiyordu.  Bir  Hıristiyan  olarak  Tanrıya 
inanıyordu. Ne  var ki inancı birçok soruyu  ce­
vapsız  bırakıyordu.  Tanrı  onun  ne  yapmasını 
istiyordu? Nasıl yaşamalıydı? Neye inanmalıy­
dı? Hayatının uyanık kaldığı çoğu zamanını bu 
sorular hakkında  düşünerek ve  yazarak  geçir­
di.  Büyük  bir  kumar  oynuyordu.  Cehennemde 
sonsuza  kadar  yanma  olasılığına  inanan  in­
sanlar  için  felsefi  bir  hata  yapmak,  korkunç 
sonuçlar  taşıyabilirdi.  Augustinus  açısından 
yanılmak,  sonsuza dek cehennem ateşini boy­
lamak  anlamına  geliyordu.  Kafa yorduğu  me-

---

58  J  NIGEL WARBURTON 
selelerden biri  de Tanrının  neden  dünyada kö­
tülüğün  var  olmasına  izin  verdiğiydi.  Verdiği 
cevap, inananlar arasında hala popülerdir. 
Kabaca beşinci yüzyıldan on beşinci yüzyıl­
da  kadar  süren  ortaçağda,  felsefe  ile  din  bir­
birine  sıkı  sıkı  bağlıydı.  Ortaçağ  filozofları, 
felsefeyi  Platon ve Aristoteles  gibi  eski Yunan 
filozoflarından  öğrenmişlerdi.  Ancak  onların 
düşüncelerini  kendi  dinlerine  uyarlayarak  be­
nimsediler.  Bu  filozofların  çoğu  Hıristiyandı, 
ancak  Maimonides  ve  İbn-i  Sina  gibi  önemli 
Yahudi  ve  Arap  filozoflar  da  vardı.  Çok  daha 
sonra  aziz  yapılan Augustinus, bu filozofların 
en büyüklerinden biridir. 
Augustinus  Kuzey Afrika'da,  bugün  Cezayir 
dediğimiz,  amş.  o  dönemlerde  Roma  İmpara­
torluğu'nun bir parçası olan Tagaste'de  doğdu. 
Günümüzde  neredeyse  hiç  istisnasız  ya  Aziz 
Augustinus  ya  da  (daha  sonra  yaşamış  oldu­
ğu şehirden dolayı) Hippolu Augustinus olarak 
anılsa da  asıl  adı Aurelius Augustinus'tu. 
Augustinus'un annesi Hıristiyan, babası ise 
yerel  bir  dine  mensuptu.  Çılgın bir gençlik  ve 
bir  metresten  çocuk  sahibi  olduğu  erken  bir 
yetişkinlik  döneminden  sonra, otuzlarında Hı­
ristiyanlığa geçti, en sonunda Hippo piskoposu 
oldu. Tanrıya, cinsel arzularını yok etmesi ama 
dünyevi  hazlardan çok keyif aldığından  ötürü 
bunu  "hemen  yapmaması"  için  yakarmasıyla 
ünlüdür.  Hayatının  geç  döneminde 
İtiraflar 
ve 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
\  59 
Tanrı 
Devleti'yle birlikte sayısı neredeyse yüze 
varan  kitap  yazmış,  Platon'un  bilgeliğinden 
bolca yararlanmış, ama ona Hıristiyan nitelik­
lerini katmıştır. 
Çoğu Hıristiyan, Tanrının özel güçleri oldu­
ğunu düşünür: O mutlak iyidir, her şeyi bilir ve 
yapabilir.  Bunlar, "Tanrı" tanımının  bir parça­
sıdır. Bu nitelikler olmadan Tanrı, Tanrı olmaz­
dı. Diğer birçok dinde  de Tanrı  benzer şekilde 
tanımlanır,  ancak  Augustinus  sadece  Hıristi­
yanlığın bakış açısıyla ilgilenir. 
Bu Tanrıya inanan biri, dünyada pek çok acı­
nın var olduğunu  da kabul  etmek  zorunda ka­
lacaktır. Bunu inkar etmek çok zor olurdu. Bazı 
acılar,  depremler ve hastalıklar  gibi  doğal kö­
tülüğün sonucudur. Bazıları ise, ahlaki kötülük 
yani insanın  sebep  olduğu  kötülükten  kaynak­
lanır.  Cinayet  ve  işkence,  ahlaki  kötülüğün  iki 
açık  örneğidir. Augustinus'un yazılarından çok 
önce, Yunan filozof Epikuros (bkz. 4. Bölüm) bu­
nun bir sorun oluşturduğunu fark  etmişti. Her 
şeye  gücü yeten iyi bir Tanrı nasıl olur da kötü 
olanı  hoşgörebilirdi?  Tanrı  kötülüğü  durdura­
mıyorsa,  o  zaman  gerçek  anlamda  mutlak  bir 
güce sahip olamazdı. Yapabilecekleri sınırlıydı. 
Öte  yandan  mutlak  gücü  olduğu  halde  kötü­
lüğü  önlemeye  istekli  olmayan  bir  Tanrı  nasıl 
mutlak iyi olabilirdi? Bu hiç de mantıklı  değil­
di.  Aynı  sorular  günümüzde  bile  insanlar  için 
kafa karıştırıcıdır. Augustinus ahlaki kötülüğe 

---

60  1  NIGEL WARBURTON 
odaklandı. Böyle bir kötülüğün olduğunu bilen 
ve onu engellemek için hiçbir şey yapmayan iyi 
bir Tanrı  fikrini  anlamanın  güç  olduğunu fark 
etti.  Tanrının,  insanın  kavrayışının  ötesinde 
gizemli  bir  şekilde  hareket  edeceği  düşüncesi 
onu tatmin etmedi. Augustinus cevap istiyordu. 
Kurbanını öldürmek üzere olan bir katil ha­
yal  edin.  Elinde  keskin  bir  bıçakla  kurbanını 
öldürmeye  hazır  bekliyor. Tam anlamıyla  kötü 
bir  eylem  gerçekleşmek  üzere.  Oysa, Tanrının 
cinayeti  engelleyecek gücü olduğunu biliyoruz. 
Katilin beynindeki nöronlarda bir iki ufak de­
ğişiklik yapılması yeter muhtemelen ya da öl­
dürmek için kullanılacağında bir bıçağı yumu­
şak  ve  kauçuk  bir  şeye  çevirebilir.  Bu  şekilde 
bıçak  kurbana  çarpıp  geri  seker ve  hiç  kimse 
zarar  görmez. Tanrı  her  şeyi  mutlak  anlamda 
bildiğinden, ne  olacağını  da biliyor olmalıdır. 
Ondan hiçbir şey kaçmaz. Mutlak iyi tanımının 
gereği  kötülüğün  gerçekleşmesini  istiyor  ola­
maz. Ama katil yine de kurbanını öldürür. Çelik 
bıçak  kauçuğa  dönüşmez.  Şimşek  çakmaz, yıl­
dırım  düşmez, katilin  elindeki  silah  mucizevi 
bir şekilde yere düşmez. Katil son anda fikrini 
de  değiştirmez.  Bu  durumda,  burada  olan  şey 
nedir?  Bu,  klasik  Kötülük  Problemi, Tanrının 
böyle şeylere neden izin verdiğini açıklama so­
runudur.  Her  şey Tanrıdan  geliyorsa,  kötülük 
de  ondan geliyor olmalıdır.  Bir anlamda, Tanrı 
böyle olmasını istemiş olmalıdır. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
61 
Daha gençken Augustinus, Tanrının kötülü­
ğün  olmasını istediğine inanmaktan kaçınma­
nın bir yolunu bulmuştu. O bir Maniciydi. Ma­
nihaizm, Pers (günümüz İran'ı) kökenli bir din­
di. Maniciler, Tanrının en büyük güç olmadığı­
na  inanırlardı.  Bunun  yerine,  eşit  güce  sahip 
iyi ile kötü arasında sonu  gelmez bir mücadele 
vardı.  Bu  bakış  açısına  göre  Tanrı  ile  Şeytan, 
bitmek süregiden bir hakimiyet çatışması için­
deydi.  Her  ikisi  de  son  derece  güçlüydü,  ama 
ikisi  de  diğerini  mağlup  edecek  kadar  güçlü 
değildi. Belirli zamanlarda belirli yerlerde  kö­
tülük  üstün  gelirdi.  Ne  var  ki  üstünlüğü  asla 
uzun  sürmezdi.  İyilik  geri  döner  ve  kötülüğe 
karşı  tekrar  zafer  kazanırdı. Korkunç  şeylerin 
neden  gerçekleştiği  böyle  açıklanıyordu. Kötü­
lük karanlık güçlerden, iyilik ise  ışığın gücün­
den gelmekteydi. 
Maniciler,  iyiliğin,  insanın  içindeki  ruhtan 
geldiğine  inandılar.  Kötülük  ise  tüm  zaafları, 
arzuları  ve  yoldan  çıkartan  eğilimleriyle  be­
denden gelmekteydi. Bu da kimi  zaman insan­
ların  neden  kötülük  yapmaya  sürüklendiğini 
açıklıyordu.  Kötülük  problemi  Maniciler  için 
büyük bir problem  değildi  çünkü  onlar Tanrı­
nın  gerçekliği  her  yönüyle  kontrol  edecek  ka­
dar  güçlü  olduğu  fikrini  kabul  etmiyorlardı. 
Tanrı  her  şey  üzerinde  güç  sahibi  değilse,  o 
zaman kötülüğün  varlığından  da  sorumlu  de­
ğildi,  ne  de  kötülüğü  engellemekte  başarısız 

---

62 
J  NIGEL WARBURTON 
olduğu  için  suçlanabilirdi.  Maniciler,  katilin 
eylemlerini,  ondaki karanlık güçlerin  onu  kö­
tülüğe  sürüklediğini  söyleyerek  açıklarlardı. 
Bu  güçler  kişinin  içinde  öylesine  etkiliydi  ki, 
ışığın güçleri onları mağlup edemezdi. 
Augustinus,  yaşamının  sonraki  yıllarında 
Manici  yaklaşımı  reddetmeye  başladı.  İyi  ile 
kötü  arasındaki  mücadelenin  neden  hiç  bit­
meyeceğini  anlayamıyordu. Tanrı neden savaşı 
kazanmıyordu?  İyinin  gücünün  kötününkin� 
den  üstün  olduğu  şüphe  götürmez  değil  miy­
di?  Hıristiyanlar  kötülüğün  güçlerini  kabul 
etseler  de, Tanrının  gücü  onlardan  her zaman 
üstündü.  Tanrı,  Augustinus'un  inandığı  gibi 
mutlak  güce  sahip  olsa  bile kötülük problemi 
çözülmüş  olıpuyordu.  Tanrı  neden  kötülüğe 
izin vermişti? Neden bu kadar çok kötülük var­
dı?  Problemin kolay  bir  çözümü yoktu. Augus­
tinus, bu problemleri  uzun  uzun  gayretle  dü­
şündü. Temel çözümü özgür iradenin varlığına 
dayanıyordu:  İnsanın bir sonraki  adımında ne 
yapacağını  seçme yeteneğine. Bu,  sıklıkla,  Öz­
gür  İrade  Savunması  olarak bilinir.  Bir  teodi­
sedir,  yani iyi  bir Tanrının  acı  çekmeye  nasıl 
izin verebileceğini  açıklama ve  savunma  giri­
şimi. 
Tanrı  bize  özgür  irade vermiştir.  Sözgelimi, 
bir.  sonraki  cümleyi  okuyup  okumayacağınız 
size  kalmıştır.  Sizin  seçiminizdir  bu.  Kimse 
okumak  için  sizi  zorlamıyorsa,  okumayı  bı-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
63 
rakmakta  özgürsünüzdür.  Augustinus,  özgür 
iradeye  sahip  olmanın  iyi  olduğunu  düşün­
müştür.  Ahlaki  davranmamıza  izin  verir.  İyi 
biri  olmaya  karar  verebiliriz  ki  bu  kişi  için, 
İsa'nın "komşunu  sev"  emrinin  yanı  sıra, Tan­
rının  emirlerine,  özellikle  de  On  Emir'e  uyma 
anlamına  gelir.  Ne  var  ki  özgür  iradeye  sahip 
olmanın bir sonucu da kötülük yapmaya karar 
verebilmemizdir.  Yoldan  çıkabiliriz  ve  yalan 
söylemek,  hırsızlık  yapmak,  insanlara  zarar 
vermek,  hatta  onları  öldürmek  gibi  kötü  şey­
ler de yapabiliriz. Sıklıkla bunlar, aklımız duy­
gularımıza yenildiğinde  gerçekleşir.  Mal  mülk 
sahibi  olmak  için  güçlü  arzular duyarız. Fizik­
sel  şehvete  kendimizi  teslim  ederiz,  Tanrıdan 
ve  Tanrının  emrettiği  şeylerden  uzaklaşırız. 
Augustinus,  rasyonel  yanımızın  tutkularımızı 
kontrol  altına  alması  gerektiğine  inanmıştır, 
bu  da  Platon'la  aynı  görüşü  paylaştığını  gös­
terir. İnsanlar, hayvanlardan farklı  olarak, ak­
lın gücüne sahiptir ve  onu kullanmalıdır. Tanrı 
bizi kötü karşısında daima iyiyi seçmeye prog­
ramlamış  olsaydı,  herhangi  bir  zarar vermez­
dik ama o  zaman gerçekten  özgür olmaz ve ne 
yapacağımıza  karar  vermek  için  aklımızı kul­
lanamazdık. Tanrı  bizi  böyle  de  yaratmış  ola­
bilirdi. Augustinus, Tanrının bize seçme özgür­
lüğü vermiş  olmasının  çok  daha  iyi  olduğunu 
öne sürüyordu. Aksi takdirde, Tanrının iplerini 
oynatarak her zaman uslu durmasını sağladığı 

---

64  1 
NIGEL WARBURTON 
kuklalar  olurduk.  Her  zaman  otomatik  olarak 
iyi seçeneği tercih edeceğimizden dolayı, nasıl 
davranılması  gerektiğini  düşünmemizin  bir 
anlamı kalmazdı. 
Dolayısıyla Tanrı tüm kötülükleri önleyecek 
kadar güçlüdür ama kötülüğün varlığı, yine de 
doğrudan  ona bağlanamaz. Ahlaki kötülük bi­
zim seçimlerimizin bir sonucudur. Augustinus 
bunun da kısmen Adem ile Havva'nın seçimle­
rinin bir sonucu olduğuna inanmıştır. Ç ağdaşı . 
pek  çok Hıristiyan gibi  o  da Kutsal Kitap'ın ilk 
kısmı  "Yaratılış"ta  anlatılanlara,  Cennet  Bah­
çesi'nde  işlerin  korkunç  bir  şekilde  ters  gitti­
ğine  inanıyordu.  Önce  Havva,  sonra  da  Adem 
· 
bilgi  ağacından  elmayı  yiyip  Tanrıya  ihanet 
ettiklerinde,  dünyaya  günahı  getirmişlerdi. 
Bu  ilk  günah, -sadece  onların  hayatını  etkile­
memişti. Her insan  bunun  bedelini  ödüyordu. 
Augustinus,  ilk  günahın  üreme  eylemiyle  ne­
silden  nesle  geçtiğine  inanıyordu.  Küçük  bir 
çocuk bile, ilk anlarından itibaren bu günahın 
izlerini taşırdı. İlk günah bizlerin de günah iş­
leme olasılığını artırıyordu. 
Günümüz  okurlarının  çoğu,  başka  birinin 
yaptıklarından  dolayı  bir  şekilde  suçlanmak 
ya  da  ceza  görmek  fikrini  kabul  etmekte  güç­
lük çeker.  Bu hiç  adil görünmez. Buna rağmen 
kötülüğün  özgür  iradeye  sahip  olmamızın  bir 
sonucu  olduğu, Tanrıya  doğrudan  bağlı  olma­
dığı  düşüncesi  hala  çok  sayıda  inanan  için 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
\  65 
ikna  edicidir.  Bu,  onların  her  şeyi  bilen,  her 
şeye  gücü  yeten,  mutlak  iyi  bir  Tanrıya  inan­
malarını sağlar. 
Ortaçağın  en  popüler  yazarlarından  biri 
olan Boethius  da böyle bir Tanrıya inanmış, ne 
var  ki  özgür  iradeye  ilişkin  farklı  bir  soruyla 
uğraşmıştır: Tanrı ne seçeceğimizi halihazırda 
biliyorsa, herhangi  bir  şeyi  yapmayı  nasıl  se­
çebiliriz? 

---

.  . 
. .  
7 .   B O L U M  
Felsefenin Tesellisi 
BOETHIUS 
Hapishanede  idam  gününüzü  bekleyen  bir 
mahkum olsaydınız, kalan günlerinizi bir felse­
fe 
kitabı yazarak geçirir miydiniz? Boethius'un 
yaptığı  tam  olarak  buydu.  Yazdığı  bu  kitap, 
daha sonra en ünlü kitabı haline geldi. 
Tam adıyla Ancius Manlius Severinus Boet­
hius (475-525), son Romalı filozoflardan biriy­
di.  Roma  barbarlar  tarafından  ele  geçirilme­
den yalnızca 20 yıl  önce  öldü. Fakat Roma he­
nüz onun yaşadığı dönemde baş  aşağı gitmeye 
başlamıştı. Romalı meslektaşları Cicero ve Se­
neca gibi o da felsefenin bir soyut düşünce di­
siplini  olmasının yanı  sıra, bir tür kişisel ge-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
\  67 
lişim, yaşamı  daha iyi kılabilmenin pratik bir 
yolu olduğunu düşünüyordu. Eserlerini Latin­
ceye çevirdiği antik Yunan filozofları Platon ve 
Aristoteles ile bir bağlantı sağlamış, düşünce­
lerinin sonsuza dek yok olma tehlikesi altında 
olduğu  bir  zamanda  onları  canlı  tutmuştur. 
Bir Hıristiyan  olan Boethius'un yazdıkları, ki­
taplarını ortaçağda okuyan birçok dindar filo­
zofa  hitap  ediyordu.  Böylece  felsefesi, Yunan 
ve  Romalı  düşünürler  ile  ölümünden  sonra 
yüzyıllar  boyunca  Batı'yı  etkisi  altına  alacak 
olan Hıristiyan felsefesi arasındaki köprü ha­
line geldi. 
Boethius'un  hayatı  iyi  ve  kötü  şansın  ka­
rışımından  oluşuyordu.  O  zamanlar  Roma'yı 
yöneten  Got  Kral Teoderik,  Boethius'u  konsül 
makamına getirdi. Ayrıca, özel bir onur vererek 
Boethius'un  bu  makama  kendi  başarılarıyla 
yükselemeyecek kadar  genç  olan  oğullarını  da 
konsül yaptı. Boethius için her şey yolunda gi­
diyor gibi görünüyordu. İyi bir aileden geliyor­
du,  zengindi ve  herkes  ona  övgüler yağdırıyor­
du.  Bir yolunu  bulup  devlet  işlerinden  felsefe 
çalışmalarına  da  vakit  ayırabiliyordu  ve  hem 
verimli bir yazar hem de çevirmendi. Harikula­
de  zaman geçirmekteydi. Ama  sonra talihi ter­
sine döndü. Teodorik' e karşı komplo kurmakla 
suçlanarak  Roma'dan  Ravenna'ya  gönderildi. 
Burada  hapsedildi,  işkence  gördü  ve  boğula­
rak, ölesiye  dövülerek idam edildi. Her zaman 

---

68  1 
NIGEL WARBURTON 
masum olduğunu söylediyse de kendisini suç­
layanları ikna edemedi. 
Yakında  öleceğini  bilen  Boethius  hücre­
sindeyken  ölümünden  sonra  ortaçağın  en  çok 
satan kitaplarından biri  olacak 
Felsefenin  Te­
sellisi'ni 
yazdı.  Kitap,  Boethius'un  hapishane 
hücresinde  kendi  haline  üzülmesiyle  başlar. 
Boethius  birdenbire  kendisine  yukarıdan  ba­
kan  bir  kadını  fark  eder.  Kadının  boyu  orta-
· 
lamayken,  birden  gökyüzünden  daha  yükseğe 
ulaşmış  görünür. Yunan harfleri pi'den teta'ya 
doğru  yükselen  bir  merdiven  işlenmiş,  yırtık 
pırtık bir elbise vardır üzerinde. Bir  elinde hü­
kümdar asası, diğerinde ise kitaplar tutmakta­
dır. Bu kadın,  aslında  felsefenin ta  kendisidir. 
Kadın konuştuğunda, Boethius'a neye inanma­
sı  gerektiğini  söyler.  Onu  unuttuğu  için  Boet­
hius'a kızgındır ve kendisine yapılanlar karşı­
sında nasıl tepki vermesi gerektiğini anlatmak 
için  oraya  gelmiştir.  Kitabın  geri  kalanı  Tanrı 
ve  talih  hakkında  aralarında  geçen  konuşma­
dır. Kitabın bir kısmı düzyazı, bir kısmı da şiir 
biçimindedir.  Kadın,  yani  Felsefe,  Boethius'a 
tavsiyelerde bulunur. 
Felsefe,  Boethius'a  talihin  her  zaman  de­
ğişebileceğini,  buna  şaşırmaması  gerektiğini 
söyler.  Bu,  onun  doğasıdır.  Dönektir.  Çarkıfe­
lekte  bazen  en  tepede,  bazen  en  altta  olursu­
nuz.  Varlıklı  bir  kral  bir  gün  kendini  yoksul 
bulabilir.  Boethius  işlerin  böyle  yürüdüğünü 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  69 
kabullenmelidir.  Talih  gelişigüzeldir.  Bugün 
şanslı olman, yarın da şanslı olacağın anlamı­
na gelmez. 
Felsefe,  mutluluklarını  böylesine  değişken 
bir  şeye  bağladıkları  için  fanilerin  budala  ol­
duklarını  açıklar.  Gerçek  mutluluk  yalnızca 
içten,  insanın  kontrol  edebileceği  şeylerden 
gelir;  kötü  şansın  yok  edebileceği  bir  şeyden 
değil. Bu,  5.  Bölümde  değindiğimiz  Stoacı yak­
laşımdır.  İnsanlar bugün başlarına  gelen  kötü 
olaylara  karşı  "filozofça  bir  tutum"  takındık­
larını  söylediklerinde  bunu  kastederler;  ebe­
veynlerinin kim olduğu veya hava durumu gibi 
kontrolleri  dışında  olan  şeylerden  etkilenme­
meye çalışırlar. Felsefe Boethius'a şunu söyler: 
Hiçbir  şey kendi  içinde  kötü  değildir;  her  şey 
onun hakkında nasıl  düşündüğünüze bağlıdır. 
Mutluluk,  dünyanın  değil,  aklın  bir  durumu­
dur;  Epiktetus'un  kendisininmiş  gibi  kabul 
edebileceği bir düşünce. 
Felsefe,  Boethius'un  kendisine  geri  dön­
mesini  ister.  Boethius 'a  hapiste  öldürülmeyi 
bekliyor  olsa  da  tam  anlamıyla  mutluluğu 
tadabileceğini  söyler.  Felsefe,  onun  acılarına 
çare  olacaktır.  Söylemek  istediği  zenginliğin, 
gücün ve  saygınlığın  gelip  geçici  olduğu  için 
değersiz  olduğudur.  Hiç  kimse  mutluluğunu 
böyle kırılgan temellere oturtmamalıdır. Mut­
luluk  daha  sağlam  bir  şeyden,  kaybedileme­
yecek  olandan  gelmelidir.  Boethius  öldükten 

---

70  1 
NIGEL WARBURTON 
sonra  yaşamaya  devam  edeceğine,  mutlulu­
ğu  önemsiz  dünyevi  şeylerde  aramanın  hata 
olduğuna  inanıyordu.  Nasıl  olsa  öldüğünde 
hepsini kaybedecekti. 
Peki  o  zaman  Boethius  gerçek  mutluluğu 
'nerede  bulabilirdi?  Felsefenin  cevabı,  gerçek 
mutluluğu  Tanrıda  veya  iyilikte  bulacağıydı 
(daha  sonra ikisinin aynı şey olduğu ortaya çı­
kar). Boethius Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde · 
yaşamıştı  ama 
Felsefenin  Tesellisi'nde 
Hıris­
tiyanlıktan  bahsetmemişti.  Felsefenin  betim­
lediği Tanrı, iyiliğin saf formu  olan  Platon'un 
Tanrısı olabilirdi. Ama  sonraki  okurlar,  şöhret . 
ve  zenginliğin değersizliği ile Tanrıyı memnun 
etmeye  odaklanmanın  önemini  aktaran  Hıris­
tiyan öğretisini fark edeceklerdi. 
Kitap  boyunca  felsefe,  Boethius'a  aslın­
da  bildiği  şeyleri  hatırlatıyordu.  Bu  da  yine 
Platon'dan  gelen  bir  şeydi,  çünkü  Platon  tüm 
öğrenmenin  daha  önceden  sahip  olduğumuz 
ideaların  anımsanması  olduğuna  inanıyordu. 
Aslında hiçbir zaman yeni  bir şey öğrenmiyor, 
sadece  belleğimizi  tazeliyorduk.  Hayat  daha 
önce  bildiklerimizi  hatırlama  mücadelesiydi. 
Boethius bir düzeyde, özgürlüğünü ve itibarını 
kaybetmek  konusunda  endişelenmesinin  yan­
lış  olduğunu zaten biliyordu. Bunlar tamamıy­
la  kontrolü  dışındaydı.  Asıl  önemli  olan,  bu­
lunduğu  durum  karşısında  takınacağı  tutum­
du, bu da onun seçebileceği bir şeydi. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
71 
Ancak Tanrıya  inanan  birçok  insanın  kafa­
sını  kurcalayan  sorun  Boethius'un  da  kafası­
nı  karıştırıyordu.  Tanrı  kusursuz  olduğu  için 
gerçekleşmiş  ve  aynı  zamanda  gerçekleşecek 
olan  her  şeyi  biliyor  olmalıydı.  Tanrıyı  "her 
şeyi bilen" olarak tanımladığımızda bunu kas­
tederiz. Yani eğer Tanrı varsa, bir sonraki dün­
ya  kupasını  kimin  kazanacağını  ve  birazdan 
ne yazacağımı biliyor olmalıdır.  O, olacak olan 
her şeyle ilgili önbilgiye  sahip olmalıdır.  Onun 
öngördüğü  her  şey  zorunlu  olarak  gerçekleş­
melidir. Kısacası Tanrı şu anda, her şeyin nasıl 
sonuçlanacağını biliyor olmalıdır. 
Bundan  da  şu  sonuç  çıkar:  Tanrı, henüz  ne 
yapacağımdan ben emin olmasam bile, bir son­
raki eylemimin ne  olacağını bilmelidir.  Ne ya­
pacağıma karar verdiğim  anda, önümde farklı 
olası  gelecekler  belirir.  Eğer  bir  yol  ayrımına 
gelirsem  sola ya da sağa gidebilir, belki de yal­
nızca  oturabilirim.  Şu  anda yazmayı  bırakabi­
lir, gidip kendime kahve yapabilirim. Başka bir 
seçenek olarak bilgisayarımda yazmaya devam 
edebilirim. Bu bana kendi kararımmış, yapma­
yı  ya  da  yapmamayı  seçtiğim  bir  şey  gibi  ge­
lir. Hiç kimse beni şu ya da bu seçimi yapmaya 
zorlamaz.  Aynı  şekilde,  eğer  isterseniz  şu  an 
gözlerinizi kapatmayı tercih edebilirsiniz. Peki 
Tanrı sonuçta ne yapacağımızı biliyorsa bu na­
sıl mümkün olabilir? 

---

72 
1 
NIGEL WARBURTON 
Eğer Tanrı  hem  sizin  hem  de  benim  ne  ya­
pacağımızı  biliyorsa, nasıl  olur  da  ne  yapaca­
ğımız  hakkında  hakiki  bir  seçim  yapabiliriz? 
Seçim  yalnızca  bir yanılsama  mıdır?  Öyle  gö­
rünüyor ,ki, eğer Tanrı her şeyi biliyorsa, özgür 
iradeye  sahip  değilimdir. On dakika önce Tanrı 
önündeki  kağıda  "Nigel  yazmaya  devam  ede­
cek" yazmış  olabilir.  O  zaman  bu  doğrudur,  o 
an  bunun  farkında  olsam  da  olmasam  da  zo­
runlu  olarak yazmaya  devam  ederim  Ne var ki 
Tanrı bunu yapabiliyorsa, bana kendi kararımı 
kendim  vermişim  gibi  gelse  de,  hiç  kuşkusuz 
ne  yaptığım  konusunda  bir  seçme  şansım  ol­
mamıştır. Yaşamım en küçük ayrıntısına kadar 
zaten  tasarlanmıştır.  Eğer eylemlerimizle ilgili 
bir seçim yapmamız mümkün değilse, yaptıkla­
rımız yüzünden cezalandırılmamız ya  da ödül­
lendirilmemiz  ne  kadar adildir?  Eğer ne yapa­
cağımızı kendimiz seçemiyorsak, Tanrı  cennete 
gidip gitmeyeceğimize nasıl karar verebilir? 
Bu çok kafa karıştırıcıdır ve filozofların pa­
radoks  olarak  adlandırdığı  şeydir.  Öyle ki, bi­
rinin benim ne yapacağımı bilebilmesi ama ne 
yapacağımı hala özgürce seçebilmem mümkün 
görünmez.  Bu  iki  düşünce  birbiriyle  çelişkili 
görünür. Yine  de  eğer Tanrının  her  şeyi  bilen 
olduğuna inanıyorsanız, her ikisi  de  akla yat­
kındır. 
Gelgelelim felsefenin, yani Boethius'un hüc­
resindeki  kadının  birtakım  cevapları  vardır. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  73 
Boethius'a  özgür  iradeye  sahip  olduğumuzu 
söyler.  Bu  bir yanılsama değildir. Tanrı  ne ya­
pacağımızı bilse de yaşamlarımız  önceden be­
lirlenmiş  değildir.  Başka  bir  deyişle, Tanrının 
yapacaklarımız  hakkındaki  bilgisi,  önceden 
belirlenmişlikten  (ne  yapacağımız  konusunda 
bir seçimimizin olmadığı düşüncesinden) fark­
lıdır.  Bir  sonraki  eylemimizi  hala  seçebiliriz. 
Buradaki hata Tanrıyı, zamanda  gözler  önüne 
serilen  şeyleri  gören bir insanmış  gibi  düşün­
mektir.  Felsefe  Boethius'a, Tanrının  zamansız, 
zamanın tamamen dışında olduğunu söyler. 
Bunun  anlamı,  Tanrının  her  şeyi  bir  anda 
kavradığıdır.  Tanrı,  geçmişi,  şimdiyi  ve  gele­
ceği  bir olarak  görür.  Biz  ölümlüler,  olayların 
arka  arkaya  gerçekleşmesine  bağlıyızdır  ama 
Tanrı  bunu  böyle  görmez. Tanrının  özgür  ira­
demizi yok edip bizi seçim yapma  şansı olma­
yan  önceden  programlanmış  makinelere  dö­
nüştürmeden  geleceği  bilebilmesinin  nedeni, 
onun bizi belirli bir zamanda görmemesidir. O, 
her şeyi bir anda, bir nevi zamansız olarak gö­
rür.  Felsefe  Boethius'a, Tanrının  insanların ne 
yapacağını  önceden  bilmesine  rağmen,  onları 
nasıl davrandıkları ve yaptıkları  seçimler üze­
rinden yargıladığını unutmamasını söyler. 
Eğer felsefe bu konuda haklıysa ve eğer Tan­
rı varsa, bu  cümleyi ne zaman bitireceğimi ke­
sinlikle biliyor ama bu cümleyi  burada nokta­
lamak yine de benim  özgür seçimim. 

---

74  1 
NIGEL WARBURTON 
Bu arada  siz  de Tanrının  varlığına  inanma­
ya  dair  iki  farklı  argümanın  incelendiği  bir 
sonraki bölümü okuyup okumamaya karar ver­
mekte  hala özgürsünüz. 

---

. .  
. .  
8 .   B O L U M 
Mükemmel Ada 
ANSELMUS VE AOUINAS 
Hepimiz  bir Tanrı fikrine sahibizdir.  Ona  ister 
inanalım  ister  inanmayalım  "Tanrı"  denildi­
ğinde  ne  kastedildiğini  anlarız.  Şüphesiz,  şu 
anda kendi Tanrı fikrinizi düşünüyorsunuz. Bu, 
Tanrının  gerçekten  var  olduğunu  söylemekten 
oldukça  farklı  görünür.  Sonradan  Canterbury 
Başpiskoposu  olan  İtalyan  rahip  Anselmus 
( 1033- 1 109),  Ontolojik  Argümanında,  man­
tık  gereği  bir  Tanrı  fikrine  sahip  olmamızın 
Tanrının  gerçekten var  olduğunu kanıtladığını 
iddia ederken bu konuda  sıra  dışı bir yol izledi. 
Anselmus'un 
Proslogion 
adlı  kitabında  yer 
alan  argümanı,  tartışma  götürmez  bir  iddiayla 

---

76  1  NIGEL WARBURTON 
başlar: Tanrı  ondan "daha yüce bir şey tasarla­
namayan" varlıktır.  Bu da Tanrının  düşünülebi­
lecek en yüce varlık olduğunu söylemenin başka 
bir yoludur:  Güçte, iyilikte ve bilgide en yücedir. 
Ondan  daha yüce hiçbir  şey  tasavvur  edilemez 
ya  da edilebilseydi  o  şey Tanrı  olurdu. Tanrı  en 
yüce  varlıktır.  Bu Tanrı  tanımı tartışmaya  açık 
görünmemektedir:  Örneğin Boethius  da  (bkz.  7. 
Bölüm)  Tanrıyı  buna  benzer bir şekilde  betim­
lemişti.  Zihinlerimizde  bir  Tanrı  fikri  olduğu 
aşikardır.  Bu  da  tartışma  götürmez. Ancak An­
selmus  bundan  sonra  şöyle  diyordu: ·  Zihinleri­
mizde var olan, fakat gerçekte var olmayan Tanrı 
tasarlanabilir en yüce varlık olmazdı.  Gerçekte 
var  olan  şey,  kesinlikle  daha  yüce  olurdu.  Bu 
Tanrı  kavramı  zihinlerimizde 
var  olabilir, 
ate­
istler  bile  genelde  bunu  kabul  eder.  Ancak  ta­
savvur  edilen  bir Tanrı,  var  olan  bir Tanndan 
daha  yüce  olamaz.  Böylece Anselmus  şu  sonu­
ca varır: Tanrı var olmak 
zorundadır. 
Bu, Tanrı 
tanımının  mantıksal  bir  sonucudur.  Anselmus 
haklıysa,  sırf bir Tanrı  fikrine  sahip  olmamıza 
dayanarak, Tanrının  var olduğundan emin  ola­
biliriz. Bu, kendi sonuçlarına ulaşmak için dün­
yayla  ilgili herhangi bir gözleme dayanmayan a 
priori bir argümandır. Tartışmasız bir başlangıç 
noktasından yola çıkarak Tanrının var olduğunu 
ispatlar görünen mantıksal bir argümandır. 
Anselmus  ressam  örneğini  kullanıyordu. 
Ressam, resmini yapmadan önce bir sahne ha-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  77 
yal  eder.  Bir aşamada hayal ettiğini  resmeder. 
Böylece  resim,  hem  zihninde  hem  de  gerçekte 
var  olur.  Tanrı,  bu  örnekten  farklıdır.  Ansel­
mus, Tanrı  gerçekte var olmadan bir Tanrı fik­
rine sahip olmamızın mantıksal olarak imkan­
sız  olduğuna  inanıyordu;  halbuki,  tasarladığı 
resmi hiç yapmamış bir ressamı kolayca hayal 
edebiliriz,  yani  resim  dünyada  değil,  sadece 
ressamın  zihninde var olmuştur. Tanrı, bunun 
gibi  yegane  varlıktır:  Kendimizle . çelişmeden, 
var olmayan herhangi başka bir şeyi  tasavvur 
edebiliriz. Eğer gerçekten Tanrının ne  olduğu­
nu anlarsak, Tanrının var olmamasının imkan­
sız  olduğunu  da fark ederiz. 
Anselmus'un, Tanrının varlığına ilişkin "ka­
nıt"ını  kavrayan  birçok  kişi,  onun vardığı  bu 
çıkarıma  ulaşma  biçiminde  bir  bit  yeniği  ol­
duğundan  kuşkulanmıştır.  Yerine  oturmayan 
bir  şey  vardır. Tanrıya  inananların  pek  azının 
inancı bu çıkarıma dayanır. Buna karşın Ansel­
mus, Mezmur'dan  alıntı yaparak, yalnızca  bir 
budalanın Tanrının varoluşunu inkar  edebile­
ceğini  söyler.  Gelgelelim,  aynı  dönemde yaşa­
mış  başka  bir  keşiş  Marmoutiers'li  Gaunilo, 
Anselmus'un  akıl  yürütmesini  eleştirerek  bir 
budalanın konumunu destekleyen bir düşünce 
deneyini öne sürdü. 
Okyanusun bir yerinde  hiç  kimsenin  ulaşa­
mayacağı  bir  ada  hayal  edin.  İnanılamayacak 
kadar  bereketli  olan  bu  ada,  hayal  edebilece-

---

78  1  NIGEL WARBURTON 
ğiniz  bütün  meyveler,  egzotik  ağaçlar,  bitkiler 
ve hayvanlarla dolu olsun. Üstelik ıssız olması, 
onu daha mükemmel  bir yer haline getirir. As­
lında  burası,  insanın  hayal  edebileceği  en  mü­
kemmel adadır. Eğer birisi bu adanın var olma­
dığını söylerse, bununla ne kastettiğini kolayca 
anlarsınız. Bu mantıklıdır. Ama  daha  sonra bu 
kişinin  size,  bu  adanın bütün  adalardan  daha 
mükemmel  olduğu  için  gerçekten  var  olması 
gerektiğini  söylediğini  farz edin. Bir ada fikri­
ne  sahipsiniz. Ancak bu ada yalnızca  zihniniz­
de  var  olsaydı,  en  mükemmel  ada  olmazdı.  O 
halde, gerçekten böyle  bir  ada olmalıdır. 
Gaunilo,  birinin  bu  argümanı  kullanarak 
sizi bu en mükemmel  adanın gerçekten var  ol­
duğuna  ikna  �tmeye  çalışmasını, muhtemelen 
bir  çeşit  şaka  olarak  düşüneceğinizi  belirtir. 
Mükemmel bir adayı sadece nasıl olduğunu ta­
sarlayarak,  hokkabazlıkla  dünyada  gerçekten 
var  edemezdiniz.  Bu  saçma  olurdu.  Gaunilo, 
Anselmus'un  Tanrının  varlığına  ilişkin  argü­
manın,  en  mükemmel  adanın varoluşuna  dair 
argümanla  aynı  biçimi  taşıdığını  söylemek 
istiyordu.  Eğer  hayal  edilebilir  en mükemmel 
adanın var olması gerektiğine inanmıyorsanız, 
hayal  edilebilir en mükemmel varlığın  gerçek­
ten  var  olduğuna  neden  inanasınız?  Aynı  tür­
de  bir  argüman,  bin  bir  çeşit  şeyi  hayal  edip 
var etmek  için  kullanılabilirdi:  Sadece  en mü­
kemmel  ada  değil,  en  mükemmel  dağ,  en  mü-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  79 
kemmel  bina,  en  mükemmel  orman.  Gaunilo 
Tanrıya  inanıyordu  ancak  Anselmus'un  Tanrı 
hakkında  akıl  yürütmesinin  bu  örnekte  zayıf 
olduğunu  düşünüyordu. Anselmus, Gaunilo'ya 
argümanının  adalar bağlamında  değil,  sadece 
Tanrının  durumunda  geçerli  olduğunu  söyle­
yerek karşılık verdi, çünkü Tanrı dışındaki şey­
ler  ancak kendi  türlerinin  en  mükemmeli  ola­
bilirdi, oysa Tanrı, her şeyin en mükemmeliydi. 
Bu  sebeple, yalnızca Tanrı  zorunlu  olarak var 
olan varlıktı: Var  olmaması  mümkün  olmayan 
tek şey. 
200  yıl  sonra,  oldukça  uzun  bir  kitap  olan 
Summa  Theologica'nın 
kısa  bir  bölümünde, 
bir başka İtalyan Aziz Thomas Aquinas  ( 1 225-
74)  beş  argüman, Tanrının  var  olduğunu  gös­
termeyi  amaçlayan "Beş Yol" belirledi. Bu "Beş 
Yol,"  bugün  kitabın  diğer  bölümlerinden  çok 
daha iyi bilinir.  Bu beş  yolun ikincisi "İlk  Ne­
den Argümanı"dır. Aquinas 'ın  felsefesinin  bü­
yük bölümü gibi bu argüman da Aristoteles'in 
çok  daha  önce  kullandığı  bir  argümana  daya­
nır. Anselmus gibi Aquinas da Tanrının varlığı­
na kanıt sağlamak için aklı kullanmak istiyor­
du.  İlk  Neden  Argümanı  kozmosun  varlığını, 
var  olan  her  şeyi  kendisine  başlangıç  noktası 
alır.  Çevrenize  bir bakın.  Her şey nereden  gel­
di? Buna verilebilecek basit cevap, var olan her 
şeyin, onu var eden ve onu  o yapan bir tür ne­
dene  sahip  olduğudur.  Futbol  topunu  ele  ala-

---

80  1  NIGEL WARBURTON 
hm. Bu top, pek çok nedenin sonucudur; insan­
ların  tasarlaması ve biçim vermesi, hammad­
deleri üreten nedenler vs. Ama hammaddelerin 
var  olmasına  ne  sebep  oldu?  Bu  nedenlere  ne 
sebep  oldu?  Geriye  dönüp bunun izini  sürebi­
lirsiniz. Daha da geriye, ondan  da geriye . . .  Fa­
kat bu neden ve etki zinciri, sonsuza kadar geri 
mi gider? 
Aquinas, hiç sona ermeyen bir etki ve  öncül 
nedenleri  dizisinin  zamanda durmadan geriye 
gitmeyeceğine,  sonsuz  bir gerileme  olmayaca­
ğına  inanıyordu.  Sonsuz  gerilemenin  olması 
demek, bir ilk nedenin hiç olmaması demekti: 
Herhangi bir şey ilk neden olarak düşündüğü­
nüz  şeyin  nedeni  olur,  onu  da  doğuran  başka 
bir neden olur ve böylece sonsuza kadar gider­
di.  Fakat  Aquinas,  mantıksal  olarak  bakıldı­
ğında,  bir noktada  bu  neden  ve  etki  zincirini 
başlatan bir  şeyin  olması  gerektiğini  düşünü­
yordu.  Eğer  Aquinas  bunda  haklıysa,  bizi  şu 
anda bulunduğumuz yere getiren neden ve etki 
dizilerini  başlatan,  kendisi  nedensiz  olan  bir 
şey olmalıydı: Nedensiz bir neden. Aquinas, ilk 
nedenin Tanrı olması gerektiğini ilan  etti. Tan­
rı, var .olan her şeyin nedensiz nedenidir. 
Daha  sonraki  filozofların  bu  argümana  ve­
recek  pek  çok  karşılığı  oldu.  Kimisi,  her  şeyi 
başlatan  nedensiz  bir  neden  olması  gerektiği 
konusunda  Aquinas'a  katılsanız  bile,  bu  ne­
densiz nedenin Tanrı olduğuna inanmanız için 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
8 1  
belirli bir sebep olmadığına işaret ederler. Ne­
densiz bir ilk nedenin son derece güçlü olması 
gerekirdi  ancak bu  argümanda,  onda  dinlerin 
genellikle Tanrının sahip  olduğunu varsaydığı 
özelliklerden  herhangi  birinin  olması  gerek­
tiğini  öneren  hiçbir  şey yoktur."Örneğin  böyle 
bir nedensiz  neden,  mutlak  iyi  ya  da  her  şeyi 
bilen  olmak  zorunda  değildi.  Kişisel  bir  Tanrı 
yerine bir çeşit enerji dalgası olabilirdi. 
Aquinas'ın  akıl yürütmesine karşı  olası  bir 
diğer itirazsa, etkiler ve onların nedenlerinden 
oluşan  sonsuz  bir  gerilemenin  olamayacağı 
yönündeki  varsayımını  kabul  etmek  zorunda 
olmayışımızdır.  Bunu  nasıl  biliyoruz  ki?  Koz­
mosa  önerilen  her  ilk neden  için, "peki,  buna 
ne sebep  oldu?" sorusunu sorabiliriz. Aquinas, 
basit  bir  biçimde  bu  soruyu  sormaya  devam 
edersek,  cevabın "Hiçbir  şey.  Bu, nedensiz  bir 
nedendir,"  olduğu  bir  noktaya  geleceğimizi 
varsayıyordu.  Ne var ki bunun  da nedenler ve 
etkilerin  sonsuza  kadar  geri  gitmesi  cevabın­
dan  daha iyi  bir  cevap  olduğunu  kesin  olarak 
söyleyemeyiz. 
Tanrı inancına odaklanmaları ve dine adan­
mış  yaşam  tarzlarıyla  iki  aziz,  Anselmus  ve 
Aquinas  kimilerinin  şeytanla  kıyasladığı  Nic­
colo Machiavelli'yle tam bir tezat oluşturur. 

---

9 .   B Ö L Ü M  
Tilki ve Aslan 
Niccolö Machiavelli 
On  altıncı  yüzyıl  İtalya'sında  Floransa  veya 
Napoli  gibi  bir  şehir  devletine  hükmeden  bir 
prens olduğunuzu hayal edin. Mutlak güce sa­
hipsiniz.  Bir emir  verdiğinizde  koşulsuz  itaat 
ediliyor.  Aleyhinizde  konuştuğu  veya  sizi  öl­
dürme  planları  yaptığından  şüphelendiğiniz 
için birini  hapse atmak  istiyorsanız, bunu ya­
pabilirsiniz. Her söylediğinizi yerine  getirecek 
askeri  birliklere  de  sahipsiniz. Fakat  etrafınız 
şehrinizi  işgal  etmek  isteyen  diğer  şehir  dev­
letlerinin  hırslı  hükümdarlarıyla  çevrili.  Bu 
durumda  nasıl  davranmalısınız?  Dürüst,  ver­
diği  sözleri  yerine  getiren,  her  daim  şefkatle 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  83 
hareket  eden,  insanlar  için  hep  en  iyisini  dü­
şünen biri mi olmalısınız? 
Niccolo  Machiavelli  ( 1469- 1527)  dürüst  ve 
iyi 
görünmeyi 
isteyebilecek olmamıza rağmen, 
bunun pek  de  iyi  bir fikir olmadığını  düşünü­
yordu.  Ona göre bazı  zamanlarda  yalan  söyle­
mek,  verdiğiniz  sözleri  yerine  getirmemek  ve 
hatta  düşmanlarınızı  öldürmek  daha  iyidir. 
Bir  prensin  verdiği  sözleri  tutmak  için  endi­
şelenmesine  gerek  yoktur.  Ona  göre,  etkili  bir 
prens "nasıl iyi  olunmayacağını  öğrenmeli"dir. 
En  önemlisi  iktidarda  kalabilmektir  ve  bunu 
yapabilmek için hemen hemen her yol mubah­
tır. Machiavelli'nin tüm bunları  anlattığı kita­
bı 
Prens
'
in,  1532  tarihinde  basılmasından  bu 
yana  kötü  bir  şöhret  edinmiş  olması  şaşırtıcı 
değildir. Bazı insanlar bu kitabı şeytani olarak 
niteledi  ya  da  en  iyi  ihtimalle  bir  gangsterlik 
kılavuzu  olarak  gördü,  kimileriyse  siyasette 
gerçekten  neler  olup  bittiği  hakkında  şimdiye 
kadar  yazılmış  en  tutarlı  açıklamalara  sahip 
kitap  olduğunu  söyledi.  Günümüz  siyasetçile­
rinin  çoğu 
Prens'i 
okumuştur,  ama  kitabın  il­
kelerini pratikte uyguladıklarını açık etmemek 
için pek azı bunu itiraf eder. 
Prens 
herkes  için  değil,  yalnızca  yeni  ikti­
dar  sahibi  olanlara  rehber  olması  amacıyla 
yazılmıştı.  Machiavelli  bu kitabı  Floransa'nın 
yaklaşık  10  km  güneyinde  bir  çiftlikte  yaşar­
ken  yazdı.  On  altıncı  yüzyıl  İtalya'sı  oldukça 

---

84  J  NIGEL WARBURTON 
tehlikeli  bir  yerdi.  Machiavelli  Floransa'da 
doğup  büyüdü.  Henüz  genç  bir  adamken  dip­
lomat  olarak  atanan Machiavelli,  Avrupa'daki 
seyahatleri  boyunca  birkaç  kral,  imparator ve 
dönemin papasıyla tanışmıştı. Machiavelli'nin 
tanıştığı  bu  liderler,  onun  düşüncelerini  asıl 
meşgul  edenler  değildi.  Onu  gerçekten  etkile­
yen tek yönetici, İtalya'nın büyük bir bölümü­
nün kontrolünü ele geçirirken gözünü kırpma­
dan düşmanlarını oyuna getirip onları öldüren 
Papa  VI. Alexander'ın  gayrimeşru  oğlu  acıma­
sız Cesare Borgia'ydı. Machiavelli'ye göre Bor­
gia her şeyi  doğru yapmış, ancak kötü talihine 
yenilmişti.  Saldırıya  uğradığı  anda hasta  düş­
müştü.  Kötü  talih  Machiavelli'nin  hayatında 
da  büyük  rol_ oynamış  ve  aynı  zamanda  Mac­
hiavelli'nin  üzerine  fazlasıyla  düşündüğü  bir 
konu olmuştu. 
Borgia'dan  önce  Floransa'yı  yöneten,  mu­
azzam  zenginliğe  sahip  Medici  ailesi  tekrar 
iktidara  geldiğinde,  Machiavelli'yi  kendilerini 
devirme planlarının  bir  parçası  olduğu  iddia­
sıyla zindana attılar. Machiavelli gördüğü tüm 
işkencelere rağmen  hayatta kaldı ve  daha  son­
ra  serbest  bırakıldı.  Bazı  meslektaşları  o  dö­
nemde  idam  edilmişti.  Ancak  o  hiçbir  şey  iti­
raf  etmediği  için  cezası  sürgün  edilmek  oldu. 
Gönülden bağlı olduğu şehre, yani Floransa'ya 
bir  daha  geri  dönemedi. Siyaset dünyasıyla da 
bağlantısı koptu. Taşrada, akşamlarını  geçmi-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  85 
şin  büyük  düşünürleriyle  karşılıklı  konuştu­
ğunu  hayal  ederek  geçiriyordu.  Machiavelli, 
bu düşünürlerin kendisiyle, bir liderin iktidarı 
elinde  tutabilmesi  için  en  iyi  yolun  ne  oldu­
ğunu  tartıştıklarını  hayal  ediyordu.  Machi­
avelli'nin 
Prens'i 
yazmasının  sebebi,  muhte­
melen iktidarı elinde  bulunduranları  etkileme 
ve  siyasi  danışman olarak iş bulabilme  girişi­
minden  başka  bir şey  değildi.  Böylece  tekrar 
Floransa'ya,  gerçek  siyasetin  heyecanına  ve 
tehlikesine  geri  dönebilecekti.  Fakat  bu  plan, 
Machiavelli'nin  dilediği  şekilde  işlemedi.  En 
nihayetinde  Machiavelli'nin  bir  yazar  olma­
sıyla sonuçlandı. 
Prens 
gibi siyaseti konu alan 
birkaç  başka  kitap  daha  yazan  Machiavelli, 
aynı  zamanda başarılı bir oyun yazarıydı; Ma­
chiavelli'nin oyunu 
Mandragola 
zaman zaman 
hala sahnelenir. 
Peki,  Machiavelli  tam  olarak  neyi  öğütle­
miştir ve  neden bu  öğütler çoğu  okuyucusunu 
şaşırtmıştır? Ana düşüncesi, bir prensin, onun 
virtu 
dediği şeye  sahip  olması gerektiğiydi. Bu 
kelime İtalyancada "mertlik" ya  da  cesaret  an­
lamına gelir. Peki, bu ne ifade eder? Machiavel­
li,  başarının büyük  oranda  iyi  talihe  bağlı  ol­
duğuna  inanıyordu.  Ona göre,  başımıza  gelen 
olayların  yarısı  şansın,  yarısı  da  yaptığımız 
seçimlerin  sonucuydu. Aynı  zamanda  cesur  ve 
hızlı davranarak başarı olasılığının artırılabi­
leceğine de inanıyordu. Sırf talih hayatlarımız-

---

86  1  NIGEL WARBURTON 
da  büyük  bir  yere  sahip  diye,  mağdur  rolüne 
bürünmemiz gerekmezdi. Bir nehir akmaya de­
vam  edebilir,  bu  bizim  engel  olamayacağımız 
bir  şeydir  ancak  barajlar  ve  sel  baskınlarına 
karşı  koruyucular  inşa  etmişsek, hayatta  kal­
ma şansımız daha yüksektir. Bir başka deyişle, 
bütün  hazırlıklarını  yapan  ve karşısına  çıkan 
fırsatı  değerlendiren  bir  yöneticinin  başarı 
şansı  bunları  yapmayan  bir  yöneticiye  göre 
daha yüksek olacaktır. 
Machiavelli,  felsefesini  gerçekte  olup  bi­
tenlere  dayandırmak  konusunda  kararlıydı. 
Okurlarına neyi  kastettiğini,  çoğunlukla  daha 
önce  tanıştığı  insanlarla  ilgili  yakın  tarihten 
örnekler  vererek  anlatıyordu.  Örneğin  Cesare 
Borgia, Orsini _ailesinin onu devirmek istediği­
ni  anladığında, onları  bu konu  hakkında  hiç­
bir  şey  bilmediğine  inandırmayı  başarmıştı. 
Bu  şekilde  Borgia,  Orsini  ailesinin  liderlerini 
kendisiyle  konuşma  bahanesiyle  Sinigaglia 
adlı  bir  yere  gelmek  üzere  kandırdı.  Liderler 
oraya ulaştığında Borgia hepsini öldürttü. Ma­
chiavelli,  Borgia'nın  ölümlerle sonuçlanan bu 
oyununu  onaylıyor,  bunu  iyi  bir 
virtiı 
örneği 
· sayıyordu. 
Benzer  şekilde  Borgia,  Romagna  adlı  böl­
genin  kontrolünü  ele  aldığında,  yetkiyi  bile­
rek  merhametsiz  bir  komutan  olan  Remirro 
de  Orco'ya  verdi.  De  Orco,  Romagna  halkını 
korkutarak  kendisine  itaat  etmelerini  sağladı. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  87 
Ancak Romagna halkı yatışır yatışmaz Borgia, 
Orco'nun  merhametsizliğiyle  arasına  mesafe 
koymak istedi. Böylece  Orco'yu  öldürttü, cese­
dini  iki parçaya  böldürterek  herkesin  görebi­
leceği  şekilde  şehir  meydanında  teşhir  ettir­
di.  Machiavelli  bu  dehşet  verici  davranışı  da 
onaylıyordu.  Bu,  Borgia'nın  Romagna  halkını 
kendi  tarafında  tutmasını  sağlamıştı.  Halk, 
de  Orco'nun  ölmesinden  dolayı  hoşnuttu,  fa­
kat  aynı  zamanda  Orco'nun  ölüm  emrini  Bor­
gia'nın  verdiğini  anladıklarından  bu  durum 
gözlerini  korkutmuştu.  Borgia  kendi  komuta­
nına bile böyle bir şeyi yapabiliyorsa, hiç kim­
se  güvende  değildi.  Machiavelli'nin  gözünde 
Borgia'nın edimi mertçeydi: 
Virtu 
sergiliyordu 
ve sağduyulu bir prensin yapması gereken tür­
den bir hareketti. 
Tüm  bunlar  Machiavelli'nin  öldürmeyi 
onayladığı  izlenimini  verebilir.  Amacın  ara­
cı  haklı  kıldığı  bazı  koşullarda,  Machiavelli 
açıkça ölümü onaylamıştır. Ancak bu örnekleri 
vermesinin  amacı  bu  değildi.  Machiavelli'nin 
göstermeye  çalıştığı,  Borgia'nin  düşmanlarını 
ve ibret olması için kendi komutanı de Orco'yu 
öldürmesinin  işe  yaradığıydı.  Bu  yöntemler, 
Borgia'nın  istediği  etkiyi  yaratmış  ve  daha 
fazla  kan  dökülmesine  engel  olmuştur.  Hızlı 
ve merhametsiz davranışları sayesinde Borgia, 
iktidarda  kalmaya  devam  etmiş  ve  Romagna 
halkının kendisine karşı  ayaklanmasına  engel 

---

88  1 
NIGEL WARBURTON 
olmuştur.  Machiavelli'ye  göre  elde  edilen  ni­
hai  sonuç,  o  sonucun  nasıl  elde  edildiğinden 
daha  önemlidir:  Borgia  iyi  bir  prensti,  çün­
kü  iktidarda kalabilmek  için gerekli  olan  şeyi 
yapmaktan kaçınacak biri  değildi. Machiavelli 
nedensiz yere katletmeyi, öldürmüş olmak için 
öldürmeyi onaylamazdı, betimlediği cinayetler 
de  bu  türden  değildir.  Machiavelli,  Borgia'nın 
bulunduğu  şartlarda  merhametli  davranma­
nın hem Borgia için hem de  devlet için felaket­
le sonuçlanacağına inanıyordu. 
Machiavelli,  sevilen  bir  lider  olmaktan  zi­
yade  korkulan  bir  lider  olmanın  daha  iyi  ol­
duğunu vurgular. Aslında ideal olan, hem kor­
kulan  hem  de  sevilen  bir  lider olmaktır,  ancak 
bunu  başar�ak  oldukça  zordur.  Halkınızın 
sizi  sevmesine  bel  bağlıyorsanız,  işler  kötüye 
gittiğinde  sizi  yarı  yolda  bırakmaları  tehlike­
sini  de  göze  alıyorsunuz  demektir.  Gelgelelim, 
halkınız  sizden ürküyorsa, fazlasıyla korkmuş 
olacaklarından size ihanet etmeyeceklerdir. Bu 
düşünceler,  Machiavelli'nin  kötümserliğinin, 
insan  doğasını  aşağı  görmesinin  bir  parçası­
dır.  Machiavelli,  insanın  güvenilmez,  açgöz­
lü ve  ikiyüzlü  olduğunu  düşünmekteydi.  Eğer 
başarılı  bir  hükümdar  olmak  istiyorsanız,  o 
zaman  insan  doğasını  bilmeniz  gerekiyordu. 
Sözünü  tutmaması  durumunda  doğabilecek 
sonuçlardan  korkmadığı  müddetçe,  bir  insa­
nın sözünü tutacağına güvenmek tehlikelidir. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  89 
Eğer  amacınıza  merhamet  göstererek,  söz­
lerinizi yerine  getirerek ve  sevilerek ulaşabili­
yorsanız, böyle yapmalısınız (ya da en azından 
yapıyor gibi görünmelisiniz). Fakat yapamıyor­
sanız,  o  zaman  bu  insani  özelliklerle  hayvani 
özellikleri  bir  araya  getirmelisiniz.  Diğer  fi­
lozoflar,  liderlerin  insani  özelliklerini  vurgu­
larken, Machiavelli  etkili  bir  liderin  bazen bir 
canavar  gibi  hareket  etmesi  gerekebileceğini 
düşünür.  Ders  alınabilecek  hayvanlar  tilki  ve 
aslandır. Tilki  kurnazdır ve tuzakları fark  ede­
bilir, ama aslan da fazlasıyla güçlü ve korkutu­
cudur.  Her  zaman  aslan  gibi  olmak  pek  de  iyi 
bir şey değildir; yalnızca kaba kuvvetle hareket 
etmek, tuzaklara  düşmeniz riskini beraberinde 
getirecektir.  Yalnızca  kurnaz  bir  tilki  de  ola­
mazsınız:  Zaman  zaman  sizi  güvende  tutabil­
mesi için aslanın gücüne ihtiyacınız vardır. Fa­
kat kendi şefkatinize ve  adalet anlayışınıza bel 
bağlarsanız,  uzun  süre  ayakta  kalamazsınız. 
Neyse ki insanlar kolay aldanırlar.  Görünüşle­
re kapılıp  giderler. Böylece bir yönetici  olarak 
sözlerinizi yerine getirmediğiniz ve merhamet­
siz  davrandığınız halde, dürüst ve  şefkatli gö­
rünerek iktidarınızı koruyabilirsiniz. 
Tüm  bunları  okuduktan  sonra  Machiavel­
li'nin  tamamen  kötü  bir  adam  olduğunu  dü­
şünüyor  olmalısınız.  Pek  çok  insan  bu  görüş­
tedir ve "Makyavelci"  sıfatı,  bir  itham  olarak, 
düzenbaz  ve  insanları  kendi  çıkarları  için 

---

90  1  NIGEL WARBURTON 
kullanan  kişiler  için  kullanılır.  Buna  rağmen 
bazı filozoflar Machiavelli'nin  önemli  bir  şeyi 
ifade  ettiğine  inanır.  Belki  de  alışılagelmiş  iyi 
davranışlar  liderler  için  işe  yaramamaktadır. 
Gündelik  hayatta  merhametli  olmak  ve  size 
söz  veren  insanlara  güvenmek  başka  şeydir, 
ama  bir ülke ya  da  devletin  başındaysanız  di­
ğer ülkelerin size iyi  davranacağına güvenmek 
tehlikeli bir tutum olacaktır.  1938'de Adolf Hit­
ler İngiltere Başbakanı Neville  Chamberlain'e 
Almanya'nın topraklarını  daha  fazla  genişlet­
meyeceği sözünü verdiğinde, Chamberlain ona 
inanmıştı.  Şimdi bakıldığında  Chamberlain'in 
bu davranışı oldukça naif ve budalaca görünür. 
Machiavelli böyle  bir durumda Chamberlain' e, 
Hitler'in yalan  söylemek  için bin bir türlü  se­
bebi olduğunÜ ve ona güvenmemesi gerektiği­
ni söylerdi. 
Öte yandan Machiavelli'nin muhtemel  düş­
manlara  karşı  aşırı  gaddarca  eylemleri  des­
teklediğini  de  unutmamak  gerekir.  Machiavel­
li'nin  Cesare  Borgia'nın  davranışlarını  açıkça 
onaylamış  olması,  on  altıncı  yüzyılın  kanlı 
İtalya'sında  bile  şaşkınlıkla  karşılanmıştı. 
Çoğumuz  bir  yöneticinin  en  azılı  düşmanına 
karşı takınacağı tavırda bile bazı katı sınırlar 
olması  gerektiğini  ve  bu  sınırların  yasalarca 
belirlenmesi  gerektiğini  düşünür.  Eğer  bu  sı­
nırlar belirlenmezse, sonunda vahşi  despotlar 
ortaya çıkacaktır. Adolf Hitler, Pol Pot, Saddam 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  9 1  
Hüseyin ve Robert  Mugabe, her biri  iktidarda 
kalabilmek için Borgia'nınkine benzer yöntem­
ler  uygulamışlardır.  Bunlar  Machiavelli  felse­
fesi için iyi bir reklam sayılmaz. 
Machiavelli  kendini  insanların  temelde 
bencil olduğunu  anlayan bir realist olarak gö­
rüyordu.  Thomas  Hobbes  da  aynı  görüşteydi: 
Toplumun  nasıl yapılanması gerektiği üzerine 
açıklamaları bu görüşe dayanıyordu. 

---

1 O .   B O L U M  
Kötü, Zalim ve Kısa 
THOMAS HOBBES 
Thomas  Hobbes  ( 1588- 1679),  İngiltere'nin 
en  büyük  siyaset  düşünürlerinden  biridir. 
Daha  az  bilinen  şeyse,  ilk  zindelik  tutkunla­
rından biri olduğudur. Her sabah, nefes nefese 
kalmak  için  hızlı  adımlarla  tepeleri  tırmanır­
dı. Dışarıdayken aklına iyi bir fikir gelirse diye 
sapında  hokka  olan  özel  bir  baston  yaptır­
mıştı.  Bıyığı  ve  bir  tutam  sakalı  olan  bu uzun 
boylu,  al  yanaklı,  neşeli  adam  hastalıklı  bir 
çocukluk geçirmişti. Yetişkinliğinde  ise olduk­
ça sağlıklıydı ve ilerleyen yaşlarında bile tenis 
oynamayı  bırakmadı.  Bol  bol balık yer,  çok  az 
şarap  içer ve  ciğerlerini  çalıştırmak  için -ka-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  93 
palı kapılar ardında ve işitme menzili dışında­
şarkı  söylerdi.  Şüphesiz,  diğer pek  çok  filozof 
gibi o  da oldukça faal bir zihne  sahipti. Sonuç 
olarak ortalama ömrün 
35 
yıl olduğu on yedin­
ci yüzyılda, istisnai bir yaş  olan 
9 1  
yaşına  dek 
yaşadı. 
Güler yüzlü karakterine rağmen Hobbes da 
Machiavelli gibi insanın zayıf bir varlık oldu­
ğu görüşündeydi. Hepimizin, ölüm korkusu ve 
kişisel kazanç umuduyla hareket eden temel­
de bencil varlıklar olduğumuza inanırdı. Fark 
etsek  de  etmesek  de  hepimiz  başkalarının 
üzerinde  hakimiyet  kurmaya  çalışırız.  Hob­
bes'un insanlığa dair bu tanımını kabul etmi­
yorsanız, neden evinizden ayrılırken kapınızı 
kilitliyorsunuz? Şüphesiz bunun sebebi, dışa­
rıda  sahip  olduğunuz her şeyi  memnuniyetle 
çalabilecek çok  sayıda  insanın olduğunu bil­
menizdir. Ama yine de  sadece 
bazı 
insanların 
bencil  olduğunu  öne  sürebilirsiniz.  Hobbes 
bu konuda  size  katılmaz.  O  özünde  herkesin 
bencil  olduğunu  ve  kanun  kuralları  ile  ceza 
tehdidinin  bizi  kontrol  altında  tutan  yegane 
şey olduğunu düşünür. 
Sonuç  olarak  toplum  çöker  de  kanunlar  ya 
da  kanunlara  uyulmasını  sağlayacak  biri  ol­
madan, Hobbes'un deyimiyle "doğa durumu"n­
da  yaşamak  zorunda  kalırsanız, Hobbes  sizin 
de herkes  gibi  gerektiğinde hırsızlık yapıp  öl­
dürebileceğinizi  söyler.  En  azından,  hayatta 

---

94  j  NIGEL WARBURTON 
kalmayı  istiyorsanız  bunları  yapmak  zorunda 
kalırdınız. Kaynakların kıt olduğu bir dünyada 
hayatta kalmak için yiyecek ve su bulma müca­
delesi  veriyorsanız,  diğer  insanlar  sizi  öldür­
meden önce onları öldürmek gerçekten de akıl­
lıca  olabilirdi.  Hobbes'un unutulmaz  tanımıy­
la  toplumun  dışındaki  hayat,  "yalnız,  zavallı, 
kötü, zalim ve kısa" olacaktır. 
İnsanların  başkalarının  toprağına  göz  dik­
mesini  ve  kimi  isterse  öldürmesini  engelleyen 
devlet  gücünü  ortadan  kaldırırsanız,  sonuç 
herkesin herkese karşı olduğu sonu gelmez bir 
savaştır.  Daha  kötü  bir  durumu  hayal  etmek 
güçtür.  Bu  yasasız  dünyada,  en  güçlü  insan 
bile uzun süre güvende olmazdı. Hepimiz uyu­
mak  zorunday�z  ve  uyuduğumuzda  saldırıya 
açık oluruz. En güçsüz bile yeterince kurnazsa 
güçlüyü ortadan kaldırabilirdi. 
Öldürülmekten kaçınmanın bir yolunun, ar­
kadaşlarınızla bir ekip kurmak olacağını hayal 
ediyor  olabilirsiniz. Ancak  sorun  şu ki, kimse­
nin güvenilirliğinden  emin  olamazsınız.  Diğer 
insanlar  size  yardım  etmeye  söz  verse  bile, 
kimi  zaman  kendi  çıkarları  gereği  sözlerin­
den dönebilirler. Gıda yetiştirmek ya da inşaat 
gibi  birlikte  çalışmayı  gerektiren büyük  çapta 
her  etkinlik,  temel  düzeyde  güven  olmaksızın 
imkansız  olurdu.  Çok  geç  olana  dek  aldatıldı­
ğınızı  anlayamayabilirsiniz,  o  zamana  kadar 
da  biri  sizi  gerçekten  sırtınızdan  bıçaklamış 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  95 
olabilir.  Böyle  bir  durumda  sizi  bıçaklayanı 
cezalandıracak  hiç  kimse  olmaz.  Düşmanları­
nız  her yerde olabilir, tüm hayatınızı  saldırıya 
uğrama  korkusuyla  geçirebilirdiniz:  Cazip  bir 
beklenti değil. 
Hobbes  çözümün,  güçlü  bir  bireyi  ya  da 
parlamentoyu  başa  getirmek  olduğunu  öne 
sürüyordu.  Doğa  durumundaki  insanlar,  gü­
venlik  uğruna  kimi  tehlikeli  özgürlüklerin­
den  vazgeçtikleri  bir  anlaşmaya,  "toplumsal 
bir  sözleşme"ye  dahil  olmak  zorunda  kala­
caklardır. Hobbes'un "egemen" diye  adlandır­
dığı  şey  olmadığında  hayat,  bir  çeşit  cehen­
nem olacaktır. Bu egemene, yoldan çıkan kişi­
leri ağır cezaya  çarptırma  hakkı  verilecektir. 
Hobbes, önemli  kabul  edeceğimiz  bazı  doğal 
yasaların  olduğuna  inanmıştır;  kendimize 
nasıl  davranılmasını  bekliyorsak  başkaları­
na  da  öyle  davranmalıyız, buna  bir  örnektir. 
Yasalar, herkesin onları takip etmesini sağla­
yacak yeterince güçlü bir şey ya da biri olma­
dığı  sürece  işe  yaramaz.  Doğa  durumundaki 
insanlar,  yasalar  ve  güçlü  bir  egemen  olma­
dan  şiddet içeren bir ölümü  bekleyebilir. Tek 
teselli ise böyle bir hayatın fazla uzun sürme­
mesi olur. 
Hobbes'un  en  önemli  kitabı  olan 
Leviat­
han 
( 1 651) ,   doğa  durumunun  kabusumsu 
konumundan  hayatın  katlanılabilir  olduğu 
güvenli  bir topluma  geçiş  için gereken  adım-

---

96  1  NIGEL WARBURTON 
ları  ayrıntısıyla  açıklar.  "Leviathan,"  Kutsal 
Kitap'ta tasvir edilen devasa bir deniz  cana­
varıydı. Hobbes içinse  devletin muazzam gü­
cüne bir göndermeydi. 
Leviathan, 
tepenin ar­
kasında  yükselen,  bir  elinde  kılıç,  bir  elinde 
asa  tutan bir  devin  resmiyle  açılır.  Bu figür, 
birçok  küçük  insandan -yine  de  onların  ayrı 
ayrı  bireyler  olduğu  fark  edilir- oluşur.  Dev, 
başında  bir  egemenin  olduğu  güçlü  devleti 
temsil  eder. Hobbes, bir  egemen olmadan her 
şeyin  darmadağın  olacağını  ve  toplumun  ye­
rini hayatta kalabilmek uğruna birbirini par­
çalamaya hazır, ayrı  ayrı  insanların alacağını 
düşünür. 
O halde doğa  durumundaki bireyler, birlikte 
çalışmayı ve 
�
arışa sahip  olmayı  istemek için 
oldukça  iyi  nedenlere  sahipti.  Korunabilme­
lerinin  tek  yolu  buydu.  Bu  olmadan  hayatları 
korkunç  olurdu.  Güvende  olmak,  özgürlükten 
çok  daha  önemliydi.  Ölüm  korkusu,  insanları 
bir  toplum  oluşturmaya  itecekti.  Hobbes,  on­
ların birbirleriyle bir toplumsal sözleşme yap­
mak, bir egemenin yasaları  uygulamasına izin 
vereceklerine  söz  vermek için  özgürlüklerinin 
çoğundan  vazgeçmeyi  kabul  edeceğini  düşü­
nüyordu.  Herkesin  birbiriyle  savaşmasından­
sa,  güçlü  bir  otoritenin  sorumlu  olduğu  du­
rumda daha iyi olurlardı. 
Hobbes  tehlikeli  zamanlarda  yaşadı,  hatta 
anne karnındayken  bile. İspanya Armadasının 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
97 
İngiltere'ye  yelken  açtığını  ve  belki  de  İngil­
tere'yi  işgal  edeceğini  duyduğunda  annesinin 
doğum  sancısı  tutmuş  ve  erken  doğum  yap­
mıştı.  Neyse  ki  İngiltere  işgal  edilmedi.  Daha 
sonra  İngiliz  İç  Savaşının  tehlikelerinden  Pa­
ris'e taşınarak kurtulmuştu ama asıl tehlikeyi, 
İngiltere'nin  anarşiye  teslim  olma  ihtimalini 
daha  sonraki  yazılarında  sık  sık  işledi.  Hob­
bes, 
Leviathan'ı 
Paris'te  yazdı.  Kitap  165 l 'de 
İngiltere'ye  dönmesinden  kısa  bir  süre  sonra 
yayımlandı. 
Dönemin pek çok düşünürü gibi Hobbes  da 
sadece  bir  filozof  değil,  bugün  bir  Rönesans 
insanı  olarak nitelendireceğimiz  biriydi.  Geo­
metriye,  bilime  ve  antikçağ  tarihine  ciddi  bir 
ilgisi  vardı.  Gençliğinde  edebiyat  seviyor,  ya­
zıyor  ve  çeviriyordu.  Orta  yaşlarında  meşgul 
olmaya  başladığı felsefede  ise  insanların  salt 
fiziksel  varlıklar  olduğuna inanan  bir  mater­
yalistti. Ruh benzeri bir şey yoktur:  Eninde  so­
nunda,  karmaşık  makineler  olan  bedenlerden 
başka bir şey değiliz. 
On yedinci yüzyılda  saat mekanizmaları  en 
ileri  teknolojiydi.  Hobbes  bedendeki  kasların 
ve  organların  bunlara  eşdeğer  olduğuna  ina­
nıyordu:  Yazılarında  sık  sık  eylemin  "yaylar"ı 
ve  bizi  hareket  ettiren  "çarklar"ı  ele  alıyordu. 
Hobbes,  düşünme  dahil  insan  varoluşunun 
tüm yönlerinin birer fiziksel etkinlik olduğuna 
ikna  olmuştu.  Onun felsefesinde ruha yer yok-

---

98  1  NIGEL WARBURTON 
tu.  Bu,  birçok  bilim  insanının  bugün  benim­
sediği modern bir düşünce  olsa  da Hobbes'un 
zamanı için radikaldi. Tanrının  koca bir fizik­
sel  nesne  olmak  zorunda  olduğunu  bile  iddia 
etti  Hobbes  ve  bazıları  bunu,  onun  bir  ateist 
olduğunu  ilan  etmesinin  gizli  bir  yolu  olarak 
gördü. 
Hobbes'u  eleştirenler,  egemen  olan  ister 
kral,  ister  kraliçe  isterse  parlamento  olsun, 
egemenin  toplum içerisindeki  birey üzerinde 
böyle  bir  güce  sahip  olmasına  izin  vermesi 
konusunda  çok  ileriye  gittiğini  düşünürler. 
Onun betimlediği  devlet, günümüzde  otoriter 
devlet  olarak  tanımladığımız  şeydir:  Egeme­
nin,  yurttaşlar  üzerinde  neredeyse  sınırsız 
güce sahip olQ.uğu bir devlet. Barış arzu edile­
bilir bir şey olabilir ve şiddet içeren bir ölüm­
den korkmak da barışı koruyan güçlere teslim 
olmak için kuvvetli bir teşviktir, ne var ki bir 
bireyin ya  da  grubun eline  çok fazla  güç  ver­
mek tehlikeli olabilir. Hobbes ne  demokrasiye 
ne  de  insanların  kendileri  için  karar verebil­
me  yeteneğine  sahip  olduğuna  inanır.  Gelge­
lelim,  yirminci  yüzyılda  despotların  saçtığı 
dehşeti  bilseydi, muhtemelen bu düşüncesini 
değiştirirdi. 
Hobbes,  ruhun  varlığına  inanmayı  reddet­
mesiyle  ün  salmıştı.  Ç ağdaşı  Rene  Descartes, 
ise  onun  aksine  zihin  ve bedenin  birbirinden 
tamamen  ayrı  olduğuna  inandı.  Hobbes'un 

---

FELSEFENİN KISA 'TARİHİ  j  99 
Descartes'ın geometride felsefede  olduğundan 
çok  daha  iyi  olduğunu  ve  bu  alanda  kalması 
gerektiğini düşünmesinin nedeni de muhteme­
len bu olmalı. 

---

1 1 . B O L U M  
Rüyada Olabilir miyim? 
RENE DESCARTES 
Alarmınız  çalıyor, kapatıp yataktan kalkıyor­
sunuz,  giyiniyorsunuz,  kahvaltınızı  yapıyor­
sunuz  ve  güne  hazırsınız.  Ama  sonra  bekle­
mediğiniz bir şey oluyor; uyanıyorsunuz, gör­
düğünüz  sadece  bir  rüyaymış . . .   Rüyanızda 
kalkıp güne hazırlanıyordunuz, ama gerçekte 
yorganın  altında  mışıl  mışıl  uyuyordunuz. 
Eğer hayatınızda böyle bir  şey  yaşadıysanız, 
ne demek istediğimi çoktan anlamış olmalısı­
nız. Bu rüyalar "yalancı  uyanıklık" olarak bi­
linir  ve  oldukça  gerçekçidir.  Rene  Descartes 
( 1 596-1 650)  da  zamanında  böyle  bir  rüya 
görmüş  ve  hakkında  düşünmeye  başlamıştı. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
ıoı 
İnsan  rüya  görmediğinden  nasıl  emin  olabi­
lirdi? 
Felsefe  Descartes'ın  entelektüel  ilgi  alan­
larından  sadece  biriydi.  Oldukça  başarılı  bir 
matematikçiydi  ve  asıl  şöhreti  "kartezyen  ko­
ordinat  sistemi"ni  keşfetmesinden  ileri  gelir. 
Söylentiye  göre,  tavanda  gezinen  bir  sineği 
gözleriyle  takip  ettiği  sırada,  sineğin  farklı 
noktalardaki  konumunu  nasıl  tanımlayacağı­
nı merak etmesi kartezyen koordinat sistemini 
bulmasını  sağlamıştır.  Bilim  de  onu  cezbeder­
di,  hem  astronom  hem  de  biyologdu.  Filozof 
olarak  şöhreti,  çoğunlukla  bilginin  sınırlarını 
incelediği 
Yöntem  Üzerine Konuşma 
ve M
e
di­
tasyonlar 
adlı kitaplarına dayanır. 
Birçok filozof gibi  Descartes  da  bir  şeye  ne­
den  inandığını  sorgulamadan  hiçbir  şeye  inan­
maz, ayrıca tuhaf ve diğer insanların aklına gel­
meyen  sorular  sormaktan  zevk  alırdı.  Hayatın 
her şeyi sorgulayarak geçmeyeceğinin Descartes 
da farkındaydı elbette. Hiç şüphesiz Pyyrhon'un 
da  (3. Bölüm)  farkına vardığı  gibi,  çoğu  zaman 
hiçbir  şeye  güvenmeden  yaşamak  epeyi  zor  ol­
malıydı.  Ne  var 
ki, 
Descartes'a  göre  hayatında 
bir  kez  bile  olsa, ne  olursa  olsun,  doğruluğun­
dan  emin  olduğu  bir  şeyi  bulmak  bu  sıkıntıya 
değerdi. Gerçek bilgiye ulaşmak için geliştirdiği 
yöntem kartezyen şüphecilik olarak bilinir. 
Bu  yöntem  oldukça  basittir.  En  küçük  bir 
doğru  olmama  ihtimali  taşıyan  hiçbir  şeyi 

---

102  !  NIGEL WARBURTON 
doğru  kabul  etmeyin.  Bir  çuval  elmayı  düşü­
nün.  Çuvalın içinde çürük elmalar  da  olduğu­
nu biliyorsunuz, ama hangilerinin çürük oldu­
ğundan emin değilsiniz. İçinde çürük elma kal­
madığından, sadece taze elmalar bulunduğun-
, 
dan  emin  olduğunuz  bir  çuval  elde  etmek için 
ne yapardınız? Tüm  elmaları yere  döker,  teker 
teker kontrol edersiniz ve sadece sağlam oldu­
ğundan emin olduklarınızı  çuvala geri  atarsı­
nız. Bunu yaparken içleri biraz  çürükmüş  gibi 
görünen birkaç  sağlam  elmayı  da  çöpe  atabi­
lirsiniz. Ama yine de  sonuçta çuvalınızda sağ­
lam elmalar olduğundan emin olursunuz. Des­
cartes'ın  şüphecilik  yöntemi  da  aşağı  yukarı 
böyle  bir  şeydi.  Aklınıza  "ben  bunu  okurken 
uyanığım"  diye  bir  düşünce  geldiyse  mutlaka 
bunu  sınamalı,  yanlış  ya  da  yanıltıcı  olmadı­
ğından kesinlikle eminseniz kabul etmelisiniz. 
Aklınızda en küçük bir şüphe bile kaldıysa onu 
inkar  etmelisiniz.  Descartes,  inandığı  birçok 
şeyi  gözden  geçirip  göründükleri  gibi  olduk­
larından kesinlikle  emin  olup  olmadığını  sor­
gulardı. Dünya, gerçekten  de kendisine  görün­
düğü  gibi  miydi?  Rüya  görüp  görmediğinden 
emin olabilir miydi? 
Descartes'ın bulmaya çalıştığı, doğruluğun­
dan  kesinlikle  emin  olabileceği  biricik  şeydi. 
Böylece  kaygan  gerçeklikte  sağlam  bir  zemin 
oluşturabilecekti  kendisine.  Ama  bir  şüphe 
girdabına kapılıp  sonunda hiçbir  şeyin  doğru 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  103 
olmadığını düşünme tehlikesi de vardı. Descar­
tes  şüpheci  bir  tavır  takınmak  istiyordu,  ama 
onun şüpheciliği Pyyrhon'un ve  öğrencilerinin 
şüpheciliğinden  farklıydı.  Onlar  hiçbir  şeyin 
kesin olarak bilinemeyeceğini düşünüyorlardı; 
ancak  Descartes, bazı  inançların  şüpheciliğin 
en  yetkin  biçiminden  bile  etkilenmeyeceğini 
göstermek istiyordu. 
Descartes,  kesinlik  arayışına  ilk  önce  du­
yular  yoluyla  elde  edilen  kanıtlarla  başladı: 
Görme,  dokunma,  tatma,  işitme  ve  koklama. 
Duyularımıza  güvenebilir  miyiz?  Tam  olarak 
güvenemeyeceğimiz  sonucuna  vardı  Descar­
tes. Duyularımız bazen bizi aldatabilirdi. Bize 
hata  yaptırabilirdi.  Görme  duyunuzu  düşü­
nün.  Görme  yeteneğinize  her  zaman  güvene­
bilir misiniz? Gözleriniz her zaman size sadık 
mıdır? 
Örneğin  suya  soktuğunuz  çubuk,  ona  bel­
li  bir  açıdan bakıldığında  bükülmüş  görünür. 
Kare şeklindeki  bir kule, uzaktan bakıldığında 
yuvarlak  gibi  gözükebilir.  Her  birimiz  zaman 
zaman  görme  duyumuzla  ilgili  sıkıntı  yaşa­
rız.  Descartes  sizi  önceden  aldatan  bir  şeye 
güvenmenizin  doğru  olmayacağını  düşünür. 
Bu  yüzden  de  duyularımızın  tamamen  güve­
nilir  olduğunu  kabul  etmez.  Duyularının  onu 
aldatıp  aldatmadığından  asla  emin  olamaya­
caktır. Belki çoğu zaman bizi aldatmazlar ama 
aldatabileceklerine  dair küçük bir ihtimal bile 

---

ı04 
1  NIGEL WARBURTON 
Descartes'ın  onlara  tamamen  güvenemeyeceği 
anlamına gelir. Peki, bu onu nereye götürür? 
"Şu anda bu kitabı okurken uyanığım" inancı 
size  oldukça  güvenilir  gelebilir.  Umarım  uya­
nıksınızdır  ve  gerçekten  de  okuyorsunuzdur. 
Bundan  nasıl  kuşku  duyabilirsiniz  ki?  Ne  var 
ki,  rüyadayken  de  uyanık  olduğunuzu  düşüne­
bileceğinizden bahsetmiştik. Şu anda rüya  gö­
rüp  görmediğinizden nasıl emin  olabilirsiniz? 
Muhtemelen  yaşadığınız  deneyimlerin  rüya 
olamayacak  derecede  gerçekçi  ve  ayrıntılı  ol­
duğunu  düşünüyor  olabilirsiniz,  ama  birçok 
insan oldukça gerçekçi rüyalar görebilir. Şimdi 
onlardan  birini  görmediğinize  emin  misiniz? 
Bunu  nasıl  bilebilirsiniz?  Uykuda  olup  olma­
dığınızı anlaı:ıak için belki de şu anda kendini­
zi çimdiklediniz. Yapmadıysanız  deneyin. Ama 
bununla  neyi  kanıtlayacaksınız?  Hiçbir  şey! 
Rüyanızda  kendinizi  çimdiklediğinizi  görmüş 
de  olabilirsiniz.  Dolayısıyla 
belki 
de  rüya  gö­
rüyorsunuz.  Uyanık  olduğunuzu  hissettiğinizi 
biliyorum, uyanık olmamanızın  çok  düşük  bir 
ihtimal olduğunu  da biliyorum. Yine de  içiniz­
de  uyanık  olup  olmadığınıza  dair küçücük bir 
şüpheye  yer olmalı.  Bu  durumda  Descartes'ın 
şüphecilik  metodunu  uygulayarak  "şu  an  bu 
yazıyı  okurken  uyanığım"  ifadesini  tamamen 
kesin olmadığı gerekçesiyle reddetmelisiniz. 
Bu bize duyularımıza bütünüyle güveneme­
yeceğimizi  gösteriyor.  Rüya  görmediğimizden 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
105 
de tam olarak emin olamayız. Ancak Descartes, 
rüyada bile 2+3=5'in kesin olduğunu söyler. Bu 
noktada  düşüncelerini  ifade  etmek  için haya­
li  bir  hikayeyi,  bir  düşünce  deneyini  kullanır. 
Şüpheyi  gittiği  yere  kadar  götürüp,  herhan­
gi  bir  kanı  ya  da  inanç  için  "Rüyada  olabilir 
miyim?"  sınamasından  daha  zorlu  bir  sınama 
bulur.  Descartes,  inanılmaz  derecede  zeki  ve 
güçlü,  ama  aynı  zamanda  kötü  niyetli  bir  cin 
hayal edin, der. Bu cin, var olsaydı, gerçekte so­
nuç altı olsa bile yaptığım toplamanın her za­
man 2+3=5 olarak görünmesini  sağlayabilirdi. 
Bunu  size  cinin yaptırdığını  bilemezdiniz. Sa­
yıları  saf  saf birbirine  ekliyor  olurdunuz. Her 
şey normal görünürdü. 
Şu  anda  böyle  bir  şey  olmadığını  kanıtla­
manın kolay bir yolu yok. Belki de bu kötü cin, 
bana, şu an evde oturup dizüstü bilgisayarım­
da yazı yazdığım yanılsamasını yaşatıyor, ama 
aslında  ben  Fransa'nın güneyinde bir sahilde 
uzanıyorum. Ya  da  belki  kötü  cinin  laboratu­
varındaki  rafta  sıvıyla  dolu  cam  kavanozun 
içinde duran bir beyinim sadece. Beynime yer­
leştirdiği kablolarla elektronik mesajlar yolla­
yarak, hana aslında yaptığım şeyden tamamen 
farklı  bir şey yaptığım  izlenimini veriyor ola­
bilir.  Belki  de  cin bana, anlamlı gelen sözcük­
ler  yazdığımı  düşündürtüyor,  ama  gerçekte 
aynı  harfe  basıp  duruyorum.  Bunu  bilmenin 
herhangi bir yolu yok.  Kulağa  ne kadar  çılgın-

---

1 06  J  NIGEL WARBURTON 
ca  gelse  de  böyle  olmadığını  kanıtlayamazsı­
nız. 
Bu kötü cinle ilgili  düşünce  deneyi, Descar­
tes'ın şüpheyi sınırlarına taşıma yoludur. Kötü 
bir  cinin  bizi  aldatmadığına  kesinlikle  emin 
olduğumuz  bir  şey  olsaydı  bu  harika  olurdu. 
Bu,  hiçbir  şeyi  kesin  olarak  bilemeyeceğimizi 
iddia  eden  insanlara  karşılık  verebilmemizin 
yolu olurdu. 
Descartes'ın bir sonraki adımı felsefenin en 
iyi  bilinen  ifadelerinden  birini  doğurdu.  Çoğu 
kişi  anlamını  anlamasa  da  bu  alıntıyı  bilir. 
Descartes'a göre  bir  cin  var  olsa  ve  onu  kan­
dırsa bile, o cinin kandırdığı 
bir şey 
olmalıydı. 
Bir  düşünceye  sahip  olduğu  sürece  o, Descar­
tes, var olmak 
_zorundaydı. 
Var  olmasaydı, cin 
onun var  olduğunu  düşünmesini  sağlayamaz­
dı, zira var olmayan bir şey düşüncelere sahip 
olamazdı. Descartes'ın bu  durumdan çıkardığı 
sonuç,  "Düşünüyorum,  öyleyse varım" (Latince 
cogito  ergo  sum) 
oldu.  Dü
Ş
ünüyorum,  dolayı­
sıyla var olmalıyım. Bunu kendinize de uygula­
yabilirsiniz; düşünceye ve duyuma sahip oldu­
ğunuz sürece var olduğunuzdan şüphe etmeniz 
imkansızdır. Ne olduğunuz başka bir sorundur, 
bir  bedeninizin  olup  olmadığından veya göre­
bildiğiniz ve dokunabildiğiniz bir bedeninizin 
olup  olmadığından  şüphe  edebilirsiniz.  Fakat 
bir tür  düşünen  şey  olarak var  olduğunuzdan 
şüphe  edemezsiniz.  Bu, kendi kendini çürüten 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  107 
bir  düşünce  olurdu.  Kendi  varlığınızdan  şüp­
helenmeye  başladığınızda,  şüphe  etme  edimi 
düşünen bir şey olarak var olduğunuzu kanıt­
lar. 
Bu size fazla önemli gelmeyebilir ancak Des­
cartes için kendi varoluşundan emin olmak çok 
önemliydi. Bu sayede her şeyden şüphe edenle­
rin, yani Pyrrhoncu Şüphecilerin yanıldıklarını 
anladı.  Bu,  kartezyen  dualizm  [ikicilik]  olarak 
bilinen şeyin de başlangıcı oldu. Kartezyen du­
alizm zihninizin bedeninizden ayrı, ama onun­
la  etkileşim  içinde  olduğu  düşüncesiydi.  Du­
alizmdi,  çünkü  iki  tür  şey mevcuttu:  Zihin  ve 
beden. Yirminci  yüzyıl  filozoflarından  Gilbert 
Ryle,  bu  görüşü  makinedeki  hayalet miti  ola­
rak alaya aldı. Beden bir makine, ruh ise onun 
içinde yaşayan hayaletti. Descartes, zihnin be­
dende, bedenin de zihinde  etki yaratabileceği­
ni düşünüyordu, çünkü ikisi beyinde belirli bir 
noktada -epifiz bezinde- etkileşiyordu. Ne var 
ki  Descartes'ın  dualizmi,  fiziksel  olmayan  bir 
şeyin, ruh ya  da zihin, fiziksel olanda yani be­
dende  değişimler  yaratmasını  nasıl  açıklaya­
cağı konusunda onu ciddi sorunlarla baş başa 
bırakıyordu. 
Descartes  bedeninden  ziyade  zihninin  var 
olduğundan daha çok emindi. Bir bedene sahip 
olmamayı  hayal  edebiliyordu,  fakat  bir  zihne 
sahip  olmamayı  hayal  edemiyordu.  Bir  zihne 
sahip  olmadığını  hayal  etmiş  olsaydı  da  hala 

---

108 
1 
NIGEL WARBURTON 
düşünüyor  olacaktı  ki  bu  da  bir  zihne  sahip 
olduğunu  kanıtlardı;  zira  bir zihni olmasa dü­
şüncesi de olmazdı. Beden ile zihnin ayrılabil­
diği, zihnin ya da ruhun fiziksel olmadığı, kan­
dan, etten ve kemikten oluşmadığı fikri, dindar 
insanlar arasında gayet yaygındır. Pek çok ina­
nan  zihnin  ya  da  ruhun,  bedenin  ölümünden 
sonra da yaşadığını umar. 
Düşünüyor  olduğu  sürece  var  olduğunu 
kanıtlamak,  şüpheciliği  tamamen  çürütmeye 
yetmezdi.  Felsefi  meditasyonlarıyla  doğurdu­
ğu  şüphe  girdabından  kurtulmak  için  Descar­
tes 'ın  başka kesinliklere  ihtiyacı vardı.  İyi bir 
Tanrının  zorunlu  olarak var olduğunu  savun­
du.  Aziz  Anselmus'un  Ontolojik  Argümanının 
(8.  Bölüm)  bir .. versiyonunu  kullanarak,  Tanrı 
düşüncesinin  Tanrının  varlığını  da  kanıtladı­
ğına kendini ikna etti. İç açılarının toplamı 180 
derece  değilse bir üçgenin  üçgen  olamayacağı 
gibi, Tanrı  da iyi ve  var olmasaydı  mükemmel 
olamazdı.  Bir başka  argümanında  şöyle  diyor­
du: Tanrının zihinlerimize koyduğu bu fikirden 
dolayı  onun var olduğunu biliriz, Tanrı var ol­
masaydı,  bir  Tanrı  fikri  de  olmazdı.  Tanrının 
var  olduğundan  emin  olduktan  sonra  düşün­
cesini geliştirmesi çok daha kolay oldu. İyi bir 
Tanrı, en temel meselelerde insanlığı aldatıyor 
olamazdı.  Böylece  Descartes,  dünyanın  aşağı 
yukarı  deneyimlediğimiz  gibi  olduğu  sonucu­
na vardı. Açık ve  seçik  algılara  sahip  olduğu-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  109 
muz  zaman  bunlar  güvenilirdi.  Descartes'ın 
sonucuna  göre  dünya  vardır  ve  algıladığımız 
şeyler hakkında bazen yanılsak da aşağı yuka­
rı  göründüğü  gibidir.  Buna  karşılık  bazı  filo­
zoflar bunun hüsnükuruntu  olduğuna ve kötü 
cinin  Descartes'ı 2+3=5  düşüncesinde  aldattı­
ğı  gibi Tanrının varlığı konusunda  da  kolayca 
aldatmış  olabileceğine  inandı. İyi bir Tanrının 
var olduğundan emin olmadan, Descartes ken­
disinin düşünen bir şey olduğu bilgisinden ile­
ri  gidemezdi.  Saf  şüphecilikten  bir  çıkış  yolu 
gösterdiğine  inanıyordu  ancak  onu  eleştiren­
ler bu konuda hala şüphelidir. 
Gördüğümüz  üzere Descartes, Tanrının var­
lığını  kendisini  tatmin  edecek  ölçüde  kanıtla­
mak  için  ontolojik  argümanı  ve  ikinci  ispatı 
kullanıyordu. Vatandaşı Blaise Pascal ise neye 
inanmalıyız  sorusunu çok daha farklı  bir  yak­
laşımla ele aldı. 

---

1 2 .  B Ö L Ü M  
Bahisleri Görelim 
BLAISE PASCAL 
Yazı  tura  attığınızda,  yazı  da  gelebilir  tura  da. 
Kullandığınız bozukluk hileli değilse, yarı yarıya 
şansınız  vardır.  Bu  yüzden  hangi  taraf üzerine 
bahse girdiğiniz  önemli  değildir çünkü yazı gel­
me  şansı  tura gelme  şansıyla  aynıdır. Tanrının 
var  olup  var  olmadığından emin  değilseniz, bu 
durumda  ne yapmalısınız?  Bu  durum  yazı  tura 
atmaya  benzer  mi?  Bahsinizi  Tanrı  yoktur  se­
çeneğine  koyar,  dilediğinizce  yaşamaya  mı  ba­
kardınız?  Yoksa,  doğrulanması  ihtimali  uzak 
bile  olsa, Tanrı varmış gibi davranmak daha mı 
rasyonel  olurdu?  Tanrıya  inanan  Blaise  Pascal 
(1623-62), bu soruları uzun uzun düşündü. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  1 1 1  
Pascal  dini  bütün  bir  Katolikti.  Bununla 
birlikte,  günümüzde  çoğu  Hıristiyanın  aksine, 
insanlığa  dair  son  derece  kasvetli  bir  görüşe 
sahipti. Kötümser biriydi. Her yerde cennetten 
kovulmanın  kanıtını,  Adem  ve  Havva'nın,  Bil­
gi Ağacı'nın elmasını  yiyerek Tanrının güveni­
ne  ihanet  etmesi yüzünden  sahip  olduğumuzu 
düşündüğü  kusurları  görüyordu.  Augustinus 
gibi  (6.  Bölüm)  insanoğlunun  cinsel  isteğine 
yenik düştüğünü, güvenilmez ve  çabucak  sıkı­
labilir  olduğunu  düşünüyordu.  Hepimiz  sefil 
varlıklardık  ve  endişe  ile  umutsuzluk  arasın­
da  işkence  çekiyorduk.  Her  birimiz  ne  kadar 
değersiz  olduğumuzun  farkına  varmalıydık. 
Doğumdan  önce ve  ölümden  sonraki  ebediyet­
le kıyaslandığında, dünyada  geçirdiğimiz  kısa 
süre neredeyse anlamsızdı. Her birimiz sonsuz 
evrende  ufacık  bir  alan  kaplarız.  Gelgelelim 
Pascal,  insanlığın,  Tanrıya  inancını  kaybet­
mezse belli  bir potansiyele  sahip  olduğuna  da 
inanıyordu. Hayvanlarla melekler arasında bir 
yerdeydik, ama çoğu zaman, pek çok durumda, 
muhtemelen hayvanlara daha yakındık. 
Pascal'ın  en  iyi  bilinen  kitabı 
Düşünceler 
1 670 yılında, 39 yaşında erkenden ölmesinden 
sonra,  yazılarından  kalan fragmanlardan  der­
lenerek yayımlanmıştır.  Bu  kitap,  onun  özenle 
yazdığı  kısa  paragraflardan  oluşur.  Bu  farklı 
kısımlarla  nasıl  bir  bütün  yaratmayı  amaçla­
mıştı  kimse  bilmiyor  ama kitabın  ana  teması 

---

1 12  1  NIGEL WARBURTON 
açıktır:  Kendi  Hıristiyanlık  yorumunu  savun­
mak. Pascal öldüğünde kitabını henüz tamam­
layamamıştı. Kısımların düzeni, iple bağladığı 
kağıt  destelerine  göreydi.  Her  bir  tomar,  ya­
yımlanmış  kitapta  bir b ölümü oluşturur. 
Pascal  çocukluğunda  hastalıklarla  boğuş­
muş  ve  hayatı  boyunca  hiçbir  zaman  fiziksel 
olarak  güçlü  olmamıştı.  Resmedilmiş  portre­
lerinde  de  hiç  iyi  görünmez.  Sulu  gözleri  her 
zaman hüzünlüdür. Ancak kısacık ömrüne çok 
sayıda başarı  sığdırmıştı. Gençliğinde babası­
nın  desteğiyle,  vakumlar  üzerine  düşünceler 
geliştiren ve barometreler tasarlayan bir bilim 
insanı olmuştu. 1642 yılında, karmaşık dişlile­
re  bağlı  kadranları  döndüren  bir iğne kullan­
mak  suretiyle  toplama  ve  çıkarma  yapabilen 
mekanik  bir  hesap  makinesi  icat  etti.  Bunu, 
babasına hesap işlerinde yardımcı  olması için 
yapmıştı. Ayakkabı kutusu büyüklüğündeki bu 
makine 
Pascaline 
olarak da biliniyordu ve bi­
raz  ağır  olsa  da  sonuçta  iş  görüyordu.  Temel 
sorun, üretiminin oldukça pahalı olmasıydı. 
Bir  bilim  insanı  ve  mucit  olmasının  yanı 
sıra  Pascal aynı zamanda  oldukça başarılı bir 
matematikçiydi.  Matematikteki  en  özgün  dü­
şünceleri  olasılık üzerineydi. Fakat dindar  bir 
filozof ve yazar olarak hatırlanacaktı. Bir filo­
zof olarak adlandırılmış olmayı istemezdi; zira 
yazıları,  filozofların  ne  kadar  az  şey bildikle­
ri ve  düşüncelerinin ne kadar önemsiz  olduğu 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  1 1 3  
üzerine yorumlar içeriyordu. O kendini bir ila­
hiyatçı olarak görüyordu. 
Jansenizm olarak bilinen tartışmalı bir din 
akımına  dahil  olduktan  sonra,  matematik  ve 
bilim  yerine  dini  konular  üzerinde  yazmaya 
başladı. Jansenistler, alın yazısına inanırlardı, 
özgür  irademizin  olmadığını  ve Tanrı  tarafın­
dan  önceden  seçilmiş  az  sayıda  kişinin  cen­
nete gidebileceğini  söylerlerdi. Ayrıca çok katı 
bir hayatı benimserlerdi. Bir keresinde  Pascal, 
kız  kardeşini  kendi  çocuğuna  sarıldığını  gör­
düğünde  azarlamıştı,  çünkü  duyguların  dışa 
vurulmasını onaylamazdı. Son yıllarını bir ke­
şiş gibi yaşayarak geçirdi, ölümüne sebep olan 
hastalığı  nedeniyle  çok  acı  çekse  de  yazmayı 
hiç  bırakmadı. 
Rene Descartes 
( 1 1 .  
B ölümün konusu) -o  da 
Pascal gibi dini bütün bir Hıristiyan, bir bilim 
insanı  ve  matematikçiydi- Tanrının  varlığı­
nın  mantıkla  kanıtlanabileceğini  düşünüyor­
du. Pascal  aynı  fikirde  değildi.  Ona göre Tanrı 
inancı  kalple  ve  imanla  ilgiliydi.  Filozofların 
genellikle  Tanrının  varlığı  konusunda  kullan­
dıkları  akıl  yürütmeler  onu  ikna  etmiyordu. 
Sözgelimi, Tanrının  elinin kanıtını doğada  gö­
rebileceğinize inanmıyordu. Ona göre bizi Tan­
rıya götürecek olan organ beyin değil, kalpti. 
Buna  rağmen 
Düşünceler 
adlı  kitabında, 
Tanrının  var  olduğundan  emin  olmayanları 
Tanrıya inanmaları gerektiğine ikna etmek için 

---

1 14  1  NIGEL WARBURTON 
zekice  bir  argüman  sundu.  Bu  argüman  Pas­
cal'ın Bahsi olarak bilinir ve Pascal'ın olasılık 
konusuna  duyduğu  ilgiye  dayanır.  Rasyonel 
bir kumarbazsanız ve kumar sizin  için  sadece 
bir  bağımlılık  değilse,  büyük  bir  ödül  kazan­
mak için en iyi şansa sahip  olmayı, fakat bah­
se girdiğinizde  kayıplarınızı  da  en  alt  seviye­
de  tutmayı istersiniz. Kumarbazlar ihtimalleri 
hesaplar ve ona göre bahse girerler. Peki, bahis 
konusu Tanrının  varlığıysa, bu  söylenenler ne 
anlama gelir? 
Tanrının  varlığından  emin  olmadığınızı 
varsayalım;  karşınızda  farklı  seçenekler  ola­
bilir. Tanrının  kesinlikle  var  olmadığını  düşü­
nerek  hayatınıza  devam  etmeyi  seçebilirsiniz. 
Haklıysanız, ölümden  sonra bir yaşam olduğu 
kuruntusu  olmadan  yaşayacak,  cennete  gide­
meyecek kadar günahkar olduğunuzu düşünüp 
azap  çekmekten  kurtulacaksınız.  Üstelik  za­
manınızı  olmayan  bir varlık için kilisede  dua 
ederek  geçirmeniz  de  gerekmeyecek.  Bu  yak­
laşımın  belli  bazı yararları  olsa  da  büyük  bir 
tehlike de taşır. Tanrı gerçekten varsa ve  siz  de 
ona inanmıyorsanız sadece cennete gitme şan­
sınızı yitirmekle kalmaz, aynı zamanda sonsu­
za dek işkence çekeceğiniz cehenneme gidersi­
niz. Hayal edilebilecek en kötü sonuç. 
Alternatif  olarak  Pascal,  hayatınızı  Tanrı 
varmış  gibi  yaşamayı  seçebilirsiniz,  der.  Dua 
eder,  kiliseye  gidersiniz  ve  İncil  okursunuz. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  1 1 5  
Tanrı gerçekten varsa, bu durumda olası en iyi 
ödülü  kazanırsınız:  Ebedi  mutluluk  için  ciddi 
bir  şans.  Tanrıya  inanmayı  seçer  de  sonuçta 
yanılırsanız  bu  durumda  çok  önemli  bir kay­
bınız  olmaz  (büyük  ihtimalle,  öldükten  sonra 
hatalı  olduğunuzu  anlayacak,  boşa  zaman  ve 
çaba  harcadığınız  için  kendinizi  kötü  hisse­
deceğiniz  vaktiniz  olmayacak).  Pascal'ın  deyi­
miyle, "Kazanırsanız  her  şeyi  kazanacak, kay­
bederseniz  de  hiçbir  şey kaybetmeyeceksiniz." 
Pascal, zafer ve lüks gibi "zehirli hazlar"ı muh­
temelen  özleyeceğinizi  anlamıştır  ama  bunlar 
yerine  inançlı,  dürüst,  alçakgönüllü,  minnet­
kar,  cömert  ve  dost  canlısı  biri  olursunuz  ve 
daima doğruyu  söylersiniz. Bu  durumu herkes 
tam  olarak  böyle  görmeyebilir.  Pascal,  dindar 
bir  hayata  belki  de  çok  fazla  dalmış  olduğu 
için,  dindar olmayan pek çok kişi  için hayatla­
rını  dine adamanın ve onların bakış  açısından 
yanılsama üzerine kurulu bir hayat yaşamanın 
fedakarlık  olacağını fark  etmemişti. Ama  yine 
de  vurguladığı  gibi  haklıysanız  sonsuz  bir 
mutluluk şansına sahip olacak, haksızsanız da 
nispeten ufak  sıkıntılar ve  birkaç  yanılsamay­
la kurtulacaktınız.  Diğer seçenekte cehenneme 
gitme  tehlikesini  göze  alırdınız, ama  olası  ka­
zanımınız  cennetteki  sonsuzlukla karşılaştırı­
lamazdı bile. 
Tanrının varlığı konusunda gerçekten taraf­
sız da kalınamazdı. Pascal'a göre bunu yapma-

---

ı ı6  1 
NIGEL WARBURTON 
ya  kalkışırsanız,  Tanrının  kesinkes  var  olma­
dığına  inanmakla  aynı  sonucu  alırdınız,  yani 
sonunda kendinizi cehennemde bulabilir ya da 
en  azından  cennete  gidemezdiniz.  Biri  ya  da 
diğeri  için karar vermeniz gerekir. Tanrının var 
olduğunu  gerçekten  bilmiyorsunuz;  peki,  ne 
yapmanız gerek? 
Pascal  cevabın  belli  olduğunu  düşünüyor­
du. Rasyonel  bir kumarbazsanız ve  ihtimalleri 
soğukkanlılıkla  gözden  geçirirseniz,  yazı  tura 
atarken olduğu gibi haklı çıkma ihtimali küçük 
de olsa bahsinizi Tanrının varlığına yatırmanız 
gerektiğini anlardınız. Potansiyel  ödül  sonsuz, 
potansiyel  kayıp  ise çok büyük  değildi.  Bu ih­
timaller düşünüldüğünde Pascal, hiçbir rasyo­
nel insanın Tanrının var olduğundan başka bir 
seçenek  üzerine  oynamayacağını  düşünüyor­
du.  Elbette Tanrının  var  olduğu üzerine bahse 
girip kaybetme riskiniz  de vardı, ama bu riske 
girmeniz gerekliydi. 
Ama  ya  bunun  mantığını  kavrasanız  bile 
Tanrının var olduğunu kalben hissedemiyorsa­
nız? Varlığından  şüphe  ettiğiniz  bir  şeyin  var 
olduğuna  kendinizi  ikna  etmeniz  çok  güçtür 
(belki  de  imkansız).  Gardırobunuzda  periler 
olduğuna  inanmayı  deneyin.  Belki  bunu  ha­
yal edebilirsiniz,  ama  orada  gerçekten  periler 
olduğunu  düşünmekten  çok farklıdır bu. Doğ­
ru  olduğunu  düşündüğümüz  şeylere  inanırız. 
İnanmanın  doğası  böyledir.  Öyleyse  Tanrının 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
1 17 
varlığıyla  ilgili  şüpheleri  olan  inançsız  biri 
Tanrıya nasıl inanacaktır? 
Pascal'ın bu soruna bir cevabı vardı. Tanrı­
ya inanmanızın sizin için en iyisi olduğunu bir 
kez hesap  ettiğinizde, onun var olduğuna ken­
dinizi  inandırmanın  bir  yolunu  bulmanız  ve 
imana sahip olmanız gerekmektedir. Yapmanız 
gereken şey, Tanrıya inanan insanları taklit et­
mektir. Zamanınızı kilisede, inananların yaptı­
ğı  şeyleri  yaparak  geçirin.  Kutsal  sudan  için, 
ayinlere  katılın  vesaire  vesaire . . .   Çok  geçme­
den onların eylemlerini sadece taklit etmediği­
nizi, onların inançlarına ve  duygularına sahip 
olduğunuzu görecektiniz. Bu, ebedi yaşamı ka­
zanmak  ve  sonsuz  işkence  tehlikesinden  kur­
tulmak için en büyük fırsattı. 
Pascal'ın  argümanı  herkesi  ikna  etmemiş­
tir.  En  belirgin  sorun  da  şuydu:  Tanrı  varsa, 
sadece en güvenli bahis  olduğu  için kendisine 
inanan  insanlara  olumlu  gözle  bakmayacak­
tır.  Bu Tanrıya  inanmak  için  yanlış  bir  neden 
gibi  görünür.  Böyle  bir  nedenden  ötürü Tanrı­
ya  inanmak  fazlasıyla  çıkarcı  bir  davranıştır, 
çünkü  bedeli  ne  olursa  olsun  ruhunuzu  ben­
cilce kurtarmak istemenize  dayanır.  Bir başka 
tehlike  de  Tanrının,  bu kumarbaz  argümanını 
kullanan  hiç  kimsenin  cennete  gitmemesini 
garantiye  alması  olabilirdi. 
Pascal'ın  bahsiyle  ilgili  diğer  ciddi  sorun 
ise, yanlış  din ve yanlış Tanrıya  inanma  olası-

---

1 1 8   1  NIGEL WARBURTON 
lığını  hesaba  katmamış  olmasıdır.  Pascal, Hı­
ristiyan  bir Tanrıya  inanma ile  hiçbir Tanrıya 
inanmama  arasında  bir  seçenek  sunmuştur. 
Bununla  birlikte,  inananlara  ebedi  mutluluğu 
vaat  eden  çok  sayıda  başka  din  de  vardır.  Bu 
dinlerden birinin doğruluğu kanıtlanırsa, Pas­
cal'ın  bahsine  uyan  kişi,  Hıristiyanlığı  takip 
etmeyi  seçerek  tıpkı  Tanrıya  dair  tüm  inancı 
inkar eden birinin yaptığı gibi kendini cennet­
teki ebedi mutluluktan mahrum bırakmış  olur. 
Pascal  bu  olasılığı  da  hesaba  katmış  olsaydı, 
insanlığın  durumuna  muhtemelen  çok  daha 
kötümser bir gözle bakardı. 
Pascal, Kutsal  Kitapta tasvir edilen Tanrıya 
inanıyordu.  Baruch  Spinoza  ise  çok  farklı  bir 
din anlayışın� sahipti, o kadar ki bazıları onun 
gizli  bir ateist olduğundan şüphelenmişti. 

---

1 3 .  B Ö L Ü M  
Mercek Yontucusu 
BARUCH SPINOZA 
Dinlerin  çoğu  Tanrının  dünyanın  dışında  bir 
yerde,  belki  de  cennette  olduğunu  öğretir. 
Baruch  Spinoza  ( 1632-77),  Tanrının  dünyada 
olduğunu 
düşünmesi  bakımından  alışılma­
dıkdı.  Bu  fikrini  ifade  etmek  için  "Tanrı  veya 
Doğa"  hakkında  yazdı,  tanrı  ve  doğanın  aynı 
şey  olduğunu  kastediyordu.  Tanrı  ve  doğa  tek 
bir  şeyi  tanımlamanın iki farklı yoludur. Tanrı 
doğadır, doğa da Tanrı. Tanrının her şey olduğu 
inancı, bir çeşit panteizmdi. Spinoza'nın başı­
na epeyi iş açan radikal bir fikirdi bu. 
Spinoza, Amsterdam'da, Portekizli bir Yahu­
di ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. O zaman-

---

1 20 
1 
NIGEL WARBURTON 
lar  Amsterdam,  zulümden  kaçan  insanların 
sığındığı  yerdi.  Ancak  burada  bile  ifade  ede­
bileceğiniz  görüşler  sınırlıydı. Yahudi  bir aile 
içinde büyümüş  olsa  da Spinoza,  1 656 yılında 
24 
yaşındayken, muhtemelen Tanrı hakkındaki 
görüşleri  yüzünden  sinagogundaki  hahamlar 
tarafından kovuldu ve lanetlendi. Amsterdam'ı 
terk etti ve  sonrasında Lahey'e yerleşti. Bu an­
dan  itibaren,  Yahudi  ismi  Baruch'tan  ziyade 
Benedict de Spinoza olarak bilindi. 
Birçok  filozof  geometriden  etkilenmiştir. 
Eski  Yunan  filozof  Eukleides'in  çeşitli  geo­
metrik hipotezlerle ilgili ünlü kanıtları, birkaç 
basit  aksiyomdan  veya  başlangıç  varsayımla­
rından bir üçgenin iç açılarının toplamının iki 
dik  açıya  eşit  9lduğu  gibi  sonuçlara  gitmişti. 
Filozoflar genellikle geometrinin dikkatli man­
tıksal adımlar yoluyla, kararlaştırılan başlan­
gıç  noktalarından  şaşırtıcı  sonuçlara  doğru 
gitme biçimine hayranlık duyar. Eğer aksiyom­
lar doğruysa, sonuçlar  da doğru  olmak zorun­
dadır.  Bu  türden  geometrik  akıl yürütme  hem 
Rene  Descartes'a  hem  de  Thomas  Hobbes'a 
esin kaynağı olmuştur. 
Spinoza  sadece  geometriye  hayranlık  duy­
mamış, felsefeyi  sanki  geometriymiş  gibi  yaz­
mıştı. 
Ethica 
adlı kitabındaki  kanıtlar geomet­
rik kanıtlara benzer ve aksiyomlar ile tanımları 
içerir.  Spinoza, kitaptaki "kanıtların" geometri­
deki  gibi  amansız  bir  mantığa  sahip  olmasını 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
121 
düşünmüştü. Ancak buradaki kanıtlar üçgenle­
rin açıları ve çemberlerin çapları gibi konularla 
uğraşmak yerine Tanrı,  doğa, özgürlük  ve  duy­
gular hakkındadır. Spinoza bu konuların üçgen, 
çember  ve  kareler  üzerine  akıl  yürütmemize 
benzer bir şekilde analiz edilebileceğini ve hak­
larında  akıl  yürütülebileceğini  düşünür.  Hatta 
daha  ileri  giderek  kısımları,  geometri  kitapla­
rında  kullanılan, "ispatı  gereken  şey" anlamın­
daki  Latince 
quod  erat demonstrandum 
deyi­
şinin kısaltması "GED"  ile  sonlandırır.  Spinoza, 
dünya  ve  dünyadaki  yerimizin  temelinde  yapı­
sal bir mantığın yattığına, bunun da akıl yoluy­
la  ortaya  çıkarılabileceğine  inanır.  Hiçbir  şey 
şans  eseri  olduğu gibi  değildir;  tamamında bir 
amaç  ve  ilke vardır.  Her şey  devasa bir  sistem 
içinde birbirine uyar ve  bunu  anlamanın en iyi 
yolu  düşüncenin gücünden geçer. Deney ve göz­
lemden çok aklı vurgulayan bu felsefi yaklaşım, 
sıklıkla Rasyonalizm [Akılcılık] olarak anılır. 
Spinoza  tek  başına  olmaktan  hoşlanırdı. 
Yalnızlık ona çalışmalarını sürdürmek için ge­
reken  zaman  ve  iç  huzurunu  veriyordu. Tanrı 
hakkındaki  görüşleri  düşünüldüğünde  muh­
temelen  bu,  bir  devlet  kurumunun parçası  ol­
masından daha güvenliydi. Bu yüzden en ünlü 
kitabı 
Ethica 
ancak  ölümünden  sonra  yayım­
landı.  Yaşamı  boyunca  son  derece  özgün  bir 
düşünür olarak ün yapmasına rağmen Heidel­
berg  Üniversitesinde  hocalık  teklifini  geri  çe'-

---

122  1  NIGEL WARBURTON 
virmişti. Yine  de  kendisini  ziyarete  gelen bazı 
düşünürlerle fikirlerini tartışmaktan mutluluk 
duyardı.  Filozof ve  matematikçi  Gottfried  Le­
ibniz de onlardan biriydi. 
Spinoza  kendisine  bir  ev  satın  almak  yeri­
ne pansiyonlarda kalarak  oldukça  sade bir ha­
yat yaşadı. Fazla paraya ihtiyacı yoktu, mercek 
yontarak  ve  felsefi  çalışmalarına  hayranlık 
duyan  insanlardan  gelen  kimi  küçük  ödeme­
lerden  kazandıklarıyla  geçimini  sağlıyordu. 
Yaptığı  mercekler,  teleskop  ve  mikroskop  gibi 
bilimsel  aletlerde  kullanılıyordu.  Bu onun ba­
ğımsız kalmasına ve kaldığı odadan çalışması­
na olanak veriyordu. Ne yazık ki aynı zamanda 
bu  meslek,  muhtemelen  yakalandığı  solunum 
yolu enfeksiy,:onu nedeniyle, yalnızca 
44 
yaşın­
da  erkenden  ölmesine  de  sebep  oldu.  Mercek­
leri yontarken  soluduğu  cam tozunun  akciğer­
lerine hasar verdiğine kuşku yoktur. 
Tanrı  sonsuzsa, bunu Tanrı  olmayan  bir  şe­
yin  olamayacağı  düşüncesi  izlemelidir,  diye 
akıl  yürütmüştü.  Eğer  evrende  Tanrı  olmayan 
bir  şey bulursanız, o  zaman Tanrı  sonsuz  ola­
maz, çünkü Tanrı, prensipte her şey olabildiği 
gibi  o  şey de  olabilir.  Hepimiz Tanrının parça­
larıyız ama taşlar, karıncalar, çimenler ve pen­
cereler  de  Tanrının  parçalarıdır.  Hepsi.  Hepsi 
de inanılmaz karmaşık bir bütünün içinde bir­
birine geçer,  ama var olan her şey nihayetinde 
bu tek bir şeyin, yani Tanrının bir parçasıdır. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  123 
Geleneksel  dindarlar,  Tanrının  insanlığı 
sevdiğini  ve  kişisel  dualara  cevap  verdiğini 
vaaz ederler. Bu, merhamet gibi  insani nitelik­
leri  gayriinsani  bir  varlığa,  Tanrıya  yansıtan 
antropomorfizmin  bir  biçimidir.  En uç  biçimi 
de Tanrıyı  kocaman  sakalı ve yüzündeki nazik 
gülümsemesiyle  iyi  yürekli  bir  adam  olarak 
hayal  etmektir.  Spinoza'nın  Tanrısı  böyle  bir 
Tanrı  değildir.  O  (kadın ya  da erkek)  tamamen 
gayrişahsiydi,  herhangi  bir  şeyi  ya  da  birini 
umursamazdı.  Spinoza'ya  göre  Tanrıyı  seve­
bilirsiniz,  sevmelisiniz  de,  ancak  karşılığında 
herhangi bir  sevgi  bekleyemezsiniz.  Bu,  doğa­
sever  birinin,  doğanın  da  onu  sevmesini  bek­
lemesi  gibidir.  Aslında  Spinoza'nın  tarif  etti­
ği  Tanrı  insanoğluna  ve  onların  yaptıklarına 
öylesine  kayıtsızdır  ki,  çoğu  kişi  Spinoza'nın 
hiçbir  biçimde  Tanrıya  inanmadığını  ve  pan­
teizminin  bir  kılıf  olduğunu  düşünmekteydi. 
Onu bir ateist ve  din karşıtı  biri  olarak gördü­
ler. Tanrının insanlığı önemsemediğine inanan 
biri başka ne olabilirdi ki? Yine de Spinoza'nın 
bakış  açısından  böyle  bir  kişi,  Tanrıya  karşı 
zekaya  dayanan  bir  sevgiye  sahipti;  bu  sevgi, 
akıl  tarafından  erişilen  derin  bir  anlamaya 
dayanıyordu.  Ne  var  ki  bunun  geleneksel  din­
le uzaktan yakından  ilgisi  yoktu.  Sinagog  onu 
aforoz etmekte muhtemelen haklıydı. 
Spinoza'nın  özgür  irade  üzerine  olan  gö­
rüşleri  de  tartışmalıydı.  O  bir  deterministti. 

---

124  1  NIGEL WARBURTON 
Bu,  onun,  her  eylemin  daha  önceki  nedenle­
rin  sonucu  olduğuna  inandığı  anlamına  gelir. 
Eğer havaya  atılan  bir  taş,  insan  gibi  bilinçli 
olabilseydi, her ne kadar öyle olmasa  da kendi 
irade  gücüyle hareket  ettiğini  hayal  edecekti. 
Gerçekte  onu  hareket  ettiren,  atma  kuvveti  ve 
yerçekiminin etkileridir. Bir taş  nereye  gittiği­
ni  yerçekimi  yerine  kendisinin  kontrol  ediyor 
olduğunu  hissederdi  sadece.  İnsanlar  da  ay­
nıdır:  Yaptığımız  şeyi  özgürce  seçtiğimizi  ve 
yaşamlarımız üzerinde  kontrole  sahip  olduğu­
muzu hayal  ederiz.  Bu yüzden  de  seçimlerimi­
zin ve eylemlerimizin meydana gelme yollarını 
genellikle  anlamayız.  Gerçekte  özgür  irade  bir 
yanılsamadır.  Kendiliğinden  özgür  eylem  diye 
bir şey yoktur ... 
Bir  determinist  olmasına  rağmen  Spinoza, 
oldukça sınırlı bir tür insani özgürlüğün müm­
kün ve  arzulanabilir  olduğuna  da  inanıyordu. 
Var  olmanın  en  kötü  şekli,  esaret  altında  ol­
maktır,  yani  duygularınızın  insafında  olmak. 
Kötü  bir  şey meydana  geldiğinde,  örneğin  bi­
risi  size  kaba  davrandığında  ve  gözünüz  ka­
rarıp nefretle  dolduğunuzda, bu oldukça pasif 
bir  var  olma  şeklidir.  Tek  yaptığınız  olaylara 
tepki vermektir. Dışarıda olup bitenler öfkeni­
ze neden  olur. Hiçbir biçimde kontrol  elinizde 
olmaz. Bundan kaçmanın yolu, davranışı şekil­
lendiren nedenleri  daha iyi  anlamaktır.  Spino­
za'ya  göre  yapabileceğimiz  en  iyi  şey  duygu-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  125 
larımızın dış olaylardan ziyade  kendi seçimle­
rimizden  ortaya  çıkmasıdır.  Bu  seçimler  asla 
tam anlamıyla  özgür olamasa da pasif olmak­
tansa aktif olmak daha iyidir. 
Spinoza  tipik  bir  filozoftu.  Tartışılmaya 
herkesin  duymaya  hazır  olmadığı  fikirler  öne 
sürmeye  ve  görüşlerini  argümanla  savunma­
ya  hazırdı.  Ç alışmalarına kimi  zaman şiddetle 
karşı  çıkılsa  da  Spinoza  yazdıklarını  okuyan­
ları  etkilemeye  devam  ediyor.  Tanrının  doğa 
olduğu inancı  o  dönemde  benimsenmedi  ama 
ölümünden  sonra, Ethica'nın  çevirisini  yapan 
Victoria  dönemi  romancısı  George  Eliot,  ken­
dini kişisel bir Tanrıya inanmaya ikna edemese 
de, bir mektupta Spinoza'nın Tanrısına inandı­
ğını  açıklayan  yirminci  yüzyıl  fizikçisi Albert 
Einstein gibi bazı çok ünlü hayranları oldu. 
Gördüğümüz  gibi  Spinoza'nın  Tanrısı  gay­
rişahsiydi ve  insan niteliklerinin  hiçbirine  sa­
hip  değildi;  dolayısıyla kimseyi  günahları  yü­
zünden  cezalandırmazdı.  Spinoza'yla  aynı  yıl 
doğan John Locke oldukça farklı bir yol izledi. 
Benliğin doğasıyla ilgili tartışması, kısmen Kı­
yamet  Gününde  olabilecekler  konusunda  duy­
duğu kaygıdan esinlenmişti. 

---

. .  
. .  
1 4 .  B O L U M  
Prens ve Ayakkabı Tamircisi 
JOHN LOCKE ve THOMAS REID 
Bebekken  neye  benziyordunuz?  Eğer  varsa,  o 
dönemde  çekilen  bir  fotoğrafınıza  bakın.  Ne 
görüyorsunuz?  O  gerçekten  siz misiniz?  Şu  an 
muhtemelen  oldukça  farklı  görünüyorsunuz. 
Bebek  olmak  nasıl  bir  şeydi  hatırlayabiliyor 
musunuz?  Çoğumuz  hatırlayamayız.  Hepimiz 
zaman  içinde  değişiriz.  Büyürüz, gelişiriz,  ol­
gunlaşır,  yaşlanırız.  Ç oğumuzun  yüzünde  kı­
rışıklıklar  belirir,  eninde  sonunda  saçlarımız 
beyazlar  ya  da  dökülür,  görüşlerimizi,  arka­
daşlarımızı,  giyim  tarzımızı  ve  önceliklerimi­
zi  değiştiririz.  O  halde  hangi  anlamda  yaşlıy­
ken fotoğraftaki  bebekle aynı kişi olacaksınız? 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  127 
Zaman  içinde  birini  aynı  kişi  kılan  şeyin  ne 
olduğu,  İngiliz  filozofu  John  Locke'un  (1632-
1 704) aklını kurcalayan soruydu. 
Pek  çok  filozof gibi  Locke  da  geniş  bir  ilgi 
alanına sahipti. Politikaya bulaşan ve aynı  za­
manda  eğitim  hakkında  da  yazan  Locke,  ar­
kadaşları  Robert  Boyle  ve  Isaac  Newton'ın 
bilimsel  keşiflerini  büyük  coşkuyla  karşıladı. 
İngiliz  İç  Savaşı  sonrasında,  yeni  tahta  çıkan 
Kral  2.  Charles'a komplo  düzenlemekle  suçla­
nınca Hollanda'ya kaçtı. Burada, insanları ezi­
yetle dinsel inançlarını  değiştirmeye zorlama­
ya çalışmanın  saçma olduğunu belirterek  dini 
hoşgörüyü  savundu. Tanrı  tarafından verilmiş 
yaşam,  özgürlük, mutluluk ve mülkiyet hakkı­
mız  olduğuna  dair  görüşleri  Amerika  Birleşik 
Devletleri  anayasasını  yazan  kurucu  babaları 
etkiledi. 
Locke'un bebekken çekilmiş bir fotoğrafına 
veya çizimine sahip  değiliz. Fakat muhtemelen 
yaşlandıkça  oldukça  değişmiştir.  Orta  yaşla­
rında  uzun  dağınık  saçlarıyla  kasvetli,  ciddi 
bakışlı  bir adamdı. Yine  de  bebekken  oldukça 
farklı  görünüyor  olmalıdır.  Locke'un  inandığı 
şeylerden  biri,  yeni  doğmuş  birinin  zihninin 
boş  bir  levha  gibi  olduğudur.  Doğduğumuzda 
hiçbir şey bilmeyiz ve tüm bilgimiz yaşamdaki 
deneyimlerimizden gelir. Bebek Locke büyüyüp 
genç bir filozof olurken  çeşitli inançlar edindi 
ve  şu  anda  John  Locke  olarak  bildiğimiz  kişi 

---

128 
i  NIGEL WARBURTON 
haline geldi. Ama  hangi  anlamda bebekliğinde 
olduğu kişidir ve hangi  anlamda orta yaşlı Lo­
cke, genç Locke ile aynı kişidir? 
Bu  türden  bir  problem  yalnızca  geçmişle 
olan  ilişkilerini  merak  eden  insanlar  için  açı­
ğa  çıkmaz.  Locke'un  fark  ettiği  gibi  çoraplar 
hakkında  düşünürken  bile  bir  mesele  olabi­
lir.  Eğer  çorabınız  delinmişse,  deliği  yamarsı­
nız, sonra bir başkasını, eninde sonunda artık 
orijinal  malzemesi  kalmayan  yalnızca  yama­
lardan  oluşan  bir  çorapla  kalakalırsınız.  Peki 
elinizdeki  hala  aynı  çorap  mıdır?  Bir  anlamda 
aynı  çoraptır  çünkü  asıl  çoraptan  tamamen 
yamanmış  çoraba  kadar  parçaların  sürekliliği 
söz  konusudur. Fakat bir başka  anlamda,  aynı 
çorap  değildir,  çünkü  orijinal  malzeme  orada 
değildir. Veya bir meşe  ağacını düşünün. Meşe 
ağacı bir palamuttan  büyür,  her yıl yaprakla­
rını  kaybeder,  uzar,  dallanıp  budaklanır  ama 
yine  de  aynı  meşe  ağacı  olarak  kalır.  Palamut 
fidanla aynı bitki midir ve fidan devasa meşey­
le aynı bitki midir? 
Zaman  içinde  bir  insanı  aynı  kişi  yapanın 
ne  olduğu  sorusuna  yaklaşmanın  bir  yolu  da 
canlı  varlıklar  olduğumuzu  vurgulamak  olur­
du. Bebekken  olduğunuz aynı hayvansınız. Lo­
cke  "insan" kelimesini "insan  hayvanı"na  gön­
derme yapmak  için  kullanır.  Bu  anlamda,  bir 
ömür boyunca aynı "insan" olarak kalacağımızı 
söylemenin  doğru  olduğunu  düşünüyordu. Ya-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
ızg 
şamakta  olan  insanın,  yaşam  sürecinde  geli­
şen  bir  sürekliliği  vardır.  Ancak  Locke' a  göre 
aynı "insan" olmak, aynı 
kişi 
olmaktan oldukça 
farklıdır. 
Locke'a  göre  aynı  "insan" olabilirim,  ancak 
asla eskiden olduğum 
kişi 
olmam. Bu nasıl ola­
bilirdi?  Locke, zaman içinde bizi  aynı  kişi ya­
pan şeyin bilincimiz, kendi benliğinin farkında 
olma olduğunu öne sürüyordu. Hatırlayamadı­
ğınız şey, sizin bir parçanız değildi. Bunu ifade 
etmek  için  bir  ayakkabı tamircisinin  anılarıy­
la  uyanan  bir  prensi  ve  bir  prensin  anılarıy­
la  uyanan  bir  ayakkabı  tamircisini  hayal  etti. 
Prens  her  zamanki  gibi  sarayında  uyanır;  dış 
görünüşü açısından uykuya  yatan kişiyle  aynı 
kişidir. Ancak kendi anıları yerine ayakkabı ta­
mircisinin  anılarına  sahip  olduğundan,  ayak­
kabı  tamircisi  olduğunu  hisseder.  Locke'un 
ana  fikri,  prensin  ayakkabı  tamircisi  olduğu­
nu  hissetmekte haklı olduğudur.  Bedensel  sü­
reklilik meseleyi  çözüme kavuşturmaz. Kişisel 
kimlikle ilgili sorularda önemli olan psikolojik 
sürekliliktir.  Eğer  prensin  anılarına  sahipse­
niz,  prenssinizdir.  Ayakkabı  tamircisinin  anı­
larına  sahipseniz,  bir prensin  bedenine  sahip 
olsanız  bile  ayakkabı  tamircisisiniz. Ayakkabı 
tamircisi bir suç işlerse, sorumlu tutmamız ge­
reken kişi prensin bedenindeki kişidir. 
Elbette normalde anılar bu şekilde yer değiş­
tirmez. Locke bu düşünce deneyini bir noktaya 

---

130  J  NIGEL WARBURTON 
dikkat çekmek için kullanıyordu. Ancak bazıla­
rı  aynı bedende birden fazla kişinin olabilece­
ğini öne  sürer. Aynı  bedende  farklı  kişiliklerin 
oluştuğu  bu  durum  çoklu  kişilik  bozukluğu 
olarak bilinir. Locke bu olasılığı tahmin ederek 
ve  birbirinden  tamamen  bağımsız  iki  kişinin 
tek  bir  bedende -birinin  gündüzleri,  diğerinin 
yalnızca geceleri- yaşadığını hayal etti. Eğer bu 
iki zihnin birbirine  erişimi yoksa, bu durumda 
Locke'un gözünde iki ayrı kişidirler. 
Locke açısından kişisel kimliğe  dair sorular 
ahlaki  sorumlulukla yakından ilişkiliydi. Tan­
rının,  insanları  yalnızca  işlediklerini  hatırla­
dıkları  suçlar  için  cezalandıracağına  inandı. 
Kötülük yaptığını artık hatırlamayan biri, suçu 
işleyenle  aynı  kişi olmazdı. Şüphesiz, gündelik 
yaşamda  insanlar  hatırladıkları  şeyler  hak­
kında  yalan  söylerler.  Dolayısıyla  eğer  birisi 
ne  yaptığını unutmuş  olduğunu  iddia  ederse, 
yargıçlar onu salıvermekte tereddüt eder. Ama 
Tanrı  her şeyi bildiği için kimin cezayı hak et­
tiğini,  kimin  etmediğini  söyleyebilecektir.  Lo­
cke'un  görüşünün  bir  sonucu  da  şudur:  Nazi 
avcıları,  gençliğinde  bir  toplama  kampında 
muhafız  olan  yaşlı  bir  adamın  izini  sürecek 
olsaydı,  yaşlı  adam  yalnızca  hatırlayabildiği 
şeylerden  sorumlu tutulurdu ve başka  suçlar­
dan  sorumlu tutulmazdı. Sıradan mahkemeler 
onu  suçlu  bulacak  olsa  da, Tanrı  unutmuş  ol­
duğu eylemlerden dolayı onu cezalandırmazdı. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
ı3ı 
Locke'un kişisel kimliğe dair yaklaşımı, bazı 
çağdaşlarının  kafasını  kurcalayan  bir  soruyu 
da  cevaplıyordu.  Bu  insanlar,  cennete  gitmek 
için  dirildiğimizde  aynı  bedene  ihtiyaç  duyup 
duymadığımız  konusunda  endişeliydi.  Eğer 
aynı  beden  gerekiyorsa  beden  bir  yamyam  ya 
da  vahşi  bir  hayvan  tarafından  yenmişse  ne 
olacaktı? Dirilmek için bedeninizin tüm parça­
larını  nasıl  bir  araya  getirecektiniz?  Eğer  bir 
yamyam  tarafından  yenmişseniz  bu  durumda 
bir parçanız  yamyamın  bir  parçası  haline  ge­
lirdi.  Dolayısıyla  hem  yamyam  hem  de  yam­
yamın  yemeği  (yani  siz),  beden  olarak  nasıl 
eski  haline  dönebilirdi?  Locke  öbür  dünyada 
aynı beden olmaktan ziyade, aynı 
kişi 
olmanın 
önemli  olduğunu  belirtiyordu.  Ona  göre,  aynı 
anılara  sahipseniz, bu  anılar farklı bir bedene 
iliştirilmiş olsa bile, aynı kişi olabilirdiniz. 
Locke'un görüşünün bir sonucu da fotoğraf­
taki  bebekle  aynı  kişi  olmadığınızdır. Aynı  bi­
reysiniz, ancak bir bebek  olduğunuzu  hatırla­
yamazsanız aynı kişi olamazsınız. Kişisel kim­
lik,  belleğin  ulaşabildiği  yere  kadar  genişler. 
İleri  yaşta  anılarınız  solup  giderken,  bir  kişi 
olarak ne olduğunuzun kapsamı da daralacak­
tır. 
Bazı filozoflar, Locke'un kişisel kimliğin te­
meli  olarak  öz bilince  sahip belleği  vurgular­
ken  fazla  ileri  gittiğini  hisseder.  On  sekizinci 
yüzyılda, İskoç  filozof Thomas  Reid,  Locke'un 

---

132 
1  NIGEL WARBURTON 
kişi olmanın ne olduğuna dair düşünüş tarzın­
daki  zayıflığı  gösteren  bir  örnek  buldu.  Yaşlı 
bir  asker,  genç  bir  subayken  bir  savaştaki  ce­
saretini  hatırlayabilir,  genç bir  subayken,  ço­
cukluğunda meyve bahçesinden elma çalarken 
dayak  yemiş  olduğunu  hatırlayabilirdi.  Ama 
yaşı  ilerleyen  asker,  çocukluğundaki  bu  olayı 
artık hatırlayamaz. Bu  çakışan  anılar yaşlı as­
kerin  oğlanla  hala  aynı  kişi  olduğu  anlamına 
gelmez  miydi? Thomas  Reid,  yaşlı  askerin  oğ­
lanla hala aynı  kişi  olduğunun  aşikar  olduğu­
nu düşünüyordu. 
Ancak  Locke'un  teorisine  göre,  yaşlı  asker 
genç cesur subayla aynı  kişi  olsa  da  dayak yi­
yen oğlanla aynı kişi değildi (çünkü yaşlı asker 
dayak yediğini unutmuştu). Oysa yine Locke'un 
teorisine  göre·;  genç  cesur  subay  çocukla  aynı 
kişiydi  (çünkü  meyve  bahçesindeki  macerayı 
hatırlayabiliyordu).  Bundan  da  yaşlı  askerin 
genç cesur subayla aynı kişi, genç  cesur suba­
yın da  çocukla  aynı  kişi  olduğu  ama yaşlı  as­
ker ile  çocuğun  aynı  kişi olmadığı  gibi saçma 
bir sonuç  çıkar.  Mantığa vurulduğunda hiçbir 
biçimde  doğru  olmaz. A=B,  B=C  dedikten  son­
ra A'nın C 'ye eşit olmadığını söylemeye benzer. 
Öyle görünüyor ki  kişisel kimlik, Locke'un  dü­
şündüğü  gibi  bütünsel  anımsamaya  değil,  ça­
kışan hatıralara dayanır. 
Locke'un  filozof  olarak  etkisi,  kişisel  kim­
likle  ilgili  tartışmasından  çok  daha  fazlasına 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  133 
dayanır. 
İnsanın  Anlama  Yetisi  Üzerine  Bir 
Deneme 
(1690) başlıklı muazzam eserinde  dü­
şüncelerimizin bizim için dünyayı yansıttığını, 
ancak dünyanın sadece bazı yönlerinin görün­
düğü  gibi  olduğu  görüşünü  ortaya  koydu.  Bu 
da George Berkeley'i gerçekliğe dair kendi ya­
ratıcı açıklamasını öne sürmeye teşvik etti. 

---

1 5 .  B Ö L Ü M  
Odadaki Fil 
GEORGE BERKELEY 
(ve JOHN LOCKE) 
Buzdolabının kapısını kapattığınızda ve  kimse 
içeriyi göremezken ışığın gerçekten sönüp sön­
mediğini  merak  ettiğiniz  oldu  mu  hiç?  Işığın 
gerçekten  söndüğünü  nasıl  bilebilirsiniz? 
Belki  bir kamera  takabilirdiniz. Peki, kamera­
yı  kapattığınızda ne  olur? Ya  da kimsenin  du­
yamadığı bir anda  ormanda bir ağaç  devrilse? 
Gerçekten bir gürültü  çıkarır mıydı?  Siz orada 
değilken,  gözlemlenmeyen  yatak  odanızın  var 
olmaya  devam  edip  etmediğini  nasıl  bilebilir­
siniz?  Belki  de  her  dışarı  çıkışınızda  yok  olu­
yordur.  Bunu  kontrol  etmesi  için  başka  birin-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
ı35 
den yardım isteyebilirdiniz. Cevaplanması güç 
soru şudur: Yatak odası 
kimse 
onu gözlemleme­
diğinde de var olmaya devam eder mi? Bu soru­
lara  nasıl  cevap verebileceğimiz  açık  değildir. 
Çoğumuz, nesnelerin görülmediklerinde de var 
olmaya  devam ettiğini düşünürüz, çünkü bu en 
basit açıklamadır. Yine çoğumuz, gözlemlediği­
miz dünyanın orada bir yerde olduğuna inanır: 
Dünya sadece zihinlerimizde var olmaz. 
Öte yandan Cloyne Piskoposu İrlandalı filo­
zof George Berkel ey' e ( 1685- 1 753) göre, gözlem­
lenmeyen şeyler var olmaya da son verir. Şu an 
okuduğunuz  kitabın  doğrudan  farkında  olan 
bir zihin yoksa o  artık var  olmayacaktır.  Kita­
ba  bakıyor 
olduğunuzda 
onu  görebilir,  sayfa­
larına  dokunabilirsiniz  ancak Berkeley'ye göre 
tüm  bunlar,  deneyimlere  sahip  olduğunuz  an­
lamına  gelir.  Orada  bir  yerde  bu  deneyimlere 
neden  olan  bir  şeyin  olduğu  anlamına  gelmez. 
Kitap  sadece  sizin ve diğer insanların  zihnin­
deki (ve belki de Tanrının zihnindeki)  düşünce­
lerin  toplamasıdır;  zihninizin  dışında  bir  şey 
değildir.  Berkeley  için  bir  dış  dünya  kavramı 
bütünüyle anlamsızdır.  Bütün bu  ifadeler sağ­
duyuya aykırı görünür. Elbette etrafımız, onla­
rın farkında olalım ya da olmayalım, var olma­
yı  sürdüren nesnelerle  çevrilidir,  değil  mi? Ne 
var ki Berkeley öyle düşünmüyordu. 
Berkeley bu teorisini ilk defa dillendirmeye 
başladığında pek çok insan gayet  anlaşılabilir 

---

ı36 
1 
NIGEL WARBURTON 
bir  şekilde  onun  delirmiş  olduğunu  düşündü. 
Aslında,  ancak  ölümünden  sonra  filozoflar 
onu  ciddiye  almaya  başladılar ve ne  yapmaya 
çalıştığını  kavradılar.  Berkeley'in  çağdaşı  Sa­
muel  Johnsoiı  onun  teorisini  ilk duyduğu  za­
man, sokaktaki  bir taşa  ayağıyla  sertçe  vurur 
ve  "böylece  onu  çürütüyorum"  der.  Johnson'ın 
maddi şeylerin var olduğundan emin olduğunu 
ve onların sadece düşüncelerden oluşmadığını 
anlatmaya  çalışıyordu. Taşa vurduğunda  sert­
liğini  ayağında  hissedebiliyordu,  bu  nedenle 
Berkeley hatalı olmalıydı. Ancak Berkeley, Joh­
nson'ın sandığından daha  akıllıydı. Taşın sert­
liğini  ayağınızda  hissetmek  maddi  nesnelerin 
varoluşunu değil, ancak sert bir taş düşüncesi­
ni ispatlayabilirdi;  zira Berkeley' e göre taş de­
diğimiz  şey,  u
y
andırdığı  duyumlardan  başka 
bir şey değildi. Onun arkasında, ayaktaki acıya 
neden  olan "gerçek," fiziksel bir  taş  yoktu. As­
lında  sahip  olduğumuz  düşüncelerin  ötesinde 
hiçbir gerçeklik de yoktu. 
Berkeley  bazen  bir  idealist,  bazen  de  bir 
immateryalist  olarak  tanımlanır.  İdealistti, 
çünkü var olan her şeyin düşünceler olduğuna 
inanıyordu; immateryalistti çünkü maddi  şey­
lerin  -fiziksel  nesnelerin- var  olduğunu  red­
dediyordu.  Bu kitapta  tartışılan birçok filozof 
gibi görünüş ile gerçeklik arasındaki ilişki onu 
da  büyülüyordu.  Ona  göre  filozofların  çoğu 
bu  ilişkinin  ne  olduğu  konusunda  yanılıyor-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  137 
du. Özellikle  de  John Locke,  düşüncelerimizin 
dünyayla  nasıl  ilişki  kurduğu  konusunda  ha­
talıydı.  Berkeley'in  yaklaşımını  anlamanın  en 
kolay  yolu,  onu  Locke'un  yaklaşımıyla  karşı­
laştırmaktır. 
Bir  fil  gördüğünüzde,  der  Locke,  aslında  o 
filin  kendisini  görmezsiniz.  Fil  olarak  kabul 
ettiğiniz  aslında  bir temsildir;  Locke'un  deyi­
miyle  zihninizdeki  bir  düşünce,  filin  tasarımı 
gibi  bir  şeydir.  Locke,  "düşünce"  sözcüğünü, 
düşünebildiğimiz  veya  algılayabildiğimiz  her 
şeyi  kapsamak  için  kullanmıştır.  Eğer  gri  bir 
fil  görürseniz,  grilik  basitçe  fildeki  bir  şey 
olamaz  çünkü  farklı  ışık  altında  farklı  renk­
te  görünecektir.  Grilik,  Locke'un  "ikincil  nite­
lik" olarak  adlandırdığı  bir şeydir.  Grilik, filin 
özellikleriyle  duyu  organımızın  bu  örnekte 
gözümüzün  özelliklerinin  bir  bileşimi  sonucu 
oluşur. Filin derisinin rengi, dokusu ve dışkısı­
nın kokusu onun ikincil nitelikleridir. 
Büyüklük ve şekil gibi birincil nitelikler ise, 
Locke'a  göre  dünyadaki  şeylerin  gerçek  özel­
liklerdir.  Birincil  niteliklere  ait  düşünceler 
gerçeğine  benzer.  Örneğin  kare  bir  nesne  gö­
rürseniz, o nesneye dair düşüncenizin oluşma­
sına neden olan gerçek nesne de karedir. Ancak 
kırmızı  bir  kare  gördüyseniz,  algınıza  neden 
olan  dünyadaki  gerçek  nesne  kırmızı  değildir. 
Gerçek  nesneler  renksizdir.  Renge  dair  du­
yumlar,  Locke'a  göre,  nesnelerin  mikroskobik 

---

138  1  NIGEL WARBURTON 
dokuları ile  bizim görme  duyumuz  arasındaki 
etkileşimden gelir. 
Ancak burada  ciddi  bir  sorun vardır.  Locke, 
bilim  insanlarının  tanımlamaya  çalıştığı  bir 
dış  dünya  olduğunu,  ama  ona  sadece  dolaylı 
bir  erişimimiz  olduğunu  düşünür.  Gerçek  bir 
dünyanın varlığına inandığı için Locke bir rea­
listtir. Bu gerçek dünya, hiç kimse onun farkın­
da  olmasa  bile  var  olmaya  devam  eder. Locke 
için  güçlük,  dünyanın  nasıl  bir  şey  olduğunu 
bilmektir.  Büyüklük ve  şekil  gibi  birincil  nite­
liklere  dair  düşüncelerimizin,  gerçekliğin  iyi 
birer resmi olduklarını düşünür. Ama  bunu na­
sıl bilebilir? Deneyimin tüm bilgimizin kaynağı 
olduğuna inanan bir empirist olarak Locke'un, 
birincil  niteli
�
lere  dair  düşüncelerimizin  ger­
çek dünyaya benzediği iddiası için iyi bir kanı­
ta sahip olmuş olması gerekir. Ne var ki teorisi, 
gerçek  dünyanın  neye  benzediğini  nasıl  bile­
bildiğini  açıklamaz, çünkü gidip  bunu kontrol 
edemeyiz. Peki o  zaman büyüklük ve  şekil  gibi 
birincil niteliklere  ait  düşüncelerin  dışarıdaki 
gerçek  dünyanın  niteliklerine  benzediğinden 
nasıl bu kadar emin olabilir? 
Berkeley daha tutarlı olduğu iddiasındaydı. 
Locke'tan farklı olarak dünyayı  doğrudan 
algı­
lıyor 
olduğumuzu düşünüyordu. Bunun nedeni, 
dünyanın  sadece  düşüncelerden  oluşmasıydı. 
Tek  yaşanan  deneyimdi.  Her  şey  deneyimden 
ibaretti.  Başka  bir  deyişle,  dünya  ve  içindeki 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  i  139 
her şey sadece insanların zihninde var oluyor­
du. 
Deneyimlediğimiz  ve  düşündüğümüz  her 
şey -sandalye, masa, 3  rakamı vesaire- Berke­
ley' e  göre yalnızca zihinlerimizde var olur. Bir 
nesne, sizin ya  da diğer insanların sahip  oldu­
ğu  düşüncelerin  toplamasından  ibarettir.  Bu­
nun ötesinde herhangi  bir varoluşa  sahip  de­
ğildir. Birileri onları görmezse veya  duymazsa, 
nesneler var olmayı bırakırlar;  çünkü nesneler 
insanların  (ve  Tanrının)  sahip  olduğu  düşün­
celerin  dışında  veya  ötesinde  bir şey  değildir. 
Berkeley,  bu  tuhaf  görüşünü,  Latince 
Esse  est 
percipi 
-"Var  olmak algılanmaktır"- ifadesiyle 
özetliyordu. 
Dolayısıyla  onları  orada  deneyimleyen  bir 
zihin  yoksa  buzdolabının  ışığı  açık  olamaz, 
ağaç da gürültü çıkaramaz. Bunlar, Berkeley'in 
immateryalizminden  çıkarılabilecek  açık  so­
nuçlar gibi görünebilir.  Fakat  Berkeley nesne­
lerin  sürekli  bir  var  olup  bir  yok  olduklarını 
düşünmüyordu. 
O 
bile bunun garip  bir düşün­
ce  olduğunun  farkındaydı.  Berkeley  düşünce­
lerimizin  varoluşunun  sürekliliğini  Tanrının 
sağladığına  inanıyordu.  Tanrı  dünyadaki  şey­
leri sürekli algılıyor, bu sayede onlar da var ol­
maya  devam ediyorlardı. 
Yirminci  yüzyılın  başlarında  yazılmış  beş 
mısralık  iki  mizahi  şiirde  bu  düşüncenin  iz­
lerine rastlanılır. Aşağıdaki ilk  şiir, kimse  onu 

---

140  1 
NIGEL WARBURTON 
algılamazsa ağacın var olmayı bırakacağı fik­
rinin tuhaflığını vurgular: 
Bir zamanlar bir adam şöyle demişti: 
"Kimse yokken Ouad'da 
Bu ağaç hala varsa 
Şaşıp kalmalı buna 
· 
Tanrı mutlaka." 
("Ouad,"  Oxford  kolejlerinde  avlulardaki 
kare  biçimli  çim  alanlara  verilen  addır).  Bu 
kesinlikle  doğru.  Berkeley'in  teorisinde  kabul 
edilmesi en zor olan şey, birileri deneyimleme­
diği zaman bir ağacın orada olamayacak olma­
sıdır.  Ve  işte  çözümü  burada,  Tanrıdan  gelen 
mesajda yatar: 
Sevgili bayım, niye şaşırdınız acep 
Oralardayım halbuki hep 
Ağaç da var olur elbette 
Ben onu gördükçe 
Bendeniz Tanrı içten sevgilerimle. 
Gelgelelim  Berkeley'in  açıklamakta  açıkça 
zorlandığı  şey,  herhangi  bir şey hakkında  na­
sıl  yanılabileceğimizdi.  Eğer  tek  sahip  oldu­
ğumuz  düşüncelerse  ve  onların  ardında  bir 
dünya yoksa, o zaman gerçek nesnelerle görsel 
yanılsamalar  arasındaki  farkı  nasıl  açıklaya­
caktık?  Gerçek  dediğimiz  şeyin  deneyimi  ile 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  J  141 
bir  yanılsamanın  deneyimi  arasındaki  farkın 
ne  olduğu  sorusuna  Berkeley,  "gerçeklik"i  de­
neyimlediğimizde  düşüncelerimizin  birbiriyle 
çelişmeyeceği  cevabını  veriyordu.  Örneğin  su­
yun  içinde  bir  kürek  görürseniz,  kürek  kırık­
mış  gibi görünebilir.  Locke  gibi bir realist için 
hakikat,  küreğin  gerçekte  düz  olduğu,  sadece 
kırık göründüğüdür. Berkeley için ise kırık bir 
kürek  düşüncesine  sahibizdir  ancak  bu,  suya 
uzanıp  küreğe  dokunacak  olursak  sahip  ola­
cağımız düşüncelerle  çelişirdi. Suya uzandığı­
mızda küreğin düz olduğunu hissedecektik. 
Berkeley gününün her saatini immateryaliz­
mi savunarak geçirmemişti. Hayatında bundan 
çok  daha fazlası vardı.  Sosyal ve  sempatik  bi­
riydi, hatta 
Gulliver'in  Gezileri 
kitabının yaza­
n 
Jonathan  Swift  de  arkadaşlarından biriydi. 
Berkeley ilerleyen yaşlarında Bermuda adasın­
da bir okul açmayı planladı ve bu işi gerçekleş­
tirmek için bolca kaynak da buldu. Ne yazık ki 
planı  suya  düştü,  çünkü  adanın  anakara  Ber­
muda'dan ne kadar uzak olduğunu ve  oraya er­
zak taşımanın  zorluğunu  fark  etmemişti. Yine 
de  Berkeley  öldükten  sonra  batı  yakasındaki 
bir okula Kaliforniya'daki Berkeley üniversite­
sine onun adı verildi. Bu da Berkeley'in Ameri­
ka'yı konu alan bir şiirine dayanıyordu. "Batıya 
doğru  çizdi  imparatorluk  rotasını" dizesi  üni­
versitenin kurucularından birini cezbetmişti. 
Berkeley'in  immateryalizminden  de  tuhaf 

---

142  1  NIGEL WARBURTON 
olanı,  ilerleyen  yaşlarında Amerikan  yerlileri­
ne  özgü  bir  ilaç  olan  çam  katranıyla  su  karı­
şımı  katran  suyunu  tanıtma  tutkusuydu.  Bu 
su  sözümona  her  hastalığı  tedavi  edebiliyor­
du.  Hatta  Berkeley  onun  harikalığını  anlatan 
uzunca  bir  şiir  bile  yazmıştı.  Katran  suyunun 
popülerliği  kısa  sürdü.  Hafif  antiseptik  özel­
liklere  sahip  olduğundan küçük  rahatsızlarda 
işe yaramış olabilir ama şimdilerde rağbet gö­
ren bir tedavi  yöntemi  değil. Berkeley'in  idea­
lizmi de rağbet görmedi. 
Berkeley  sağduyuya  ters  düşen  sonuçlara 
varacak olsa bile, bir argümanı gittiği yere ka­
dar  takip  etmeye  hazır  filozoflardan  biriydi. 
Voltaire'in ise bu tür bir düşünüre, hatta aslın­
da filozofları� birçoğuna ayıracak vakti yoktu. 

---

1 6 . 
B Ö L Ü M  
Mümkün Dünyaların En İyisi 
VOLTAIRE ve GOTTFRIED LEIBNIZ 
Eğer  dünyayı  siz  tasarlamış  olsanız,  şu  anki 
gibi mi yapardınız? Büyük ihtimalle hayır. Ama 
on  sekizinci  yüzyılda  bazı  insanlar  dünyamı­
zın mümkün dünyaların en iyisi olduğunu  dü­
şünüyordu.  Hatta  İngiliz  şair Alexander  Pope 
{ 1688-1744)  "Olan  ne  varsa,  doğrudur"  diye 
yazmıştı. Dünyadaki her şey belli bir nedenden 
dolayı  öyledir:  Olan  her şey,  gücü her  şeye  ye­
ten Tanrının  eseridir  ve  onun  yaptığı  her  şey 
iyidir. Dolayısıyla işler bazen kötü gidiyor gibi 
görünse  de  aslında  öyle  değildir.  Hastalıklar, 
seller,  depremler,  orman  yangınları,  kurak­
lık,  hepsi  de  Tanrının  planının  bir  parçasıdır. 

---

144  i  NIGEL WARBURTON 
Bizim  hatamız  ayrıntılara  takılıp  büyük  res­
mi  görememektir.  Arkamıza  yaslanıp  dünyaya 
Tanrının  baktığı  yerden  bakabilseydik,  dün­
yanın  ne  kadar  mükemmel  olduğunu,  küçük 
parçaların mükemmel bir uyumla büyük resmi 
tamamladığını ve bize  kötü  görünen  olayların 
aslında  çok  daha  geniş  bir  planın  parçası  ol­
duğunu görebilirdik. 
Alexandre  Pope'un  bu  iyimserliğini  başka­
ları  da  paylaşıyordu.  Alman  filozof  Gottfried 
Wilhelm Leibniz (1646-17 16) aynı  sonuca ulaş­
mak için kendisinin  bulduğu "Yeter  Neden  İl­
kesi"ni  kullandı.  Leibniz,  her  şeyin  mantıklı 
bir  açıklaması  olması  gerektiğini  düşünüyor­
du. Tanrı her açıdan kusursuz olduğu için  dün­
yayı  tam  olarak  yaptığı  biçimde yaratmasının 
mantıklı nedenleri olmalıydı. Hiçbir şeyi şansa 
bırakmış  olamazdı. Tanrı  her açıdan kusursuz 
bir  dünya  yaratmamıştır çünkü Tanrı,  olan ve 
olabilecek  olan  tek  kusursuz  varlıktır ve  dün­
ya mutlak anlamda kusursuz olsaydı Tanrı gibi 
olurdu.  Ancak  -bu  sonuca  ulaşmak  için  gere­
ken  en  az  miktarda  kötülük  içeren- mümkün 
dünyaların en iyisini yaratmış olmalıydı. Leib­
niz' e göre parçaları bir araya  getirmenin bun­
dan daha iyi bir yolu olamazdı: Hiçbir tasarım 
daha  az  kötülük  kullanarak  daha  fazla  iyilik 
üretemezdi. 
Daha  çok  Voltaire  adıyla  bilinen  Franço­
is-Marie  Arouet  (1694- 1778)  ise  konuya  farklı 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  145 
bir açıdan yaklaştı. Her şeyin iyi gittiği yönün­
deki bu "kanıt" onu teselli etmekten uzaktı. Fel­
sefi sistemlere ve tüm cevaplara sahip olduğu­
nu düşünen filozoflara  şüpheyle yaklaşıyordu. 
Fransız oyun yazarı, şair,  romancı  ve  düşünür 
tüm Avrupa'da  cesur  görüşleriyle  tanınıyordu. 
Jean-Antoine  Houdon'ın  yaptığı  ünlü  heykeli 
bu  nüktedan  ve  cesur  adamın  tebessümünü, 
gülümseme  çizgilerini  yansıtır.  Dini  hoşgörü­
yü ve ifade özgürlüğünü yüksek sesle savunan, 
tartışma  yaratan  bir  kişilikti.  Bir  keresinde, 
"söylediklerinizden  tiksiniyorum,  fakat  bun­
ları  ifade  edebilme  hakkınızı  ölümüne  savu­
nurum," dediği rivayet  edilir.  Bu sözleriyle  ho­
şumuza  gitmeyen  fikirlerin bile ifade  edilebil­
me  hakkını  kuvvetle  savunmuş  oluyordu.  On 
sekizinci  yüzyıl  Avrupa'sında  Katolik  Kilisesi 
yayımlanacak  metinleri  sıkı  denetim  altında 
tutuyordu. Voltaire'in  çoğu  oyunu ve  kitabı ya 
sansürlüydü  ya  da  yakılmıştı.  Hatta  nüfuzlu 
bir  aristokrata  hakaret  ettiği  için  Paris'teki 
Bastille hapishanesine  atılmıştı. Bunların hiç­
biri  onu  önyargılara  ve  ikiyüzlülüğe  meydan 
okumaktan  alıkoymadı.  Bugün  ise  daha  çok 
Candide 
( 1  759)  romanının  yazarı  olarak  tanı­
nıyor. 
Bu  kısa felsefi  romanda, Pope ve  Leibniz'in 
ifade  ettiği  insanlığa  ve  evrene  dair  iyimser 
görüşleri yerle  bir  ediyordu.  Bunu  da  o  kadar 
eğlenceli  bir  biçimde  yapıyordu  ki  kitabı  çı-

---

146  1  NIGEL WARBURTON 
kar çıkmaz  çok  satanlar  arasına  girdi. Voltai­
re,  akıllıca  davranarak  başlık  sayfasına  adını 
koydurmamıştı, koydurmuş olsa dini inançlar­
la  dalga geçtiği için yine hapsi boylayacaktı. 
Kitabın  ana  karakteri  Candide  adında  bir 
gençtir.  Adının  anlamı  masumiyeti  ve  saflı­
ğı  ifade  eder.  Kitabın  başında  bir  uşak  olan 
Candide,  efendisinin  kızı  Cunegonde'ye  karşı 
umutsuz  bir  aşk  beslemektedir  ancak  sevdiği 
kızla  uygunsuz  bir  durumda  yakalanınca  ça­
lıştığı  şatodan  kovulur.  Bundan  sonra,  Can­
dide'in  fantastik  ve  hızlı  maceraları  başlar. 
C andide, felsefe hocası Doktor Pangloss'la bir­
likte hayali ve  gerçek  ülkelere  seyahat eder, en 
sonunda  aşkı  Cunegonde' a  kavuşur.  Ne  var  ki 
aradan  geçen  zamanda  Cunegonde  yaşlanmış 
ve  çirkinleşmfştir.  Candide  ve  Pangloss,  kor­
kunç olaylara tanık oldukları, hepsi de korkunç 
talihsizlikler yaşamış çeşitli karakterlerle kar­
şılaştıkları bir  dizi  gülünç  serüven yaşarlar. 
Voltaire, kitaptaki  özel  felsefe hocası Pang­
loss'u Leibniz'in felsefesini karikatürize etmek 
için kullanır. Pangloss başına ne gelirse gelsin, 
doğal afet, savaş, tecavüz ya da kölelik, her ta­
nık  olduğu  felaketi  mümkün  olan  en  iyi  dün­
yada  yaşadıklarının  kanıtı  sayar.  Her  felaket 
onun  inançlarını  sorgulamasına  neden  olaca­
ğına, her şeyin iyi olduğu, her ne olduğuysa en 
hayırlı  sonuç  için  olduğu  inancını  pekiştirir. 
Voltaire, Pangloss'un gözünün önünde olanları 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  147 
görmeyi  nasıl  reddettiğini  zevkle,  uzun  uzun 
anlatır,  amacı  Leibniz'in  iyimserliğiyle  dalga 
geçmektir.  Ama  Leibniz'in  hakkını  yememek 
gerekir.  Leibniz  kötülüğün  olmadığını  değil, 
var  olan  kötülüğün,  mümkün  dünyaların  en 
iyisinin  ortaya  çıkması  için  gerekli  olduğunu 
savunuyordu.  Gelgelelim Voltaire dünyada çok 
fazla  kötülük olduğu için Leibniz'in haklı  ola­
mayacağını  söyler.  Bu,  en  iyi  sonuca  ulaşmak 
için  gereken  asgari  kötülük  olamaz.  Dünyada 
Leibniz'in  haklı  olamayacağı  kadar  çok  acı  ve 
keder vardır. 
1 755  yılında  on  sekizinci  yüzyılın  en  kötü 
doğal  afetlerinden biri  meydana  geldi:  Lizbon 
depreminde 20.000'den fazla insan öldü. Porte­
kiz şehri  sadece depremden değil, aynı  zaman­
da  deprem  sonrası  oluşan tsunami ve  günler­
ce  süren  yangınlarla  tahrip  oldu. Yaşanan  bu 
felaket Voltaire'in Tanrıya  olan  inancını  sars­
mıştı. Böylesine korkunç bir olayın, nasıl daha 
büyük bir planın parçası olabileceğini  anlaya­
mıyordu.  Yaşanan  bunca  acı  çok  · anlamsızdı. 
İyi  bir  Tanrı  böyle  bir  şeyin  olmasına  neden 
izin  verirdi?  Hedefin  neden  Lizbon  olduğunu 
da  anlayamıyordu.  Neden  başka  bir  yer  değil 
de orasıydı? 
Candide'in  en  can  alıcı  bölümlerinden  bi­
rinde Voltaire,  iyimserlerin  düşüncesine karşı 
çıkmak için bu gerçek  trajediyi  kullandı.  Gez­
ginlerimizin  bindiği  gemi  Lizbon  açıklarında 

---

148  i  NIGEL WARBURTON 
fırtınaya  yakalanıp  batar. Yolcuların  neredey­
se  tamamı  ölür.  Mürettebattan  sağ  kalan  tek 
denizci  görünüşe  göre  bir  arkadaşını  kasten 
boğmuştur.  Buradaki  b ariz  adaletsizliğe  rağ­
men Pangloss, olan her şeyi kendi felsefi  iyim­
serciliğinin  süzgecinden  geçirerek  görmeye 
devam  eder.  Depremden  hemen  sonra  harap 
olmuş Lizbon'a ulaşan Pangloss binlerce insa­
nın öldüğünü ya da ölmek üzere olduğunu gö­
rür, ama yine de saçma bir şekilde her şeyin iyi 
olduğuna  inanmaya  devam  eder.  Kitabın  geri 
kalanında işler özellikle Pangloss için daha da 
kötüleşir:  Asılır,  kesilir,  sonunda  bir  kadırga­
da kürek mahkumu olur. Yine de  Leibniz'in var 
olan  her  şeyin  önceden  belirlenmiş  bir  uyum 
içinde olduğul!-a inanmakta haklı  olduğu inan­
cından dönmez. Hiçbir şey bu inatçı felsefe ho­
casını inançlarından vazgeçirmez. 
Pangloss'un  aksine  Candide,  tanık  olduğu 
olaylar sonucunda yavaş yavaş değişmeye baş­
lar.  Yolculuğunun  başında  hocasının  görüşle­
rini  paylaşıyor  olsa  da  kitabın  sonunda dene­
yimleri  onu  her  türlü  felsefeye  karşı  şüpheci 
kılmıştır ve yaşamdaki  sorunlara  daha  pratik 
çözümler aramaya karar verir. 
Candide ve  Cunegonde sonunda kavuşurlar, 
küçük bir çiftlikte Pangloss ve kitaptaki birkaç 
karakterle  birlikte  yaşamaya  başlarlar.  Kitap­
taki karakterlerden biri olan Martin, hayatı çe­
kilir hale getirmenin tek yolunun, felsefeyi  bı-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  149 
rakıp  çalışmaya  başlamak  olduğunu  düşünür. 
İlk  kez  el  ele  verirler  ve  herkes  en  iyi  olduğu 
işi  yapmaya  başlar.  Pangloss,  başlarına  gelen 
her kötülüğün onları bu mutlu  sonuca götüren 
kaçınılmaz bir gereklilik olduğunu iddia etme­
ye  başladığında,  C andide, tüm  bunlar  çok iyi, 
tamam,  ama  "bahçemizi  ekmemiz  gerek"  der. 
Hikayenin  son  sözleridir  bunlar  ve  okuyucu­
ya  güçlü  bir  mesaj  vermeyi  amaçlarlar.  İfade, 
kitabın kıssadan hissesi, uzun  şakanın  esprili 
son  cümlesidir.  Bir  anlamda  Candide  basitçe 
bahçenin ekilmesi ve bir şeylerle meşgul olun­
ması  gerektiğini  dile  getirir.  Daha  derin  bir 
düzeyde  ise  bahçeyi  ekmek,  Voltaire'in  sade­
ce  soyut  felsefi  sorunlar  hakkında  konuşmak 
yerine insanlığa yararlı bir şeyler yapmak için 
kullandığı  benzetmedir.  Kitaptaki  karakterle­
rin mutlu olmak ve kendilerini geliştirmek için 
yapması gereken budur. Voltaire, bunun sadece 
C andide'in ve  arkadaşlarının  değil, hepimizin 
yapması gereken şey olduğunu da ima eder. 
Voltaire  filozoflar arasında  pek  rastlanma­
yan bir özelliğe sahipti, zengindi. Gençken par­
çası  olduğu  ortak bir  girişim,  devlet  piyango­
sunda  bir  açık  bulmuştu  ve Voltaire  kazanan 
numaraya  sahip  binlerce  bilet  satın  almıştı. 
Sonrasında  akıllıca  yatırımlar  yaparak  daha 
da zenginleşti. Bu ona inandığı  davaları  savu­
nabilmek  için  ekonomik  özgürlük  kazandırdı. 
Adaletsizliğe  karşı  savaşmak  en  büyük  tut-

---

ı50 
1  NIGEL WARBURTON 
kusuydu.  Yaptığı  en  etkileyici  şeylerden  biri 
de  biri  de  Jean  Calas'ın  itibarını  savunmaktı. 
Jean  C alas,  kendi  öz  oğlunu  öldürdüğü  suç­
lamasıyla  işkence  görmüş,  sonunda  da  infaz 
edilmişti. Calas tamamen masumdu: Oğlu inti­
har etmişti, ancak mahkeme kanıtları görmez­
den gelmişti. Voltaire mahkeme kararının  geri 
alınması  için  uğraştı.  Ne  var  ki,  son  nefesine 
kadar  masum  olduğunu  söyleyen  zavallı  Jean 
C alas  için  artık  teselli  şansı  yoktu,  ama  en 
azından  "suç  ortakları"  serbest  bırakıldı.  Vol­
taire için "bahçemizi  ekmek," uygulamada işte 
bu anlama geliyordu. 
Voltaire'in,  Pangloss'un  Tanrının  mümkün 
dünyaların  en  iyisini  yarattığı  yönündeki  "ka­
nıt"ıyla  dalga _geçmesinden,  Candide'in  yaza­
rının bir ateist olduğunu varsayabilirsiniz. Ör­
gütlü  bir  din  için vakti  olmasa  da  aslında  bir 
deistti.  Tanrının  varlığına  ve  tasarımına  dair 
görünür kanıtlarının doğada bulunduğunu dü­
şünüyordu.  Ona  göre  gece  gökyüzüne  bakmak 
bile  bir  Yaratıcının  varlığını  kanıtlayabilirdi. 
David  Hume,  bu  fikre  kuşkuyla  yaklaştı.  Bu 
tarz akıl yürütmelere karşı eleştirileri yıkıcıy­
dı. 

---

. .  
. .  
1 7 .  B O L U M  
Hayali  Saatçi 
DAVID HUME 
Aynada gözlerinizden birine bakın. Görüntüye 
odaklanan  bir  merceği,  değişen  ışığa  uyum 
sağlayan  bir  irisi,  onu  koruyan  göz  kapakla­
rı ve kirpikleri vardır. Yan  tarafa  bakarsanız, 
göz  yuvarınız  göz  çukurunda  dönüyormuş 
gibi  görünür.  Bu  görüntü  oldukça  güzeldir 
aynı  zamanda.  Peki  bütün  bunlar  nasıl  ger­
çekleşir?  Gözlerimiz  birer  mühendislik  hari­
kasıdır.  Bir göz  şans  eseri böyle  olmuş  olabi­
lir mi? 
Issız bir adada düşe kalka ilerleyip bir açık­
lığa  geldiğinizi  hayal  edin.  Bir  sarayın  yıkık 
duvarlarından,  merdivenlerinden,  yollarından 

---

1 52 
1 
NIGEL WARBURTON 
ve  avlularının  arasından  geçiyorsunuz.  Tüm 
bu  gördüklerinizin  oraya  öylece  gelmedikleri­
ni biliyorsunuz. Biri bunları tasarlamış olmalı, 
bir tür  mimar. Yolda  yürürken  bir  saat  bulur­
sanız,  onu  bir  saatçinin yaptığı,  bir  amacı  ol­
duğunu (saati söylemek) düşünürsünüz. Saatin 
küçük çarkları kendi kendilerine bir araya gel­
memiştir.  Biri  tüm  bunları  düşünmüş  olmalı. 
Bütün  bu  örnekler  aynı  şeyi  söyler:  Tasarlan­
mış gibi görünen nesneler neredeyse kesinlikle 
tasarlanmıştır. 
Peki,  biraz  da  doğayı  düşünün:  Ağaçları, 
çiçekleri,  memelileri,  kuşları,  böcekleri,  sü­
rüngenleri  ve  hatta  amipleri.  Onlar  da  tasar­
lanmış  gibi  görünür. . .   Elbette,  canlı  varlıkla­
rın  mekanizması  bir  saatinkinden  çok  daha 
karmaşıktır. M-emeliler oldukça karmaşık sinir 
sistemlerine, kan dolaşımına sahiptir ve genel­
likle  yaşadıkları yere kusursuz  bir uyum  sağ­
lamışlardır.  İnanılmaz  derecede  güçlü ve zeki 
bir Yaratıcı tarafından yaratılmış  olmalılardır. 
Bu  yaratıcı  -Kutsal  Saatçi  veya  Mimar- Tanrı 
olmalıdır.  David  Hume'un  eserlerini  kaleme 
aldığı  on sekizinci yüzyılda birçok kişi bu dü­
şünceyi paylaşıyordu, günümüzde de böyle dü­
şünen pek çok kişi vardır. 
Tanrının  varlığını  kanıtlamaya  yönelik  bu 
argüman sıklıkla Tasarım Argümanı olarak bi­
linir.  On yedinci ve  on  sekizinci yüzyılda  yeni 
bilimsel  buluşlar  da  bu  düşünceyi  destekler 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  153 
görünüyordu.  Mikroskoplar  küçük  su  canlı­
larının  karmaşık yapısını  açığa  seriyor,  teles­
koplar güneş  sisteminin  ve  samanyolunun  ne 
kadar güzel ve düzenli olduğunu gösteriyordu. 
Bunlar da büyük bir titizlikle  bir araya getiril­
miş  görünüyordu. 
Bu  argüman  İskoç  filozof  David  Hume'u 
( 1 7 1 1 -76)  ikna  etmemişti.  Locke'un  etkisiyle 
bilgiyi  nasıl  edindiğimizi  ve  akıl  yoluyla  öğ­
renebileceklerimizin  sınırlarını  düşünerek  in­
sanlığın doğasını ve evrendeki yerimizi açıkla­
maya  çalıştı.  Locke gibi, bilgimizin gözlemden 
ve  deneyimden  geldiğine  inanıyordu.  Bunun 
için  dünyanın  bazı  niteliklerini gözlemleyerek 
Tanrının  varlığını  kanıtlamaya  çalışan  argü­
manın üzerinde durdu. 
Hume Tasarım Argümanının yanlış mantığa 
dayandığını söylüyordu. 
İnsanın Anlama Yeti­
si Üzerine Bir Soruşturma 
( 1 748) adlı eserinde, 
Tanrının  varlığını  bu  şekilde  ispatlayabilece­
ğimiz  fikrine  karşı  çıkan  bir bölüm  vardı.  Bu 
bölüm  ve  mucizelere  dair  görgü  şahitlerinin 
aktardıklarına  inanmanın  mantıklı  olmadığı 
argümanı,  son  derece  tartışmalıydı.  O  zaman­
lar Britanya'da dini inançlara karşı açıkça ko­
nuşmak zordu. Tam da bu sebeple, Hume kendi 
döneminin  en  büyük  düşünürlerinden  biri  ol­
masına  rağmen  hiçbir  zaman  üniversitelerde 
bir  iş  sahibi  olamadı. Tanrının  varlığına  dair 
bildik argümanlara sert bir saldırıda bulundu-

---

1 54 
/ 
NIGEL WARBURTON 
ğu 
Doğal  Din  Üzerine  Diyaloglar'ı 
( 1779)  ölü­
müne kadar yayımlatmamasını  söyleyen  dost­
ları ona doğru tavsiyede bulunmuştu. 
Tasarım Argümanı, Tanrının varlığını kanıt­
lar  mı?  Hume  kanıtlamadığını  düşünüyordu. 
Bu argüman her şeyi bilen, her şeye  gücü yeten 
ve  mutlak  iyi  bir  varlığın  olması  gerektiğine 
dair  yeterli  kanıt  içermiyordu.  Hume'un  fel­
sefesinin  büyük  bir  kısmı,  inançlarımıza  des­
teklemek için verebileceğimiz türden kanıtlara 
odaklanıyordu.  Tasarım  Argümanı,  dünyanın 
tasarlanmış  gibi  görünmesine  dayanır.  Hume, 
ise sırf tasarlanmış gibi görünüyor olması ger­
çekten tasarlanmış  olmasını ya  da tasarlayıcı­
nın Tanrı  olmasını  gerektirmez,  diyordu;  Peki, 
Hume bu sonuca nasıl ulaştı? 
Bir  bölümü "bir  perdenin  arkasında  gizli, 
eski  tarz  bir  terazi  düşünün.  İki  kefesinden 
yalnızca  birini  görebiliyorsunuz.  Bu  kefenin 
yükseldiğini  görürseniz,  tek  bilebileceğiniz 
diğer kefedeki nesnenin  daha  ağır  olduğudur. 
Göremediğiniz kefedeki nesnenin  rengini  bile­
mezsiniz, biçiminin küp mü ya da yuvarlak mı 
olduğunu,  üzerinde  bir şey yazıp yazmadığını 
ya da kürk gibi bir şeyle kaplı olup  olmadığını 
söyleyemezsiniz. 
Bu örnekte nedenleri ve etkileri  düşünürüz. 
"Kefenin yükselmesinin 
nedeni 
nedir?" sorusu­
na verebileceğiniz tek cevap, 
"nedeni, 
diğer ke­
fedeki daha ağır olan şey"dir. 
Nedeni 
gördüğü-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
/ 
1 55 
nüz 
sonuçtan 
(kefenin  yükselmesi)  çıkarmaya 
çalışırsınız.  Ancak  daha  fazla  kanıt  olmadan, 
başka  bir  şey  söyleyemezsiniz.  Söyleyeceğiniz 
her  şey  tahminden  ibaret  olacaktır  ve  perde­
nin  arkasına  bakmadığınız  sürece  tahminini­
zin  doğru  mu  yanlış  mı  olduğunu  bilmenizin 
yolu  yoktur.  Hume,  etrafımızı  saran  dünyayla 
benzer  bir  durumda  olduğumuzu  düşünüyor­
du.  Çeşitli  nedenlerin  etkilerini  görürüz  ve  bu 
etkilerin  gerçeğe  en  uygun  açıklamasını  bul­
maya  çabalarız.  Bir  göz, bir  ağaç,  bir  dağ  gö­
rürüz  ve  bunlar  tasarlanmış  gibi  görünebilir 
pekala.  Ama  olası  tasarımcı  hakkında  ne  söy­
leyebiliriz?  Göz,  en  iyi  nasıl  çalışacağı  düşü­
nülerek  yapılmış  gibidir. Ancak bundan,  gözü 
yapanın  Tanrı  olduğu  sonucunu  çıkaramayız. 
Peki neden? 
Tanrı,  genellikle,  daha  önce  sözünü  ettiği­
miz  üç  özel  gücü  elinde  tutan  varlık  olarak 
düşünülür:  Her  şeyi  bilen,  her  şeye  gücü  ye­
ten ve  mutlak iyi.  Gözlerimizin  çok  güçlü  bir 
varlık tarafından yapıldığı sonucuna ulaşsak 
bile,  bunu  yapanın  her  şeye  gücünün yetece­
ğine  dair  kanıt  gösteremezsiniz.  Ayrıca  gö­
zün  de  bazı  kusurları  vardır.  Gözler  bazen 
görmekte  zorlanır  ve  birçok  kişi  bu  yüzden 
gözlük takar.  O  zaman her şeyi bilen, her şeye 
gücü  yeten,  mutlak  iyi  Tanrı  gözlerimizi  bu 
şekilde  tasarlamış  olabilir mi?  Belki  de. Ama 
bir  göze  baktığımızda  elde  ettiğimiz  kanıt 

---

156  j 
NIGEL WARBURTON 
bunu 
göstermez. 
En iyi ihtimalle, gözlerimizi 
çok  zeki,  çok  güçlü  ve  becerikli  bir  varlığın 
yaptığını gösterir. 
Hatta  bunu bile göstermeyebilir. Başka ola­
sı açıklamalar da vardır.  Gözlerimizin  birlikte 
çalışan alt kademe Tanrılardan oluşan bir ekip 
tarafından  tasarlanmadığını  nereden  biliyo­
ruz? 
En karmaşık makineleri ekip halinde çalı­
şan  insanlar yaparken,  aynı  durum neden göz 
ve diğer doğal nesneler için de -onların oluştu­
rulduğunu varsayarak- geçerli olmasın ki? Pek 
çok  bina  profesyonel  bir inşaat  ekibi  tarafın­
dan  inşa  ediliyor,  bir  göz  neden  farklı  olsun? 
Belki  de  gözlerimizi  şimdiye  kadar çoktan  öl­
müş çok yaşlı bir Tanrı yapmıştır. Belki de hala 
kusursuz  gözler  tasarlamayı  öğrenmeye  çalı­
şan  çok  genç  bir Tanrı  tarafından  tasarlandı­
lar. Bu seçeneklerden birine karar vermek için 
kanıtımız  olmadığından,  sadece  göze  bakarak 
-belli  ki  tasarlanmış  bir nesnedir- onun gele­
neksel güçlere  sahip  tek bir yaşayan Tanrı  ta­
rafından yapıldığından emin olamayız. Hume, 
bu  konuda  sağlıklı  düşünmeye  başladığınız 
takdirde  ulaşabileceğiniz  sonuçların  oldukça 
sınırlı olduğunu söyler. 
Hume'un saldırdığı bir diğer argüman, mu­
cizelerden  yola  çıkan  argümandır.  Birçok  din, 
mucizelerin olduğunu iddia eder. Ölüler dirilir, 
insanlar  suyun  üzerinde  yürür,  ölümcül  has­
talıklardan kurtulur;  heykeller konuşur ya  da 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
1 57 
ağlar,  liste  böyle  uzayıp  gider.  Peki,  sırf  diğer 
insanlar bunu  kabul  ediyor diye  biz  de  muci­
zelerin gerçekleştiğine inanmalı mıyız?  Hume, 
inanmanız  gerekmediğini  söyler,  bu  konuya 
derin  bir  şüpheyle  yaklaşırdı.  Eğer  biri,  size, 
bir  adamın  mucizevi  bir  şekilde  ölümcül  bir 
hastalıktan  kurtulduğunu  söylerse,  bu  ne  an­
lama  gelir?  Hume'a göre  bir şeyin  mucize  sa­
yılabilmesi  için,  bir  doğa  yasasına  karşı  gel­
mesi gerekirdi.  Bir  doğa yasası, "kimse  öldük­
ten sonra dirilmez," "heykeller  asla konuşmaz" 
ya  da "kimse  su  üzerinde  yürüyemez" gibi  bir 
şeydir.  Bu yasaların geçerli  olduğuna dair bol 
miktarda kanıt vardır. Ama bir insan mucizeye 
tanık  olmuşsa, neden  ona inanmamalıyız?  Bir 
arkadaşınız koşarak odaya  girseydi ve az önce 
suda  yürüyen  birini  görmüş  olduğunu  söyle­
seydi, ona ne derdiniz? 
Hume' a  göre  ne  olduğuna  dair  her  zaman 
daha  mantıklı  bir  açıklama  vardır.  Eğer  arka­
daşınız  size  suda  yürüyen  birini  gördüğünü 
söylüyorsa, sizi aldatıyor ya da yanılıyor olma­
sı  gerçek  bir  mucizeye  tanık  olmuş  olmasın­
dan daha büyük bir ihtimaldir. Bazı insanların 
ilgi  merkezi  olmayı  sevdiklerini,  bunun  için 
de  yalan  söyleyebileceklerini  biliriz.  Bu,  ola­
sı  açıklamalardan  biridir.  Öte  yandan  herkes 
hata  yapabilir.  Çoğu  zaman  gördüklerimiz  ve 
işittiklerimiz konusunda yanılırız. Gözümüzün 
önündeki  açıklamadan kaçınıp olağanüstü bir 

---

158  1  NIGEL WARBURTON 
şey gördüğümüze  inanmak  isteriz. Bugün  bile 
geç  vakitte  işittikleri  her  açıklanamayan  sesi 
fare  ya  da  rüzgar  gibi  sıradan  sebepler  yeri­
ne  doğaüstü  bir  etkinliğe  bağlayan,  ortalıkta 
hayaletler  gezindiğini  düşünen  pek  çok  insan 
vardır. 
Dini  inançları  olan  insanların  kullandığı 
argümanları  sürekli  eleştirse  de  Hume  hiçbir 
zaman  açıkça  ateist  olduğunu söylemedi.  Bel­
ki de değildi. Yayımlanmış görüşleri, evrendeki 
her  şeyin  ardında  ilahi  bir  zeka  olduğu, ancak 
bu  ilahi  zekanın  nitelikleri  hakkında  fazla bir 
şey  söyleyemeyeceğimiz  şeklinde  okunabilir. 
Mantıklı  bir  akıl  yürütme,  bize  bu  "Tanrının" 
sahip  olması  gereken  nitelikler  hakkında  faz­
la  bilgi  vermez.  Bazı  filozoflar  buna  dayana­
rak  Hume'un  agnostik  olduğunu  düşünürler. 
Ancak  o  zamana kadar  değilse  bile, büyük  ih­
timalle hayatının  sonuna doğru tam bir ateist 
olmuştu.  1776  yazında  arkadaşları  onu  Edin­
burgh'da  ziyarete  geldiklerinde,  Hume  ölüm 
döşeğindeyken  dine  dönmeyeceğini  açıkça 
belli  etmişti. Tam  tersine.  Bir  Hıristiyan 
�
n 
James  Boswell,  ona,  ölümden  sonra  olacaklar 
konusunda  endişeli  olup  olmadığını  sordu­
ğunda Hume ona öldükten sonra bir hayatı ol­
mayacağından emin olduğunu söylemişti. Ona, 
Epikuros'un verebileceği türden bir cevap ver­
di  (bkz. 
4. 
Bölüm). Doğmadan önce var olmadı­
ğı  zaman  konusunda  nasıl  endişelenmiyorsa, 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  1 59 
ölümden  sonra ne olacağı konusunda da endi­
şelenmiyordu. 
Hume'un  pek  çok parlak  çağdaşı vardı  ve  o 
neredeyse hepsini kişisel olarak tanıyordu. On­
lardan  biri  de  siyaset felsefesi  alanını  önemli 
ölçüde etkileyen Jean-Jacques Rousseau'ydu. 

---

. .  
. .  
1 8 .  B O L U M  
Özgür Doğmak 
JEAN-JACQUES ROUSSEAU 
1 766 
yılında  uzun  kürk  manto  giymiş  küçük 
siyah  gözlü  bir  adam Londra'daki  Drury  Lane 
Tiyatrosu'nda bir oyun izlemeye gitti. Kral III. 
George'un  da  aralarında  olduğu  seyircilerin 
çoğu  sahnedeki  oyundan  çok bu yabancı  ziya­
retçiyle ilgileniyorlardı. Oysa 
o, 
odasında kilit­
li bırakmak zorunda kaldığı Alsas çoban köpe­
ği yüzünden rahatsız ve endişeli görünüyordu. 
Bu  adam,  tiyatroda gördüğü türde bir ilgi
j
en 
keyif  almıyordu,  kırlarda  tek  başına  yabani 
çiçekleri  aramak  onu  daha  çok  mutlu  ederdi. 
Peki kimdi bu adam?  Neden herkes onu böyle­
sine  ilginç  buluyordu?  Cevabı  bu  adamın  bü-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
\  161 
yük  İsviçreli  düşünür  ve  yazar  Jean-Jacques 
Rousseau  ( 17 12-78)  olmasıydı.  Edebiyat  ve 
felsefe  alanında  şöhretli  Rousseau,  David 
Hume'un davetiyle gittiği Londra'da günümüz­
de ünlü bir popstann yaratacağı türden bir he­
yecan yaratıp kalabalıkları toplamıştı. 
Katolik kilisesi o güne kadar Rouesseau'nun 
birkaç  kitabını  uygunsuz  dini  fikirler içerdiği 
gerekçesiyle  yasaklamıştı.  Rousseau,  hakiki 
dinin  kalpten  geldiğine  ve  dini  törenlere  ihti­
yaç  duymadığına  inanıyordu. Ama  asıl  başını 
derde sokan şey siyasi fikirleri oldu. 
Toplum  Sözleşmesi 
b aşlıklı  kitabının  ba­
şında, "insan özgür doğar, oysa her yerde zin­
cire  vurulmuştur"  der.  Devrimcilerin  bu  söz­
leri  yürekten  öğrenmeleri  ş aşırtıcı  değildir. 
Fransız  ihtilalinin  pek  çok  lideri  gibi  Maxi­
milien Robespierre  de bu sözleri ilham verici 
bulmuştur.  Devrimciler,  fakirleri  zenginlerin 
vurduğu  zincirden  kurtarmak  istiyordu.  Fa­
kirler  açlık  çekerken,  zengin  efendileri  lüks 
bir  hayatın keyfini  sürüyordu. Rousseau  gibi 
devrimciler  de, fakirler zar  zor yiyecek  bula­
bilirken,  zenginlerin  bu  davranışına  karşı -
sında  öfke  duyuyordu.  Eşitlik  ve  kardeşlikle 
birlikte hakiki  özgürlük istiyorlardı.  Gerçi on 
yıl  önce  ölen  Rousseau'nun,  "terör  devri"nde 
düşmanlarını  giyotine  gönderen  Robespier­
re'i onaylaması düşük bir ihtimaldi. Muhalif­
lerin kafasını kesmek, Rousseau'nunkindense 

---

1 62  1  NIGEL WARBURTON 
Machiavelli'nin  düşünce  şekline  ruhen  daha 
yakındı. 
Rousseau'ya göre insan doğası gereği iyidir. 
Bir ormanda kendi başımızın çaresine bakarak 
yaşasaydık,  pek  çok  soruna  sebep  olmayacak­
tık. Fakat bu doğa durumundan çıkıp  şehirlere 
yerleştiğimizde  işler  ters  gitmeye  başladı. Di­
ğer  insanlar  üzerinde  hakimiyet  kurmaya  ça­
lışmayı ve  diğer  insanların  dikkatini  çekmeyi 
saplantı  haline  getirdik.  Hayata  karşı  bu  re­
kabetçi yaklaşımın korkunç  psikolojik etkileri 
oldu ve paranın icadı her şeyi daha da kötüleş­
tirdi. Şehirlerde birlikte yaşamanın sonucunda 
kıskançlık  ve  açgözlülük  ortaya  çıktı.  Yabani 
yaşamda, "soylu  vahşi" bireyler  sağlıklı, güçlü 
ve  her  şeyden,. önemlisi  özgürdü  ama  uygarlık 
insanı  kirletiyordu.  Buna  rağmen  Rousseau, 
toplumu  düzenlemek için daha iyi bir yol bul­
duğu konusunda iyimserdi;  bu bireylerin geli­
şimine ve kendilerini eksiksiz bir biçimde ger­
çekleştirmelerine  imkan  tanıyan,  herkesin  or­
tak yarar için uyum içinde çalışacağı bir yoldu. 
Toplum 
Sözleşmesi'nde (1 762) ortaya koydu­
ğu  sorun, insanların, devletin yasalarına itaat 
ederken  aynı  zamanda  birlikte  toplumun  dı­
şında oldukları kadar 
yaşamalarının bir 
yolunu bulmaktı. 
imkansız 
gelebilir,  muhtemelen  öyledir  de.  Toplumun 
parçası  olmanın  bedeli  bir  çeşit  kölelikse,  bu 
ödenmesi  gereken  çok  yüksek  bir  bedel  olur-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  1 63 
du.  Özgürlük  ile  toplum  tarafından  dayatılan 
katı  kurallar  birbiriyle  çakışır;  kurallar,  kimi 
eylemleri  engelleyen  zincirler  haline  gelebilir. 
Gelgelelim  Rousseau  bir  çıkış  yolu  olduğuna 
inanıyordu. Onun  çözümü, "Genel  İrade" fikri­
ne dayanıyordu. 
Genel  İrade,  bütün  topluluk  ve  bütün  dev­
let  için  en  iyi  olan  şeydir.  İnsanlar  korunma 
için  birlikte  yaşamayı  seçtiğinde,  görünüşe 
göre  özgürlüklerinin  çoğundan  da  vazgeçme­
leri  gerekir.  Hobbes  ve  Locke  da  aynı  şekilde 
düşünmüştü.  Geniş  bir topluluk içinde  yaşar­
ken  gerçekten nasıl özgür kalabileceğinizi  an­
lamak  güçtür.  İnsanları  kontrol  edecek  yasa­
lar, davranışlarını sınırlayacak kurallar olmak 
zorundadır. Ancak Rousseau, bir devlet içinde 
yaşayan bireyin, hem  özgür olabileceğine 
hem 
de 
devletin yasalarına itaat edebileceğine ina­
nır ve bu özgürlük ve itaat düşüncelerinin, kar­
şıtlık içinde olmak yerine birleştirilebileceğini 
düşünür. 
Rousseau'nun Genel İradeyle neyi kastettiği 
kolayca  yanlış  anlaşılabilir.  Modem bir örnek 
verelim:  İnsanların  çoğu  sorulduğunda  düşük 
vergi ödemeyi tercih ettiklerini  söyler. Aslında 
bu,  hükümetlerin  seçilmek  için  kullandıkları 
bildik bir yoldur: Vergi  oranını  düşürme vaadi 
yeterlidir. İnsanlara, gelirlerinin  yüzde  yirmi­
sini  vergi  olarak vermekle  yüzde  beşini  vergi 
olarak vermek arasında bir seçim yapma şansı 

---

1 64  1  NIGEL WARBURTON 
verilirse, pek çok kişi  düşük oranda vergi  ver­
meyi  tercih edecektir.  Ne  var ki  Genel İrade bu 
değildir.  Sorulduğunda  herkesin  ne  istediğini 
söylemesi, Rousseau'nun Herkesin İradesi ola­
rak adlandıracağı  şeydir.  Bunun tersine  Genel 
İrade, toplum içinde bencilce düşünen her kişi 
için  değil,  tüm  toplum  için  iyi  olan,  herkesin 
istemek 
zorunda 
olduğu  şeydir.  Genel  İrade­
nin ne olduğunu anlamaya çalışırken kendi çı­
karımızı  göz ardı etmemiz ve bütün toplumun 
iyiliğine,  ortak  iyiliğe  odaklanmamız  gerekir. 
Eğer  yol  bakımı  gibi  birçok  hizmet  için  vergi 
ödenmesine  ihtiyaç  duyulduğunu  kabul  eder­
sek, vergilerin bunu mümkün kılmak için yete­
rince yüksek olması bütün topluluk için iyidir. 
Eğer  çok  düş
�� 
olursa,  tüm  toplum  zarar  gö­
rür. Bu durum için Genel İrade şudur: Vergiler, 
iyi seviyede hizmet sağlamaya yetecek yüksek­
likte olmalıdır. 
İnsanlar bir  araya gelip bir toplum oluştur­
duklarında,  bir  tür  kişi  haline  gelirler.  O  za­
man her birey,  daha  büyük  bir bütünün  par­
çası olur.  Rousseau'ya  göre insanların  toplum 
içinde  hakiki  anlamda  özgür  kalabilmesinin 
yolu,  Genel  İradeyle  aynı  çizgide olan yasalara 
itaat  etmekten geçer. Bu yasalar, zeki bir yasa 
koyucu  tarafından  oluşturulmuştur.  Bu  kişi­
nin işi, bireylerin 
zararına kendi ben­
cil çıkarlarını 
ziyade, onları 
Genel  İradeyle  aynı  çizgide  tutmaya  yardımcı 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  165 
olacak  bir yasal  sistem  yaratmaktı.  Rousseau 
için hakiki özgürlük, topluluk çıkarının gereği­
ni yapan bir grubun parçası olmaktır.  Dilekle­
riniz  herkes  için  en iyi  olanla  örtüşmelidir ve 
yasalar  bencilce  davranmaktan  kaçınmanıza 
yardım etmelidir. 
Peki, şehir-devletiniz için en iyisi olacak şeye 
itiraz  ederseniz?  Bir  birey  olarak,  Genel  İra­
deye  uymak  istemeyebilirsiniz.  Rousseau'nun 
buna bir cevabı vardır. Ne var ki bu çoğu insa­
nın  duymak  istemeyeceği  türden  bir  cevaptır. 
Meşhur ve  oldukça  endişe verici  açıklamasın­
da, bir yasaya  itaat  etmenin  toplumun  çıkarı­
na olduğunu kavrayamayan kişi "özgür olmaya 
zorlanmalı"dır,  der.  Özgürce  seçim  yaptığını 
hissederken  gerçekte  toplumun  çıkarına  olan 
bir şeye itiraz eden kişinin, Genel İradeye uyup 
onu  doğrulamadığı sürece gerçek anlamda öz­
gür  olamayacağını  söylüyordu.  Birini  özgür 
olmaya  nasıl 
zorlayabilirsiniz? 
Sizi bu kitabın 
geri  kalanını  okumaya  zorlasaydım,  özgür  bir 
seçim yapmış  olmazdınız değil mi? Hiç kuşku­
suz, birini bir şey yapmaya zorlamak, özgür bir 
seçim yapmasına izin vermenin karşıtıdır. 
Gelgelelim, Rousseau için bu bir  çelişki  de­
ğildi.  Yapacağı  doğru  şeyi  belirleyemeyen  bir 
kişi,  uyum  sağlamaya  zorlanmak  suretiyle 
daha  özgür hale  gelirdi. Toplumdaki herkes bu 
daha  büyük  grubun  parçası  olduğundan  do­
layı,  kendi  bencil  bireysel  seçimlerimize  göre 

---

166  1 
NIGEL WARBURTON 
değil,  Genel  İradeye  göre hareket  etmemiz  ge­
rektiğini kabul etmemiz zorunludur. Bu görüşe 
göre Genel İradeyi kabul etmeye zorlansak bile 
ancak  ona  uyduğumuzda  hakiki  anlamda  öz­
gür oluruz.  Bu Rousseau'nun inancıdır,  ancak 
John Stuart  Mill'in  de 
(24. 
Bölüm)  dahil  oldu­
ğu sonraki pek çok düşünür siyasi özgürlüğün, 
bireyin  mümkün  olduğunca  kendi  seçimlerini 
yapma  özgürlüğü  olması  gerektiğini  savundu. 
İnsanlığın  zincire vurulmuş  olduğundan  şika­
yet eden ve birini bir şey yapmaya zorlamanın 
başka  türde  bir  özgürlük  olduğunu  ima  eden 
Rousseau'nun  düşünceleri bir parça  tekinsiz­
dir gerçekten de. 
Rousseau hayatının çoğunu, zulümden kaç­
mak  için  bir  ülkeden  diğerine  seyahat  ede­
rek  geçirmişt(  Onun  tersine  Immanuel  Kant, 
doğduğu kentten hemen hemen hiç  ayrılmadı, 
buna  rağmen  düşüncelerinin  etkisi  tüm Avru­
pa'da hissedildi. 
( 
1 

---

1 9 .  B O L U M  
Pembe Gerçeklik 
IMMANUEL KANT 
( 1 )  
Eğer pembe  gözlükler takıyorsanız, görsel  de­
neyiminizin  her  yönü  renklenecektir.  Onları 
takıyor  olduğunuzu  unutabilirsiniz,  ama  on­
lar hala  gördüklerinizi  etkilemeye devam eder. 
Immanuel  Kant  (1 724- 1804),  hepimizin  dün­
yayı  bunun  gibi  bir  filtreden  geçirerek  anla­
dığına  ve  böyle  yaşadığına  inanıyordu.  Filtre, 
insan  zihnidir.  Her  şeyi  nasıl  deneyimleyece­
ğimizi  belirler ve  o  deneyime  belirli bir  şekil 
yükler. Algıladığımız  her  şey  zaman ve  mekan 
içinde  gerçekleşir ve  her  değişimin  bir nedeni 
vardır.  Ancak  Kant' a  göre  bunun  sebebi,  ger­
çekliğin  nihai  halinin  böyle  olması  değildir: 

---

168  1  NIGEL WARBURTON 
Bu  zihinlerimizin bir  katkısıdır.  Dünyanın  ol­
duğu  biçimine  doğrudan  erişimimiz  yoktur. 
Gözlükleri  çıkartıp  şeyleri  gerçekte  oldukları 
gibi  göremeyiz.  Bu  filtreye  bağlıyız  ve  onsuz 
herhangi  bir  şeyi  deneyimlemek  tamamıyla 
olanaksız  olurdu.  Tek  yapabileceğimiz,  onun 
orada  olduğunun farkına varmak ve  deneyim­
lediğimiz  şeyi  nasıl  etkilediğini ve  renklendir­
diğini anlamaktır. 
Kant'ın  zihni  oldukça  düzenli  ve  mantık­
lıydı.  Hayatı  da  öyleydi.  Hiç  evlenmedi  ve  her 
gününü  katı  bir  düzene  göre  yaşadı. Hiç vakit 
kaybetmemek  için  uşağından onu  sabah  beşte 
uyandırmasını istemişti. Uyandıktan sonra bi­
raz çay içer, bir pipo tüttürür ve işe koyulurdu. 
Oldukça üretken biriydi ve hayatı boyunca  çok 
sayıda kitap ve  makale  yazdı.  Daha  sonra  üni­
versitede  ders  verirdi.  Öğleden  sonra 
l 
6.30'da 
-her  gün  tamı  tamına  aynı  saatte- yürüyüşe 
.çıkar,  caddeyi  bir  baştan  bir  başa  tam  sekiz 
kez turlardı. Öyle ki, evinin olduğu Königsberg 
(bugünkü  Kaliningrad)  kasabasının  sakinleri, 
saatlerini  onun  yürüyüş  zamanına  göre  ayar­
larlardı. 
Çoğu  filozof  gibi  o  da  zamanını  gerçek­
likle  ilişkimizi  anlamaya  çalışmakla  geçirdi. 
Bu,  özünde  metafiziğin  konusudur.  Kant  da 
gelmiş  geçmiş  en  büyük  metafizikçilerden 
biriydi.  Özellikle  düşüncenin  sınırlarıyla, bi­
lebileceğimiz  ve  anlayabileceğimiz  şeylerin 
./ 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
j 
169 
sınırlarıyla  ilgileniyordu.  Bu  onun  için  bir 
saplantıydı.  En  ünlü  kitabı 
Saf  Aklın  Eleş­
tirisi'nde 
( 1781),  bu  sınırları  anlamlı  olanın 
sınırlarını zorlayarak keşfetti. Bu kitabı oku­
:qıası oldukça zordu: Kant'ın kendisi de kitabı 
kuru ve muğlak olarak tanımlıyordu, haklıydı 
da.  Pek az insan kitabın tamamını  anladığını 
iddia edebilir. Eserdeki akıl yürütmenin çoğu 
karmaşık  ve  ağır  bir  jargona  sahiptir.  Onu 
okumak,  nereye  gittiğinizi  kestiremediğiniz 
ve  gün ışığını nadiren gördüğünüz bir sözcük 
ormanında ilerlemeye benzer. Yine de  ana  ar­
güman yeterince  açıktır. 
Gerçeklik  neye  benzer?  Kant,  şeylerin  na­
sıl olduğuna yönelik eksiksiz bir resme hiçbir 
zaman  sahip  olamayacağımızı  düşünmüştür. 
Kant'ın 
noumena 
dünyası  dediği,  görünüş­
lerin  ardındaki  şey  (o  her  neyse)  hakkında 
asla  doğrudan  bir  şeyi  öğrenemeyeceğiz.  Ba­
zen  "noumenon"  (tekil}  sözcüğünü  ve  bazen 
de "noumena"  (çoğul)  sözcüğünü  kullansa  da 
bunu yapmamalıydı (Bu, Hegel'in de vurgula­
dığı bir noktaydı. Bkz. 
22. 
Bölüm) : Gerçekliğin 
tek  mi,  yoksa  çoğul  mu  olduğunu  bilemeyiz. 
Açıkçası,  bu  noumenal  dünya  hakkında  hiç 
ama  hiçbir  şey  bilemeyiz;  en  azından,  onun 
hakkında  doğrudan  bir  bilgi  edinemeyiz. Öte 
yandan  çevremizdeki,  duyularımız  aracılı­
ğıyla  deneyimlediğimiz  dünyayı, 
fenomenler 
dünyasını 
bilebiliriz. 
Pencereden  dışarı  ba-

---

170 
J  NIGEL WARBURTON 
kın.  Görebileceğiniz fenomenler dünyasıdır -
çimenler,  arabalar,  gökyüzü,  binalar vesaire. 
Noumenal  dünyayı  değil,  yalnızca  fenomen­
ler dünyasını görebilirsiniz;  ancak noumenal 
dünya,  tüm  deneyimimizin  arkasında  gizlen­
mektedir. O, daha derin bir seviyede var olan­
dır. 
O halde, var olanın b azı yönleri daima kav­
rayışımızın ötesinde olacaktır. Yine de gayret­
li  düşünmeyle,  saf  anlamda  bilimsel  yakla­
şımdan  elde  edebileceğimizden  daha  çok  şey 
anlayabiliriz.  Saf 
Aklın 
Eleştirisi'nde  Kant'ın 
kendi  önüne  koyduğu  ana  soru  şuydu:  "Sen­
tetik  a  priori  bilgi  nasıl  mümkündür?"  Bu 
soru  muhtemelen  sizin için hiçbir anlam ifa­
de  etmiyordur�  Kısaca  açıklayacağım. Ana fi­
kir, ilk bakışta  göründüğü kadar  zor  değildir. 
Açıklanacak  ilk  sözcük  "sentetik"tir.  Kant'ın 
felsefi  dilinde  "sentetik," "analitik"in  karşıtı­
dır. "Analitik,"  tanımı  gereği  doğru  anlamına 
gelir.  Dolayısıyla  sözgelimi "tüm  adamlar  er­
kektir" ifadesi tanımı gereği doğrudur. Bunun 
anlamı,  bu  cümlenin  doğru  olduğunu  gerçek 
adamlar  hakkında  herhangi  bir  gözlem  yap­
madan  bilebilmenizdir.  Hepsinin  erkek  oldu­
ğunu  kontrol  etmeye  ihtiyacınız  yoktur,  zira 
erkek  olmasalardı,  adam  olmazlardı.  Bu  so­
nuca  varmak  için  hiçbir  saha  araştırmasına 
gerek yoktur, bunu koltukta oturduğunuz yer­
den çıkarabilirsiniz. "Adamlar" sözcüğü, erkek 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
j  171 
fikrini  içerir.  Bu  durum, "tüm  memeliler yav­
rusunu  emzirir"  cümlesine  benzer.  Yine  me­
melilerin  yavrularını  emzirdiklerini  bilmek 
için  -bu,  memeli tanımının bir  parçası  oldu­
ğundan- herhangi  bir  memeliyi  incelemeniz 
gerekmez. Memeliye benzeyen ancak yavrusu­
nu emzirmeyen bir şey bulduysanız, onun bir 
memeli olamayacağını  bilirdiniz. Analitik ifa­
deler  gerçekte  sadece  tanımlar  hakkındadır, 
bu yüzden bize yeni bilgi vermezler.  Onlar bir 
sözcüğü  tanımladığımız  halinde var  olduğu­
nu farz ettiğimiz şeyi  açıklar. 
Sentetik  bilgi  ise,  tam  tersine,  deneyim  ve 
gö.zlem  gerektirir  ve  bize yeni  bilgi  verir.  Bu, 
kullandığımız  sembollerin  veya  sözcüklerin 
anlamında  basitçe  içerilmeyen  bir  şeydir.  Ör­
neğin  limonların  ekşi  bir  tadı  olduğunu  bi­
liriz;  ne  var  ki  bunu  ancak  onları  tattıktan 
sonra  (ya  da  birisi,  limon  tatma  deneyimini 
bizimle  paylaştığı  için)  biliriz.  Limonların 
ekşi  bir  tadı  olduğu,  tanımı  gereği  doğru  de­
ğildir.  Bu,  deneyim  aracılığıyla  öğrenilen  bir 
şeydir.  Başka  bir  sentetik  ifade, "tüm kediler 
kuyrukludur"  şeklinde  olabilir.  Bu  da,  doğru 
olup  olmadığını  keşfetmek  için  araştırmanız 
gereken  bir  şeydir.  Bakana  ve  görene  kadar 
bir  şey  diyemezsiniz.  Aslına  bakarsanız  bazı 
kediler, Manx kedileri, kuyruklu değildir. Bazı 
kediler  kuyruklarını  kaybetmiş  olsalar  da 
halel kedidir.  O  halde  tüm kedilerin kuyruklu 

---

1 72 
J  NIGEL WARBURTON 
olup  olmadığı  sorusu dünyayla  ilgili bir olgu 
meselesidir.  "Kedi"nin  tanımıyla  ilgili  değil­
dir.  Söz konusu ifade, meselenin sadece tanım 
olduğu ve bu yüzden de analitik bir ifade olan 
"tüm kediler memelidir" cümlesinden bir hay­
li farklıdır. 
Öyleyse  sentetik  apriori  bilginin  yeri  ne­
residir?  A  priori  bilgi  gördüğümüz  gibi  de­
neyimden  bağımsız  bilgidir.  Onu  deneyimin 
öncesinde, 
yani  deneyimini  yaşamadan 
önce 
biliriz,  On  yedinci  ve  on  sekizinci  yüzyıllar­
da,  herhangi  bir  şeyi  bütünüyle  a  priori  bi­
lip bilmediğimiz hakkında bir tartışma vardı. 
Kabaca  söylemek  gerekirse,  (Locke  gibi)  de­
neyciler  bilmediğimizi  düşünürken,  (Descar­
tes  gibi)  rasyonalistler  bildiğimizi  düşünü­
yordu. Locke  doğuştan bilginin olmadığını ve 
bir  çocuğun  zihninin  boş bir levha olduğunu 
ifade  ettiğinde  a  priori  bilginin  olmadığını 
öne  sürüyordu.  Bu,  insana "a  priori" ile "ana­
litik"in  aynı  anlama  geldiği  izlenimini  verir 
(ki  bazı  filozoflar  için  bu  terimler  birbirinin 
yerine  kullanılabilirdi) .  Ama  Kant  için  böyle 
değildi.  O,  dünyaya  dair  hakikati  açığa  çıka­
ran,  bununla  birlikte  deneyimden  bağımsız 
olarak  ulaşılan  bilginin  mümkün  olduğunu 
düşünüyordu.  İşte  bu  yüzden, bu  durumu ta­
nımlamak  için  özel  bir  kategoriyi  sentetik  a 
priori bilgiyi  öne  sürdü. Sentetik a priori bil­
giye  ilişkin  Kant'ın  kendisinin  de  kullandığı 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
1 73 
bir örnek, 7+5=1 2  eşitliğiydi. Birçok filozofun, 
bu  türden  doğruların  analitik,  matematiksel 
sembollerin  tanımıyla  ilgili  bir  mesele  oldu­
ğunu  düşünmesine  karşın,  Kant  7+5'in  1 2'ye 
eşit olduğunu a priori olarak bilebileceğimize 
inandı (dünyadaki nesnelere ya da gözlemlere 
karşı  bunu  sınamaya ihtiyaç  duymayız). Aynı 
zamanda yeni  bir  bilgi  de  verir, yani  sentetik 
bir ifadedir. 
Eğer Kant haklıysa, bu bir devrimdir. Ondan 
önce  gerçekliğin  doğasını  araştıran  filozoflar, 
gerçekliği  basitçe,  deneyimimize  neden  olan 
kavrayamayacağımız bir şey olarak ele aldılar. 
O  zamanki  zorluk,  hakkında  salt  tahminden 
öte  anlamlı  bir  şey  söylemek  için  söz konusu 
gerçekliğe  nasıl  erişebileceğimizdi.  Onun  bü­
yük  içgörüsü,  zihinlerimizin  tüm  deneyimi­
mize  renk  veren  özelliklerini  aklın  gücüyle 
keşfedebilecek  olmamızdı.  Koltukta  oturup 
da  derin  derin  düşünürken,  gerçeklik  hakkın­
da  doğru  olması  gereken,  ancak  sadece tanım 
gereği  doğru  olmayan keşifler yapabiliriz:  On­
lar  bilgilendirici  olabilirler.  Kant,  mantıksal 
argüman  vasıtasıyla,  dünyanın  zorunlu  ola­
rak bize pembe görünmesi gerektiğini kanıtla­
maya  denk  bir  şey  yaptığına  inandı. Yalnızca 
pembe gözlükler taktığımızı kanıtlamadı, aynı 
zamanda bu  gözlüklerin tüm  deneyime kattığı, 
pembenin  çeşitli  tonlarıyla  ilgili  yeni  keşifler 
de yaptı. 

---

174  J  NIGEL WARBURTON 
Kant gerçeklikle ilişkimize dair temel mese­
lelere kendini  tatmin eden cevapları verdikten 
sonra, dikkatini ahlak felsefesine yöneltti. 

---

. .  
.
. 
2 0 .   B O L U M 
Ya Herkes Böyle Yapsaydı? 
IMMANUEL KANT 
( 2 )  
Kapınız vuruluyor. Yardıma ihtiyacı olduğu her 
halinden  belli  bir  genç  adam  önünüzde  diki­
liyor.  Yaralanmış  ve  kanaması  var.  Onu  içeri 
alıyor,  yardım  ediyorsunuz,  kendini  rahat  ve 
güvende  hissetmesini  sağlıyor,  bir  ambulans 
çağırıyorsunuz.  Yapılması  gerekeni  yaptığını­
za kuşku yok. Ancak Immanuel Kant' a göre ona 
yalnızca  üzüldüğünüz  için  yardım  ettiyseniz, 
bu,  hiçbir  suretle 
ahlaki 
bir  eylem  olmazdı. 
Acımanızın  eyleminizin  ahlaka  uygunluğuyla 
ilgisi  yoktur.  Bu  karakterinizin  parçası  olabi­
lir,  ancak  doğru  ve  yanlışla  hiçbir  bağlantısı 
bulunmaz.  Kant'a  göre  ahlak  sadece 
ne 
yaptı-

---

1 7 6  
1 
NIGEL WARBURTON 
ğınızla  değil,  onu 
neden 
yaptığınızla  da  iliş­
kilidir.  Doğru  davranışta bulunanlar,  o  davra­
nışı  sırf hissettiklerine  dayanarak yapmazlar: 
Karar  akla  dayanmalıdır,  nasıl  hissederseniz 
hissedin  size ödevinizin ne olduğunu söyleyen 
akla. 
Kant  ahlaka  duyguların  karıştırılmaması 
gerektiğini 
Duygulara sahip olma­
mız ya da 
büyük ölçüde şansa bağ­
lıdır. Bazı insanlar merhamet ve empati duyar, 
bazıları  duymaz.  Bazıları  zalimdir  ve  şefkat 
göstermekte  zorlanır;  bazıları  paralarını  ve 
varlıklarını bağışlayarak başkalarına yardımcı 
olmaktan  zevk  alır. Ama iyi  olmak, aklını  kul­
lanan her insanın kendi seçimleri  aracılığıyla 
ulaşması gereken bir şey olmalıdır. Kant' a göre, 
genç adama bunun ödeviniz oldu�unu bildiği­
niz  için  yardım  ederseniz,  o  zaman  bu  ahlaki 
bir eylemdir.  Bu  doğru  olan şeydir, çünkü  aynı 
durumda kalan herkes böyle yapmalıdır. 
Bu  size  garip  gelebilir.  Muhtemelen  genç 
adama  üzülen ve  ona  bu  sebeple yardım eden 
birinin  ahlaklı  davranmış  olacağını,  belki  de 
o  kişiyi  daha  iyi  biri  kılan  şeyin  bu  duyguyu 
hissetmesi  olduğunu  düşünüyorsunuz.  Bu, 
Aristoteles'in  de  düşüneceği  bir  şeydi  (bkz. 
2. 
Bölüm). Ama Kant emindi. Eğer bir şeyi sadece 
nasıl  hissettiğinize  dayanarak  yaparsanız,  bu 
hiçbir biçimde iyi bir eylem olmaz. Genç adamı 
gördüğünde ona karşı tiksinti hisseden, ancak 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
1 77 
ödevi  olduğu için yine  de  ona yardım  eden bi­
rini  hayal  edin.  Kant'ın  gözünde  bu  kişi,  ş ef­
katle  eyleme  geçen  birinden  daha  ahlaklı  biri 
olacaktı.  Bunun  sebebi  tiksinti  duyan  kişinin 
açıkça  ödev  duygusuyla  hareket  etmesiydi; 
çünkü  duyguları  onu  ihtiyacı  olan  kişiye  yar­
dım  etmemesi yönünde  cesaretlendirerek  tam 
tersi yönde davranmaya itecekti. 
İyi  Samiriyelinin  hikayesini  düşünün.  İyi 
Samiriyeli  yol  kenarında yatan yardıma  muh­
taç bir adama yardım eder.  Samiriyeli  dışında 
herkes  adamın  yanından  geçip  gider. Peki,  iyi 
Samiriyeliyi  iyi  yapan  nedir?  Eğer  Samiriyeli 
yardıma  muhtaç  adama  bu  davranışının  ken­
disini  cennete  götüreceğini  düşündüğü  için 
yardım ettiyse, Kant' a  göre  bu  hiçbir biçimde 
ahlaki bir eylem olmazdı. Bu, adamı bir şeylere 
ulaşmanın  bir yolu, bir  amaç  için  araç  olarak 
kullanmak  olu.rdu.  Adama  sırf  merhametten 
yardım  ettiyse, yukarıda  gördüğümüz  gibi  bu 
da  Kant'ın  gözünde  iyi  olmayacaktı.  Ama  Sa­
miriyeli,  bunun  ödevi  ve  benzer  koşullarda 
herkesin  yapması  gereken  şey  olduğunu  fark 
ettiği için adama yardım ettiyse, o  zaman Kant 
iyi  Samiriyelinin  ahlaken  iyi  olduğunu  kabul 
ederdi. 
Kant'ın  niyetle  ilgili  görüşünü  duygularla 
ilgili  görüşüne  kıyasla  kabul  etmek  daha  ko­
laydır.  Çoğumuz, birbirimizi  yalnızca  yaptığı� 
mız  şeyle  değil,  daha  çok  yapmaya  çabaladı-

---

178 
1 
NIGEL WARBURTON 
ğımız  şeyle  yargılarız.  Küçük  çocuğunun  cad­
deye fırlamasını engellemek için  telaşla koşan 
bir ebeveynin  size kazara çarpması halinde ne 
hissedeceğinizi  düşünün.  Bununla,  biri  size 
sırf eğlence olsun diye bilerek çarptığında his­
karşılaştırın.  Ebeveynin  niyeti 
incitmek  değildir.  Ama  serserinin  niyeti 
incitmektir.  Ancak  bir  sonraki  örneğin  göste­
receği  gibi, iyi  niyete  sahip  olmak, eyleminizi 
ahlaki kılmak için yeterli  değildir. 
Kapınız tekrar vuruluyor. Açıyorsunuz. Kar­
şınızda  solgun,  endişeli,  soluk  soluğa  kalmış 
en  iyi  arkadaşınız  duruyor.  Size,  peşinde  onu 
öldürmek  isteyen  birinin  olduğunu  söylüyor. 
Kovalayanın  elinde  bir  bıçak  var.  Onu  içeri 
alıyorsunuz,  sa�lanmak  için  üst  kata  çıkıyor. 
Bir  süre  sonra  kapı  yeniden  çalıyor.  Bu  sefer­
ki  muhtemel  katil  ve  çıldırmış  gibi  bakıyor. 
Arkadaşınızın  nerede 
bilmek  isti­
yor.  Evde  mi?  Dolapta  mı  saklanıyor?  Nerede? 
Aslında  yukarıda  saklanıyor.  Ama  bir  yalan 
uyduruyorsunuz.  Onun  parka  gittiğini  söylü­
yorsunuz.  Katil  olabilecek  birini  arkadaşınızı 
yanlış  yerde  araması  için  dışarıya  yollamakla 
kesinlikle doğru şeyi yapmış  olmalısınız. Muh­
temelen arkadaşınızın hayatını kurtardınız. Bu 
ahlaki bir eylem olmak zorunda, öyle değil mi? 
Kant' a  göre  değil.  Kant  -hiçbir  k:oşulda­
asla  yalan  söylenmemesi  gerektiğini  düşünü­
yordu.  Katil  olabilecek  birinden  arkadaşını-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
1 79 
zı  korumak  için  bile  olsa. Yalan  söylemek  her 
zaman ahlaki açıdan yanlıştır.  Hiçbir istisnası 
yoktur.  Hiçbir bahanesi yoktur. Bunun nedeni, 
işine geldiği durumda herkesin yalan söyleme­
si  gerektiğini  genel  bir  ilke  yapamayacak  olu­
şunuzdur.  Söz  konusu  örnekte, eğer yalan söy­
lediyseniz ve  arkadaşınız da haberiniz yokken 
parka 
gitmiş 
ise, katile  yardım etmekten suçlu 
olurdunuz. Arkadaşınızın  ölmesi  bir yerde  si­
zin hatanız olurdu. 
Kant'ın  bizzat  kullandığı  bu  örnek,  ba­
kış  açısının  ne  kadar  aşırı  olduğunu  gösterir. 
Doğruyu  söylemede ya  da herhangi  bir  ahlaki 
ödevde  hiçbir  istisna  yoktu.  Doğruyu  söyle­
mek 
mutlak 
bir  ödev  ya  da  Kant'ın  deyişiyle, 
öyle yapmak hepimiz için Koşulsuz Buyruk'tur. 
Buyruk bir emirdir. Koşulsuz buyruklar, koşul­
lu buyruklarla çelişir. Koşullu buyruklar, "eğer 
x'i  istiyorsan,  y'yi  yap"  biçimindedir.  "Eğer 
hapse girmek istemiyorsan, çalma" ifadesi, bir 
koşullu  buyruk  örneğidir.  Koşulsuz  buyruklar 
farklıdır.  Size  emir  verirler.  Bu  örnekte,  ko­
şulsuz  buyruk  kabaca  şöyle  olurdu:  "Çalma!" 
Bu,  size  ödevinizin  ne  olduğunu  bildiren  bir 
emirdir.  Kant,  ahlaklılığın  koşulsuz  buyruklar 
sistemi  olduğunu  düşünüyordu. 
Sonuçlar  ve 
koşullar  ne  olursa  olsun, 
ahlaki  ödev  ahlaki 
ödevdir. 
Kant,  diğer hayvanlardan  farklı  olarak  biz­
leri insan yapanın, kendi tercihlerimizi yansıt-

---

1 80 
1  NIGEL WARBURTON 
malı  düşünebilmemiz  olduğuna  inandı.  Eğer 
bilerek  eylemde  bulunamasaydık,  makineler­
den  farksız  olurduk.  Bir  insana  "neden  bunu 
yaptın?" diye sormak, hemen hemen her zaman 
anlamlıdır.  Yalnızca  içgüdüyle  hareket  etme­
yiz, aynı zamanda aklımıza dayanarak hareket 
ederiz.  Kant  bunu  eylemlerimizin  kaynaklan­
dığı "maksimler"le ifade ediyordu. Maksim alt­
ta yatan ilke, "neden bunu yaptın?" sorusunun 
cevabıdır.  Kant,  aslolanın  eyleminizin  altında 
yatan  maksim  olduğuna  inanıyordu.  Eylemin 
yalnızca  evrenselleştirilebilir  olan  maksimle­
re  dayanması  gerektiğini  iddia  etti.  Bir şeyin 
evrenselleştirilebilir  olması  için,  o  şey  herkes 
için geçerli olmalıydı. Bu, yalnızca, sizinle aynı 
durumda kalan herkes için anlamlı olacak ş eyi 
yapmanız  demekti.  Her  zaman  şu  soruyu  so­
run: 
"Ya 
herkes böyle yapsaydı?" Kendiniz  için 
özel  bir  durum  yaratmayın.  Kant,  bunun  uy­
gulamadaki  karşılığının  başkalarını  kullan­
mamak,  insanlara  saygı  çerçevesinde,  onların 
özerkliklerini, kendileri  için  mantıklı  kararlar 
alan bireyler olarak kapasitelerini  hesaba  ka­
tarak davranmak gerektiği olduğunu düşündü. 
İnsan  onuruna ve  bireyin  değerine  gösterilen 
bu saygı modern ins an  hakları teorisinin özü­
dür.  Bu, Kant'ın  ahlak  felsefesine  yaptığı  bü­
yük bir katkıdır. 
Bir  örnek  üzerinden  bunu  anlamak  daha 
kolaydır.  Bir  dükkanınız  olduğunu  ve  meyve 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
l 
181 
sattığınızı  hayal  edin.  İnsanlar  sizden  alışve­
riş yaptığında her zaman kibarsınızdır ve para 
üstünü  noksansız  verirsiniz.  Böyle  davranır­
sınız,  çünkü  belki  de  bunun  işiniz  için  iyi  ol­
duğunu  ve  insanların  bu  sayede  dükkanınıza 
daha  sık  gelerek  para  harcayacaklarını  düşü­
nürsünüz. Eğer para üstünü noksansız verme­
nizin tek gerekçesi buysa, bu,  istediğinizi elde 
etmek için  insanları  kullanmanın  yollarından 
biridir.  Kant, herkesin herkese bu şekilde yak­
laşmasını  mantıksal  açıdan  öneremeyeceğiniz 
için,  bunun  ahlaki  bir  davranış  biçimi  olma­
dığına  inanıyordu.  Ama  eğer  başkalarını  al­
datmamanın  ödeviniz  olduğunun  farkına  var­
dığınız  için para  üstünü  noksansız verirseniz, 
o  zaman  bu  ahlaki  bir  eylem  olur.  Ahlaki  bir 
eylemdir,  çünkü "başkalarını  aldatma"  maksi­
mine  dayanmaktadır.  Kant'a  göre  bu,  her  du­
ruma  uyarlayabileceğimiz  bir  maksimdir.  İn­
sanları  aldatmak,  istediğinizi  elde  etmek  için 
onları  kullanmanın  bir  yoludur.  Bu  ahlaki bir 
ilke  olamaz.  Eğer  herkes  herkesi  aldatsaydı, 
tüm güven  duygusu  alaşağı  olurdu.  Kimse bir 
başkasının söylediğine inanmazdı. 
Kant'ın  kullandığı  başka  bir örneği  alalım: 
Beş  parasız  kaldınız.  Bankalar  size  borç para 
vermiyor,  satabileceğiniz hiçbir şeyiniz yok ve 
eğer  kiranızı  ödemezseniz  sokakta  kalacaksı­
nız. 
Çıkar  bir yol  buluyorsunuz.  Bir  arkadaşı­
nıza gidiyor ve  ondan biraz borç istiyorsunuz. 

---

1 82 
1 
NIGEL WARBURTON 
Yapamayacağınızı bilmenize rağmen ona para­
yı  geri  ödeyeceğiniz  sözünü  veriyorsunuz.  Bu 
son  çareniz,  kiranızı  ödemenin  başka  bir  yo­
lunu bulamıyorsunuz. Bu, kabul edilebilir olur 
muydu?  Kant,  parayı  geri  verme  niyeti  olma­
dan  arkadaşınızdan borç  almanın  gayriahlaki 
olması 
gerektiğini 
ileri  sürer.  Akıl  bize  bunu 
gösterebilir.  Herkesin  ödeyemeyeceğini  bilme­
sine rağmen başkasından  borç  alması  ve  geri 
ödeyeceği  sözünü  vermesi  saçma  olurdu.  Bu 
da  evrenselleştirilebilir  bir  maksim  değildir. 
"Herkes  böyle  yapsaydı,  ne  olurdu?" sorusunu 
tekrar  sorun.  Eğer  herkes  bunun  gibi  tutama­
yacağı sözler verseydi,  söz vermenin hiçbir de­
ğeri kalmazdı. Herkes  için doğru  değilse, sizin 
için  de  doğru .. değildir.  Bu  yüzden  böyle  yap­
mamalısınız.  Yaparsanız,  yanlış  yapmış  olur­
sunuz. 
Duygudan  çok sakin bir akıl  yürütmeye  da­
yalı, doğru ile yanlış üzerine bu türden bir dü­
şünme,  Aristoteles'inkinden  oldukça  farklıdır 
(bkz. 
2. 
Bölüm). Aristoteles için hakiki anlamda 
erdemli  kişi  yerinde  duygulara  sahip  kişidir, 
bunun  sonucu  olarak  doğru  şeyi  yapar.  Kant 
için  ise  duygular,  birinin  doğru  şeyi  yapıyor­
muş  gibi  görünmek  yerine  gerçekten  doğru 
şeyi  yaptığını  görmemizi  zorlaştırarak  mese­
leyi bulanıklaştırır. Ya  da bunun üzerine  daha 
olumlu bir cila  atalım:  Kant, ahlakı -iyi edim­
ler  için  onları  güdüleyecek  duygulara  sahip 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
1 83 
olsunlar ya  da  olmasınlar- her rasyonel insan 
için erişilebilir kıldı. 
Kant'ın ahlak felsefesi, bir sonraki bölümün 
konusu olan Jeremy Bentham'ınkiyle taban ta­
bana zıttır. Kant sonuçları ne olursa olsun bazı 
eylemlerin yanlış  olduğunu  savunurken, Bent­
ham önemli olanın sonuçlar, hatta yalnızca so­
nuçlar olduğunu öne sürdü. 

---

2 1 .  B Ö L Ü M  
Kolay Yoldan Mutluluk 
JEREMY BENTHAM 
University  C ollege  London'ı  ziyaret  ederseniz, 
Jeremy  Bentham'ı 
(1 748- 1 832) 
ya  da  bedenin­
den  geriye  kalanları,  cam  bir  vitrinin  içinde 
bulmak  sizi  şaşırtabilir.  Dizlerinin  üstünde 
"Benekli"  adını  verdiği  en  sevdiği  bastonuy­
la  oturmuş  size  bakar.  Kafası  balmumundan­
dır. Gerçek kafası eskiden sergilenmiş  olsa  da, 
sonradan  mumyalanmış  ve  tahta  bir  kutuya 
konmuştur.  Bentham  gerçek  bedeninin  -ona 
oto-ikon  diyordu- bir  heykelden  çok  daha  iyi 
bir  anıt  olacağını  düşünmüştü.  Bu  yüzden 
1832 
yılında  öldüğünde, naaşıyla ne yapılaca­
ğına dair talimatlar bırakmıştı. Lenin'in bede-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
185 
ni mumyalanmış ve sergilenmek üzere özel bir 
mozoleye  konmuş  olsa  da Bentham'ın bu fikri 
hiçbir zaman fazla rağbet görmedi. 
Bentham'ın  bunun  dışındaki  fikirleri  daha 
pratikti.  Örneğin  daire  planlı  hapishane  fikri, 
panoptikon'u ele alalım. Bu hapishaneyi, "hay­
dutları  öğütüp  namuslu  yapan  bir  makine" 
olarak tanımlamıştı. Ortasındaki nöbetçi kule­
si, birkaç  gardiyanın,  izlenip  izlenmediklerini 
bilmeyen  çok  sayıda  mahkumu  gözetlemesine 
olanak  veriyordu.  Bu  tasarım  ilkesi  bazı  mo­
dern hapishanelerde, hatta birkaç kütüphane­
de  de  kullanılmaktadır.  Bu,  toplumsal  reform 
için yapmış  olduğu birçok projeden biriydi. 
Bundan  çok  daha  önemli  ve  etkili  olanı, 
Bentham'ın  nasıl  yaşamamız  gerektiğiyle  ilgi­
li  teorisidir.  Faydacılık  veya  En Büyük Mutlu­
luk ilkesi olarak da bilinen bu düşünceye göre, 
yapılması  doğru  olan  şey,  en  fazla  mutluluğu 
sağlayacak  şeydir.  Ahlaka  yönelik  bu  yaklaşı­
mı  öneren ilk kişi  olmamasına karşın  (örneğin 
Francis Hutcheson bunu ondan daha önce yap­
mıştı),  Bentham  bunun  pratikte  nasıl  uygula­
nabileceğini  ayrıntılarıyla  açıklayan  ilk kişiy­
di.  İngiltere  yasalarını  daha  büyük  mutluluk 
getirmelerini mümkün kılacak biçimde düzen­
lemek istedi. 
Peki  mutluluk  nedir?  Bu  kelime  farklı  in­
sanlar  tarafından  farklı  şekillerde  kullanılır. 
Bentham'ın  bu  soruya  cevabı  oldukça  netti. 

---

186  1 
NIGEL WARBURTON 
Mutluluk nasıl  hissettiğimizle ilgilidir. Acının 
yoksunluğu ve hazdır.  Daha çok haz ya da acı­
dan daha fazla haz, daha çok mutluluk demek­
tir. Ona göre insanoğlu basittir. Bize verilen bu 
hayatta  acı  ve  haz,  en  büyük yol göstericileri­
mizdir. Keyifli deneyimlerin peşinde koşar,  acı 
verecek  şeylerden  uzak  dururuz.  Haz  kendin­
de iyi olan tek şeydir. İstediğimiz her şeyi bize 
haz vereceği ya da acıdan kaçınmamıza yardım 
edeceğine inandığımız  için isteriz.  Örneğin bir 
dondurmayı,  sırf  ona  sahip  olmak  iyi  bir  şey 
olduğu için istemezsiniz. Dondurmanın amacı 
yediğinizde  büyük  olasılıkla  size  haz  verecek 
olmasıdır.  Aynı  şekilde  kendinizi  yakmaktan 
da  acı  verici  olacağı  için  kaçınmaya  çalışırsı­
nız. 
Mutluluğu Olçmeyi  nasıl beceririz?  Gerçek­
ten  mutlu  olduğunuz  bir  anı  düşünün.  Nasıl 
hissetmiştiniz?  Mutluluğunuza puan verebilir 
misiniz?  Mesela on üzerinden yedi ya  da sekiz 
ya  da  on  puanlık  bir  mutluluk  muydu? Vene­
dik'ten  ayrılırken deniz taksisine bindiğim bir 
günü  hatırlıyorum.  O  gün  dokuz  buçuk,  hatta 
belki  de  on  puanlık  bir  mutluluk  hissetmiş­
tim.  Sürücü  hızla  ilerlerken  gölden  sıçrayan 
su  damlaları  yüzümü  ıslatmış, eşim ve  çocuk­
lar heyecan içinde gülerken, güneş  şahane bir 
manzaraya karşı batmıştı. Bu çeşit deneyimle­
ri bu şekilde puanlandırmak hiç de garip değil­
dir  aslında.  Bentham  hazzın  ölçülebileceğine, 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  J 
1 87 
farklı hazların  da aynı birimlerle, aynı ölçekte 
karşılaştırılabileceğine tamamen inanıyordu. 
Mutluluğu  ölçmek  için  kullandığı  yönteme 
vermiş  olduğu  ad  "Mutluluksal  Kalkülüs"tü. 
İlk adım, belli bir eylemin ona ne kadar haz ve­
receğini  bulmaktı.  Hazzın ·ne  kadar  süreceği­
ni, ne yoğunlukta  olacağını, başka hazlara  yol 
açma  olasılığını  hesaba  katın.  Eylemlerinizin 
neden  olabileceği  acının  bir  kısmını  çıkarın. 
Geriye,  eylemin  yol  açacağı  mutluluk  değeri 
kalır.  Bentham  bunu  yararlılık  manasına  da 
gelen  eylemin  "faydası"  olarak  adlandırmıştı, 
çünkü ona göre bir eylem ne kadar çok haz ge­
tirirse  topluma  o  kadar  yararlıydı.  Teorisinin 
faydacılık  olarak  bilinmesinin  nedeni  budur. 
Bir  eylemin  faydasını  diğer  olası  eylemlerin 
puanlarıyla karşılaştırın ve en büyük mutlulu­
ğu getirecek  olanı  seçin. Oldukça kolay. 
Peki  haz  kaynakları  nelerdir?  Herhalde  şiir 
okumak gibi mutluluk veren bir şeyden haz al­
mak,  çocukça bir oyun oynamak veya  dondur­
ma  yemekten  daha iyidir,  değil mi?  Bentham'a 
göre  değildi.  Hazzın  nasıl  üretildiğinin  önemi 
yoktu.  Ona  göre,  eğer  sizi  eşit  derecede mutlu 
ediyorsa, hayal kurmak bir Shakespeare oyunu 
izlemekle  aynı  değerdeydi.  Bentham  yaşadığı 
dönemin  dikkat  gerektirmeyen  oyunlarından 
biri  olan  raptiye  oyunuyla  şiiri  örnek  olarak 
verir.  Önemli  olan  tek  şey  alınan  hazdı.  Haz 
oranı  aynıysa eylemin  değeri  de  aynıdır:  Fay-

---

1 88 
J 
NIGEL WARBURTON 
dacı görüşe göre, raptiye oyunu, ahlaki anlam­
da şiir okumak kadar değerlidir. 
20. 
Bölümde  gördüğümüz  gibi  Immanuel 
Kant,  her  durumda  geçerli  "yalan  söylememe" 
gibi bazı ödevlerimiz olduğunu ileri sürmüştü. 
Gelgelelim  Bentham, yaptıklarımızın  doğrulu­
ğu  ve  yanlışlığının  olası  sonuçlara  indirgen­
mesi  gerektiğine  inanır.  Bunlar  şartlara  göre 
değişebilir.  Yalan  söylemek  her  zaman  yanlış 
olmayabilir.  Yalan  söylemenin,  doğru  bir  şey 
yapmak  manasına  geldiği  zamanlar  olabilir. 
Her  şey  hesaba  katıldığında,  eğer  yalan  söy­
lemek,  söylememekten  daha  büyük  bir mutlu­
luğa neden  olacaksa, o  şartlar altında ahlaken 
doğru  bir  eylem  olarak  kabul  edilebilir.  Örne­
ğin bir arkadaşınız yeni kot pantolonunun ya­
kışıp  yakışmadığını  sorarsa, Kant'ın  düşünce­
sini  takip  eden  birinin,  arkadaşınızın  hoşlan­
mayacağı  türden  bir  cevap  olmasına  rağmen 
doğruyu  söylemesi  gerekir.  Faydacı  biri  ise 
küçük bir yalan  söylemenin  daha  büyük  mut­
luluk  getirip  getirmeyeceğini  hesaplayacaktır. 
Daha  çok  mutluluk  getirecekse,  yalan  doğru 
cevap  olacaktır. 
Faydacılık  on  sekizinci  yüzyılın  sonunda 
ortaya  atılan  radikal  bir  teoriydi.  Radikal  ol­
masının bir nedeni de mutluluğu hesaplamada 
herkesin  mutluluğunun  eşit  olmasıydı.  Bent­
hanı'ın sözleriyle, "herkes bir sayılır, hiç kimse 
birden fazla değildir." Hiç kimse özel muamele 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
1 89 
görmemelidir.  Bir  aristokratın  hazzı,  bir  işçi­
nin  elde  edeceği  hazdan  daha  fazla  değildir. 
O 
dönemde  ise  toplum  düzeni  daha  farklıydı. 
Aristokratlar  toprağın  nasıl  kullanılacağı  ko­
nusunda büyük nüfuza sahipti ve pek çoğunun 
babadan  oğula  geçen,  Lordlar  Kamarasında 
oturma  ve  İngiliz  yasalarını  belirleme  hakkı 
vardı. Beklenebileceği gibi bazıları Bentham'ın 
eşitlik vurgusundan rahatsızlık duydu. Üstelik 
hayvanların  mutluluğunun  konuyla  bağlantılı 
oiduğu  görüşü  o  dönem  için  daha  da  radikal 
sayılabilirdi. Hayvanlar da haz ve acı hissede­
bileceği  için  Bentham'ın  mutluluk  denklemi­
nin  bir parçasıydılar.  Hayvanların  düşüneme­
yip, konuşamıyor olması önemli değildi (Kant'a 
göre  önemli  olmasına karşın);  Bentham'ın  dü­
şüncesinde bunlar ahlaki  özelliklerle  ilgili  ni­
telikler değildi. Önemli olan, onların acı ve haz 
kapasiteleriydi.  Bu,  Peter  Singer'inki  gibi  gü­
nümüzde  hayvan  hakları  için  verilen  mücade­
lelerin temelini oluşturur (bkz. 
40. 
Bölüm). 
Ne yazık ki, bütün olası haz nedenlerini eşit 
tutan vurgusuyla Bentham'ın genel  yaklaşımı 
acımasızca  eleştirilir.  Robert  N ozick 
(1 938-
2002) 
şöyle bir düşünce deneyi ortaya atmıştır. 
Acı  ve  kedere  dair  bütün  tehlikeleri  ortadan 
kaldıran,  ama  size  yaşıyormuş  yanılsamasını 
veren bir  sanal  gerçeklik makinesi  hayal  edin. 
Makineye  kısa  bir  süre  için  bağlandığınızda, 
artık  gerçekliği  doğrudan  deneyimleyemediği-

---

190  1 
NIGEL WARBURTON 
nizi  unutacak ve  kendinizi yanılsamaya  kaptı­
racaksınız. Bu makine sizin için bütünüyle haz 
verici bir deneyim yelpazesi üretiyor.  Bir rüya 
makinesine benziyor.  Örneğin  dünya  kupasın­
da  galibiyet  golünü  attığınızı  ya  da  rüya  gibi 
bir tatil yaptığınızı hayal  edebilirsiniz. Size en 
çok  haz  verecek  her  ş ey,  bu  makinede  simüle 
edilebilir. Bu makine açıkça mutlu ruh halinizi 
azami  dereceye  çıkartacağından,  Bentham'ın 
analizine  göre, tüm yaşamınızı  makineye  bağ­
lamanız  gerekir.  Hazzı  artırmanın ve acıyı ha­
fifletmenin  en  iyi  yolu  bu  olacaktır.  Pek  çok 
insan  zaman zaman böyle  bir makineyi  dene­
mekten  keyif  duyabilir,  ancak  mutlu  bir  ruh 
halinden  daha  fazla  değer verdikleri şeyler ol­
duğu  için  hayat  boyu  makineye  bağlı  kalmayı 
reddederdi.  Bu  da  Bentham'ın  eşit  miktarda 
haz  getirecek  her  yolun  aynı  değerde  olduğu 
savında  yanıldığını  gösterir.  Herkes  yalnızca 
hazzı artırma ve acıyı hafifletme arzusuyla ha­
reket etmez. Bu mesele, onun parlak öğrencile­
rinden ve  sonraki  eleştirmenlerinden biri olan 
John Stuart Mill tarafından da ele alındı. 
Bentham,  kendi  dönemiyle  yakından  ilgi­
liydi,  çevresindeki  toplumsal  sorunlara  çö­
züm bulmaya  merak  salmıştı.  Georg  Wilhelm 
Friedrich  Hegel  ise  geri  çekilip  insanlık  tari­
hinin  bütününe  kuşbakışı  bakabileceğini  öne 
sürmüştü, bu tarih yalnızca en etkili zihinlerin 
kavrayabildiği bir düzene göre gelişiyordu. 

---

.  . 
. .  
2 2 . B O L U M 
Minerva'nın Baykuşu 
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL 
Minerva'nın  baykuşu  ancak  gün  batarken 
uçmaya  başlar.  George  Wilhelm  Friedrich 
Hegel'in 
(1770- 1 83 1 )  
görüşüdür bu. Peki, ne an­
lama gelir? Aslında "bu ne anlama  gelir?" soru­
su, Hegel'in eserlerini okuyanların kendilerine 
sık sık sordukları bir sorudur. Hegel'in yazıları 
korkunç bir zorluk taşır. Bunun bir nedeni tıp­
kı  Kant'ınkiler  gibi  çoğunlukla  oldukça  soyut 
bir  dille  ifade  edilmeleri  ve  Hegel'in  sıklıkla 
kendi  bulduğu  terimleri  kullanmasıdır.  Hiç 
kimse,  hatta  muhtemelen  Hegel  bile  tümünü 
anlamamıştır.  Baykuşla  ilgili  ifade  anlaşılma­
sı en kolay kısımlardan biridir.  Bu  onun, bize, 

---

1 92 
1  NIGEL WARBURTON 
insanlık  tarihinin  akışına  dair  bilgeliğin  ve 
anlamanın,  günün  olaylarını  gece  çöktüğünde 
gözden  geçiren biri gibi  olup bitmiş  olana  dö­
nüp baktığımızda, ancak geç bir aşamada tam 
anlamıyla geleceğini anlatmanın bir yoludur. 
Minerva,  Roma  bilgelik  tanrıçasıdır  ve  ge­
nellikle bilge baykuşla ilişkilendirilir. Hegel'in 
bilge  mi  yoksa  budala  mı  olduğu  çok  tartışıl­
mıştır,  ama  etkili  olduğuna  kuşku yoktur.  Ta­
rihin  belirli  bir  yolla  geliştiğine  ilişkin  görü­
şü  Karl  Marx'a  (bkz. 
27. 
Bölüm)  esin  kaynağı 
olmuş,  Marx'ın  düşünceleri  yirminci  yüzyılın 
başlarında  Avrupa'daki  devrimleri  harekete 
geçirdiği  için  bu  sayede  tarihte  olanları  ke­
sinlikle  değiştirmiştir.  Öte  yandan  Hegel  bir­
çok  filozofu  da  kızdırmıştır.  Bazı  filozofların 
onun  çalışmalarını,  terimleri  özensizce  kul­
lanma  tehlikesine  örnek  olarak  ele  aldıkları 
bile  olmuştu.  Bertrand  Russell  (bkz. 
3 1 .  
Bö­
lüm)  Hegel'in eserlerini küçümseme noktasına 
gelmiş, A. 
J. 
Ayer ise  (bkz. 
32. 
Bölüm), Hegel'in 
cümlelerinin  çoğunun  gerçekte hiçbir  şey  ifa­
de  etmediğini  belirtmiştir.  Ayer  için  Hegel'in 
yazıları anlamsız şiir kadar bilgilendirici ama 
onlar kadar bile  çekici  değildi. Peter Singer'ın 
da  (bkz. 
40. 
Bölüm)  dahil  olduğu diğerleri, He­
gel'in düşüncesinde muazzam bir derinlik bul­
muş  ve  yazılarındaki  güçlüğün,  uğraştığı  dü­
şüncelerin  oldukça  özgün  ve  güç  kavranabilir 
olmasından kaynaklandığını iddia etmişlerdir. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
193 
Hegel 
1 
770 
yılında,  bugün  Almanya  sınır­
ları  içinde  bulunan  Stuttgart  şehrinde  doğdu 
ve  monarşinin  yıkılıp  yeni  bir  cumhuriyetin 
kurulduğu  Fransız  Devrimi  çağında  büyüdü. 
Fransız  Devrimini  "muhteşem  şafak"  diye  ad­
landırmış ve diğer öğrencilerle birlikte, olayla­
rı anmak için devrim anısına bir ağaç  dikmiş­
ti. Bu  siyasi  istikrarsızlık ve radikal  dönüşüm 
zamanı, hayatının  geri kalanı boyunca  onu et­
kiledi.  Temel  varsayımların  altüst  olabileceği, 
ilelebet  sabit  kalacak  gibi  görünen  şeylerin 
değişebileceği  duygusunun  gerçeğe  dönüştü­
ğü  zamanlardı.  Bunun  sağladığı  bir  içgörü  de 
sahip  olduğumuz  düşüncelerin  yaşadığımız 
zamanla  doğrudan  ilişkili  olduğu  ve kendi  ta­
rihsel  bağlamlarının  dışında  tamamen  anla­
şılamadığı  yönündedir.  Hegel,  kendi  yaşadığı 
zaman diliminde tarihte can alıcı bir aşamaya 
ulaşılmış  olunduğuna  inandı.  Kişisel  düzeyde 
ise bilinmezlikten  şöhrete  doğru  ilerledi. Var­
lıklı bir aileye özel öğretmen olarak iş hayatına 
başladıktan  sonra  okul müdürü  olarak çalıştı. 
Sonunda  Berlin'deki  üniversitede  profesör  ol­
muştur.  Kitaplarının  bazıları, felsefesini  daha 
iyi  anlamaları  için  öğrencilerine yardım  etme 
amacıyla  yazılmış  ders  notlarıydı.  Ölümüne 
kadar,  döneminin  en  iyi  ve  hayranlık verici  fi­
lozofu  oldu. Yazılarının  ne  kadar  güç  olabile­
ceği göz önüne alındığında, bu oldukça şaşırtı­
cıdır. Ama bir grup hevesli  öğrencisi, onun öğ-

---

194  \  NIGEL WARBURTON 
rettiklerini  anlamaya  ve  tartışmaya,  siyasi  ve 
metafizik çıkarımlarını göstermeye kendilerini 
adamıştı. 
Immanuel  Kant'ın  (bkz. 
1 9. 
Bölüm)  metafi­
ziğinden  fazlasıyla  etkilenen  Hegel,  Kant'ın 
noumenal  gerçekliğin  fenomenal  dünyanın 
ötesinde yattığı  yönündeki  görüşünü  reddedi­
yordu.  Deneyimimize  yol  açanın  algının  öte­
sinde  yatan 
noumena 
olduğunu  kabul  etmek 
yerine,  gerçekliği  şekillendiren  zihnin  gerçek­
lik 
olduğu 
sonucuna  varmıştı.  Onun  ötesinde 
bir  ş ey  yoktur.  Fakat  bu,  gerçekliğin  sabit  bir 
durumda  kaldığı  anlamına  gelmez.  Hegel  için 
her  şey  bir  değişim  süreci  içindedir ve  bu  de­
ğişim, öz-farkındalıkta, içinde yaşadığımız dö­
nem  tarafından  sabitlenen  öz-farkındalık  du­
rumunda aşamalı bir ilerleme biçimini  alır. 
Bütün  tarihi,  kendi  üzerine  katlanan  uzun 
bir  kağıt  parçası  olarak  düşünün.  Bu  yüzden, 
orada  olup  biteni  biz, o  kendini  tümüyle  açığa 
serene kadar gerçekten anlayamayız. Ne de ka­
ğıdın son parçasında yazılı  olanı, kağıt  açılın­
caya  kadar  bilebiliriz. Açılma  biçiminin  teme­
linde  bir  yapı  mevcuttur.  Hegel'e göre  gerçek­
lik, her  zaman kendini  anlama  amacına  doğru 
ilerler.  Tarih  hiçbir  anlamda  rastgele  değildir. 
Bir  yere  doğru  gitmektedir.  Geriye  dönüp  bak­
tığımızda,  böyle  gelişmek  zorunda  olduğunu 
göreceğiz.  Bu  ilk  duyduğunuzda tuhaf bir  dü­
şüncedir.  Bunu  okuyan  çoğu  kişinin  Hegel'in 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
195 
görüşünü  paylaşmayacağını  biliyorum.  Tarih, 
çoğumuz  için  Henry  Ford'un  tanımladığına 
daha  yakındır:  "Olayların  durmadan  birbirini 
izleyip  durması." Bütünsel bir plan olmaksızın 
gerçekleşen  bir  olaylar  dizisi.  Tarihi  araştıra­
bilir,  olayların  olası  nedenlerini  keşfedebilir, 
gelecekte  ne  olabileceğine  ilişkin  tahminde 
bulunabiliriz.  Gelgelelim  bu,  tarihin  Hegel'in 
düşündüğü  şekilde  kaçınılmaz  bir  örüntüye 
sahip  olduğu  anlamına  gelmez.  Onun  bir  yere 
doğru  gittiği  anlamına da  gelmez;  dahası, aşa­
malı olarak  kendinin farkına varması  anlamı­
na kesinlikle gelmez. 
Hegel'in tarih  üzerine  çalışması, felsefesin­
den ayrı bir etkinlik değildi, onun bir parçasıy­
dı;  felsefenin  ana  parçasıydı. Tarih  ile  felsefe 
onun  için birbirine geçmiştir.  Her  şey  daha iyi 
bir şeye  doğru yönelmektedir. Bu özgün bir dü­
şünce  değildi.  Dinler  genellikle  tarihi,  İsa'nın 
ikinci  kez  dünyaya  gelmesi  gibi  bir  son  nok­
taya  gittiğini  söyleyerek  açıklar.  Hegel  bir  Hı­
ristiyandı,  ancak  açıklaması  geleneksellikten 
uzaktı.  Hegel  için  nihai  sonuç,  İsa'nın  ikinci 
kez  dünyaya  gelişi  değildi.  He gel' e  göre  tari­
hin bir son hedefi  vardı ve bunu daha önce hiç 
kimse gerçekten kavramamıştı. Bu, aklın yürü­
yüşü  yoluyla  Tinin  kaçınılmaz  olarak,  aşama 
aşama kendisinin bilincine varmasıdır. 
Peki  ama  Tin  nedir  ve  Hegel  için  kendinin 
bilincine  varmak ne  anlama  gelir?  Almancada 

---

196 
1  NIGEL WARBURTON 
Tin  için  kullanılan  sözcük,  Geist'tır.  Bilim  in­
sanları  onun  tam  anlamı  hakkında  hemfikir 
değildir;  kimisi  "zihin"  olarak çevirmeyi  tercih 
eder.  Hegel  onunla,  tüm  insanlığa  ilişkin  tek 
bir zihin gibi bir  şeyi  kastediyor görünür.  He­
gel bir idealistti - Tin ya da Zihnin temel oldu­
ğunu ve fiziksel  dünyada ifadesini  bulduğunu 
düşünüyordu  (onun  aksine  materyalistler,  fi­
ziksel  maddenin  temel  olduğuna  inanıyordu). 
Hegel, dünya tarihini, bireysel özgürlükte  aşa­
malı artışlar üzerinden anlattı. Bireysel özgür­
lük,  başkalarının  değilse  de  bazı  insanların 
özgürlüğü yoluyla herkesin o  topluma  katkıda 
bulunmasına  izin veren  siyasi  bir  devlette  öz­
gür olacağı bir dünyaya  doğru ilerliyoruz. 
Hegel  düşü�cede  ilerlemeyi  sağladığımız 
yollardan  birinin,  bir  düşünce  ile  karşıtı  ara­
sındaki  çatışma  olduğunu  düşünüyordu.  He­
gel,  kendi  diyalektik  yöntemini  takip  ederek 
hakikate  yaklaşabileceğimizi  söyler.  Önce  bir 
düşünce  -tez- ortaya  atılır.  Sonra  karşısına 
karşıtı  konur.  Bu, ilk  düşünceye  meydan  oku­
yan,  onun antitezi olan  görüştür.  İki konumun 
bu  çatışmasından,  her  ikisini  de  hesaba  ka­
tan  daha  karmaşık  üçüncü  bir  konum,  ikisi­
nin sentezi ortaya  çıkar.  Sonrasında bu durum 
sıklıkla  süreci  tekrar  başlatır. Yeni  sentez  bir 
teze dönüşür, karşısına bir antitez çıkarılır. Tin 
kendi  kendisini  eksiksiz  bir  biçimde  anlayana 
dek süreç devam eder. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  1 97 
Tarihin  temel  itiş  gücü, kendi  özgürlüğünü 
anlayan Tin  haline  gelir.  Hegel  bu ilerlemenin 
izini,  eski  Çin  ve  Hindistan'daki  despot  yöne­
timler  altında  yaşayan,  özgür  olduklarını  bil­
meyen halklardan kendi zamanına kadar sürer. 
Söz konusu Doğulularda yalnızca mutlak  güce 
sahip  yöneticiler  özgürlüğü  deneyimliyordu. 
Hegel' e göre sıradan insanların özgürlüğe dair 
hiçbir farkındalıkları yoktu. Eski Persler özgür­
lüğün  değerini  anlama  konusunda  biraz  daha 
gelişmişlerdi. Yunanlar tarafından yenilmeleri 
bu ilerlemeyi  getirmişti. Yunanlar,  daha  sonra 
da  Romalılar,  özgürlüğün  farkına  kendilerin­
den  önce  gelenlerden  daha  fazla  varmışlardı. 
Gelgelelim kölelik devam etmişti.  Bu, yalnızca 
zengin  ve  güçlüforin  değil,  bir  bütün  olarak 
insanlığın  özgür  olması  gerektiğini  tam  anla­
mıyla  kavrayamadıklarını  gösteriyordu. 
Tinin 
Fenomenolojisi 
( 1 807) 
adlı  kitabının  meşhur 
bir pasajında  Hegel, efendi ile köle arasındaki 
mücadeleyi tartışıyordu. Efendi, öz-bilinçli bir 
birey olarak kabul görmek ister ve bunu başar­
mak için köleye ihtiyaç  duyar. Fakat kölenin de 
kabul görmeyi hak ettiğini onaylamaz. Eşit ol­
mayan bu ilişki, birinin öleceği bir mücadeleye 
yol  açar. Ancak bu  süreç kendi kendini baltala­
yıcıdır.  Efendi ve köle en sonunda birbirlerine 
ihtiyaçları  olduğunu  ve  birbirlerinin  özgürlü­
ğüne  saygı  duymaları  gerektiğini  kabul  eder­
ler. 

---

198  1  NIGEL WARBURTON 
Hegel  gerçek  özgürlüğün  ancak  tinsel  de­
ğerin  farkındalığını  tetikleyen  Hıristiyanlıkla 
birlikte  olası  olduğunu  öne  sürmüştü.  Onun 
zamanında  tarih  kendi  amacını  gerçekleştir­
miştir. Tin kendi özgürlüğünün farkına varmış, 
sonuç  olarak  toplum,  aklın  ilkeleri  tarafından 
düzenlenmiştir.  Bu  onun  için  çok  önemliydi: 
Hakiki  özgürlük  sadece tam anlamıyla  düzen­
lenmiş  bir  toplumdan  doğardı.  Pek  çok  Hegel 
okuyucusunu  endişelendiren  şey,  onun  hayal 
ettiği  ideal  toplum  çeşidinde,  güçlü  düzenle­
yicinin toplum görüşüne uymayanların, özgür­
lük  adına  bu  "rasyonel"  yaşam  şeklini  kabul 
etmeye  zorlanacak  oluşudur.  Bu  kişiler,  Rous­
seau'nun paradoks içeren ifadesiyle "özgür ol­
maya  zorlanacak"lardır (bkz. 
18. 
Bölüm). 
Tüm  tarihin  son  ürününün,  gerçekliğin  ya­
pısına  ilişkin  bir  farkındalığa  erişen  Hegel'in 
kendisi  olduğu  ortaya  çıkıyordu.  Kitapların­
dan  birinin  son  sayfalarında  bunu  gerçekleş­
tirdiğini  düşünüyor  gibidir.  Bu, Tinin  kendini 
ilk kez  anladığı  noktaydı.  O  halde  Platon  (bkz. 
1. 
Bölüm) gibi Hegel de filozoflara özel bir ko­
num verir. Hatırlayacaksınız Platon ideal cum­
huriyetini  filozof kralların yönetmesi  gerekti­
ğine  inanmıştı.  Hegel  ise, tersine, filozofların, 
belirli  türden  bir  kendini-anlamaya  eriştikle­
rini  düşünür.  Bu  aynı  zamanda  gerçekliği  ve 
tarihin tümünü anlamadır. Delphi'deki Apollon 
Tapınağı'na  kazınmış  "Kendini  tanı" ifadesini 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
199 
hayata geçirmenin bir başka yoludur. Hegel in­
sani  olayların  nihai  gelişme  örüntüsünü  fark 
edecek  kişilerin  filozoflar  olduğuna  inanıyor­
du.  Filozoflar  diyalektiğin  aşamalı  bir  uyanış 
üretme yolunu kavrarlar.  Birden  her  şey onlar 
için  açık hale gelir ve  insanlık tarihinin bütü­
nün amacı meydana çıkar. Tin, yeni bir kendini 
anlama safhasına girer. En azından teori böyle 
der. 
Hegel'in  pek  çok  hayranı  vardı  ama Arthur 
Schopenhauer  onlardan  biri  değildi.  Hegel'in, 
konusuna  dürüst  ve  ciddi  yaklaşmadığı  için 
onun  gerçek  bir  filozof olmadığını  bile  düşü­
nüyordu.  Schopenhauer' a  göre  Hegel'in  felse­
fesi saçmalıktı. Hegel'e gelince, o  da  Schopen­
hauer için "mide bulandırıcı ve cahil" tanımını 
yapıyordu. 

---

2 3 . B O L U M  
Gerçekliğe Anlık Bakışlar 
ARTHUR SCHOPENHAUER 
Hayat  acılarla  dolu  ve  hiç  doğmamış  olmak 
daha  iyi  olurdu.  Pek  az  kimse  bu  kadar  kö­
tümse r  bir bakış  açısına  sahiptir,  ama Arthur 
Schopenhauer 
( 1 788-1 860) 
böyle  biriydi.  Ona 
göre hepimiz bir kısır döngünün içinde sürekli 
bir ş eyler istiyor, onları elde ediyor, daha sonra 
başka  ş eyler  istemeye  başlıyorduk.  Bu  durum 
ölünceye  kadar son bulmazdı. İstediğimiz  şeyi 
elde etmiş göründüğümüzde, bu sefer de başka 
bir  ş eyi istemeye başlıyorduk. Milyoner olsay­
dınız, mutlu olacağınızı düşünebilirsiniz, ama 
bu mutluluk da  çok  uzun sürmez. Sahip  olma­
dığınız başka bir şey istersiniz. İnsanoğlu böy-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
201 
ledir. Asla tatmin olmayız, sahip  olduklarımız­
dan daha fazlasını arzulamayı hiç bırakmayız. 
Tüm bunlar oldukça iç karartıcıdır. 
Her  şeye  rağmen  Schopenhauer'in  felsefe­
si, bunun akla  getirdiği  kadar karanlık  değil­
dir.  Gerçekliğin  hakiki  doğasını  anlayabilsey­
dik  çok farklı  davranacağımızı, insan  olmanın 
bazı  tatsız  yanlarından  kurtulabileceğimizi 
düşünür.  Onun  mesajı  Buda'nınkine  çok  ya­
kındı.  Buda,  tüm  hayatın  acılarla  dolu  oldu­
ğunu,  ama  daha  derin  bir  düzeyde  "ben"  diye 
bir şeyin  olmadığını  düşünüyordu:  Eğer bunu 
anlarsak,  aydınlanma  yaşayabiliriz.  Benzerlik 
tesadüf  değildi.  Çoğu  Batı  filozofunun  aksine 
Schopenhauer  Doğu  felsefesini  derinlemesine 
okumuştu.  Hatta  masasının  üzerinde,  onu  en 
çok etkileyen filozoflardan biri olan Immanuel 
Kant'ın heykelciğinin yanında bir de Buda hey­
kelciği vardı. 
Buda ve Kant'tan farklı olarak, Schopenhau­
er kasvetli,  zor ve kibirli bir adamdı. Berlin'de 
bir hoca olarak iş imkanı bulduğunda dehasın­
dan  o  kadar emindi  ki  vereceği  derslerin  He­
gel'inkiyle  tam  olarak  aynı  saatte  olması  için 
ısrar etmişti. Bu hiç iyi bir fikir değildi, çünkü 
Hegel öğrenciler tarafından  çok  sevildiği  için, 
Schopenhauer'in  derslerine  çok  az  kişi  katıl­
mıştı.  Schopenhauer  daha  sonra  üniversiteyi 
bıraktı  ve  hayatının  geri  kalanını  ona  miras 
kalan parayla geçirdi. 

---

202 
1  NIGEL WARBURTON 
En  önemli  kitabı 
İrade  ve  Tasarım  Olarak 
Dünya 
ilk  olarak 
1 8 1 8  
yılında  yayımlandı;  fa­
kat  eser  üzerinde  yıllarca  çalışmaya  devam 
ederek 
1 844 
yılında  çok  daha  uzun  bir versi­
yonunu  ortaya  koydu.  Eserinin  merkezindeki 
temel  fikir  oldukça  yalındır.  Gerçekliğin  'iki 
yüzü  vardır.  Gerçeklik  hem  İrade  hem  de  Ta­
sarım  olarak  var  olur.  İrade  var  olan  her  şey­
de mutlak surette  bulunan kör bir itici güçtür. 
Bitkileri ve  hayvanları  büyüten  enerjidir;  aynı 
zamanda,  mıknatısların  kuzeyi  göstermesini 
ya  da  kimyasal  bileşenlerde  kristallerin  oluş­
masını  sağlayan  kuvvettir.  Doğanın  her  bir 
parçasında mevcuttur. Diğer yüz, yani Tasarım 
olarak  Dünya, bizim  deneyimlediğimiz  haliyle 
dünyadır. 
Tasarım  olarak  Dünya,  zihinlerimizde  kur­
duğumuz  bir  gerçeklik  inşasıdır.  Kant'ın 
fe­
nomenal 
dünya  dediği  şeydir  bu.  Etrafınıza 
bir  bakın.  Muhtemelen  pencereden  ağaçları, 
insanları  ya  da  arabaları  görüyorsunuz  veya 
önünüzdeki  bu  kitabı. B elki  de  kuşları, trafiği 
ya  da  başka  bir  odadaki  gürültüleri  işitebilir­
siniz.  Duyularınız  aracılığıyla  deneyimlediği­
niz, Tasarım olarak Dünyadır. Her şeye bu yolla 
anlam verirsiniz ve bu sizin bilincinizi gerekti­
rir. Zihniniz, deneyiminizi tüm bunlara bir an­
lam  verecek  şekilde  düzenler.  Tasarım  olarak 
Dünya,  içinde  yaşadığımız  dünyadır.  Bununla 
birlikte  Kant gibi  Schopenhauer  de  deneyimi-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  203 
mızın  ötesinde,  görünüşler  dünyasının  öte­
sinde daha derin bir gerçekliğin var olduğuna 
inanıyordu. Kant hunu noumenal dünya olarak 
adlandırıyordu  ve  bu  dünyaya  doğrudan  hiç­
bir erişimimiz olmadığını düşünüyordu. Scho­
penhauer  açısından İrade olarak  Dünya  biraz 
Kant'ın noumenal dünyasına benziyordu, fakat 
yine de önemli farklılıklar vardı. 
Kant 
noumenon 
kelimesinin  çoğulu  olan 
noumena 
hakkında  yazdı.  Gerçekliğin  bir­
den  fazla  p arçası  olabileceğini  düşünüyordu. 
Kant'ın  bunu  nasıl  bildiği  ise  açık  değildir; 
özellikle  noumenal  dünyanın  erişimdışı  oldu­
ğunu  söylediği  düşünülürse.  Schopenhauer 
ise  tersine,  noumenal  gerçekliğin  bölünmüş 
olduğunu  varsayamayacağımızı  düşünüyordu; 
çünkü  böyle  bir  bölünme  için  uzay  ve  zaman 
gerekliydi  ki  Kant' a  göre  uzay  ve  zaman  ger­
çeklikte  var  olmaktan  ziyade,  bireysel  zihnin 
katkısıyla  var  oluyordu.  Bunun  yerine  Scho­
penhauer İrade olarak Dünyayı, olan her şeyin 
arkasındaki  tek,  birleşmiş,  yönsüz  bir  kuvvet 
olarak tanımladı. İrade  olarak bu Dünyayı biz, 
kendi  eylemlerimiz ve sanatı  deneyimlememiz 
aracılığıyla bir an için görebiliriz. 
Bu  kitabı  okumayı  bırakın  ve  ellerinizi  ba­
şınıza  koyun.  Ne  oldu?  Sizi  izleyen  biri,  elle­
rinizin  yukarı  doğru  kalktığını  ve  başınızın 
üzerinde  durduğunu  görecektir  sadece.  Eğer 
aynaya  bakarsanız  bunu  siz  de  görebilirsiniz. 

---

204  i  NIGEL WARBURTON 
Bu, fenomenal  dünyanın,  yani  Tasarım  olarak 
Dünyanın  bir  betimlemesidir.  Gerçi  Schopen­
hauer' e göre, bedenimizi hareket ettirme dene­
yimimizin  içsel  bir yanı  vardır;  bu,  genel  an­
lamda fenomenal dünya deneyimimizden daha 
farklı  biçimde  hissedebileceğimiz  bir  şeydir. 
İrade  olarak  Dünyayı  doğrudan  deneyimle­
meyiz,  ancak  istemli  eylemlerde  bulunduğu­
muzda,  bedensel  eylemlerde  bulunmayı  iste­
yip  gerçekleştirdiğimizde  ona  çok  yaklaşırız. 
Bu nedenle, gerçekliği  tarif etmek  için "İrade" 
sözcüğünü  seçmişti.  Fakat  sadece  insan  söz 
konusu olduğunda bu enerjinin bir şeyi istem­
li olarak yapmakla bağlantısı vardır - bitkiler 
istemli bir  şekilde  büyümezler, kimyasal reak­
siyonlar  istemli  bir  şekilde  gerçekleşmez. Do­
layısıyla  "irade"  sözcüğünün,  burada  alışıldık 
anlamından  farklı  bir  şekilde  kullanıldığını 
fark  etmek önemlidir. 
Biri  bir  şey  "istediği"  zaman,  zihninde  bir 
amaç vardır: Bir şey yapmaya  çalışıyordur. Fa­
kat  Schopenhauer'in  gerçekliği  İrade  olarak 
Dünya  düzeyinde  tanımladığında  kastettiği 
şey bu değildir. İrade (büyük harfle İ)  amaçsız­
dır ya da zaman zaman söylediği gibi "kör" dür. 
Belirli  bir  sonuç  elde  etmeye  yönelik  değildir. 
Bir  amacı  ya  da  hedefi  yoktur.  Bir  şeyleri  bi­
linçli  isteme  edimlerimizde  olduğu  kadar,  her 
doğal fenomende  de mevcut olan büyük  enerji 
dalgalanmasıdır  sadece.  Schopenhauer'a  göre 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
205 
ona yön verecek bir Tanrı yoktur.  Ne  de İrade­
nin  kendisi Tanrıdır. Tüm gerçeklik gibi  insan 
da bu anlamsız kuvvetin parçasıdır. 
Yine  de  hayatı  katlanılabilir  kılan  bazı  de­
neyimler  vardır.  Bunlar  çoğunlukla  sanattan 
gelir.  Sanat, kısa bir süreliğine  de  olsa, sonsuz 
çabalama ve  arzu  döngüsünden  kaçınabilece­
ğimiz  sakin  bir  durak  sağlar.  Bunu  en  iyi  ya­
pan  sanat  dalı  müziktir.  Schopenhauer'e  göre 
bunun  böyle  olması,  müziğin  bizzat  İradenin 
bir kopyası  olmasından kaynaklanır.  Schopen­
hauer'a göre  bu, müziğin bizleri  böylesine  de­
rinden  etkileme  gücünü  açıklar.  Bir Beethoven 
senfonisini  doğru  ruh  halindeyken  dinlediği­
nizde  yalnızca  duygusal  açıdan  uyarılmazsı­
nız:  Gerçekliği  olduğu  haliyle  bir  an  için  gö­
rürsünüz. 
Başka hiçbir filozof,  güzel  sanatlara bu ka­
dar  merkezi  bir yer  vermemiştir;  bu  nedenle, 
Schopenhauer'in çeşitli alanlardan yaratıcı in­
sanlar  tarafından  sevilmesi  şaşırtıcı  değildir. 
Besteciler ve  müzisyenler  onu  severler,  çünkü 
Schopenhauer  tüm  sanatlar  arasında müziğin 
en önemlisi olduğuna inanır. Fikirleri Lev Tols­
toy,  Marcel  Proust, Thomas  Mann  ve Thomas 
Hardy  gibi  roman yazarlarını  da  cezbetmiştir. 
Hatta  Dylan  Thomas,  Schopenhauer'in  İrade 
Olarak  Dünyayı  tasvirinden  esinlenerek  bir 
şiir yazmıştı: "Yeşil fitilden doğru çiçeği koştu-

---

206 
1  NIGEL WARBURTON 
ran o güç."" Schopenhauer sadece gerçekliği ve 
onunla olan ilişkimizi tasvir etmedi. Ayrıca na­
sıl  yaşamamız  gerektiğiyle  ilgili  görüşlere  de 
sahipti. Hepimizin tek bir enerjinin parçası ol­
duğumuzu ve bireylerin sadece Tasarım olarak 
Dünya  seviyesinde yaşadığını fark ettiğinizde, 
bunun  yaptığınız  şeyleri  değiştirmesi  gerekir. 
Schopenhauer' e göre diğer insanlara zarar ver­
mek, aslında bir bakıma kendine zarar vermek 
anlamına gelir. Tüm ahlakın temelidir bu. Eğer 
seni  öldürürsem,  hepimizi  birleştiren  yaşam 
gücünün bir p arçasını yok etmiş olurum. Kişi 
bir başkasına zarar verdiğinde bu, bir yılanın 
dişlerini  kendi  etinin  içine  geçirdiğini  bilme­
den kendi kuyruğunu ısırmasına benzer. Dola­
yısıyla Schope
�
auer'in öğrettiği temel ahlak, 
merhamet  ahlakıdır. Tam  olarak  anlaşıldığın­
da, başka insanların benim dışımda olmadığı­
nı  söyler  bu.  Size  ne  olduğu  beni  ilgilendirir; 
çünkü bir bakıma  siz de hepimizin parçası ol­
duğu İrade olarak Dünyanın bir parçasısınız. 
Bu,  Schopenhauer'in  bilindik  ahlaki  konu­
mudur.  Gerçi kendisinin  diğer insanlara  karşı 
bizlere  telkin  ettiği  gibi  bir  duyarlılığa  sahip 
olup  olmadığı  şüphelidir.  Bir keresinde, kapı­
sının önünde gevezelik yapan  yaşlı  bir  kadın 
onu  o  kadar  sinirlendirmişti  ki,  kadını  mer­
divenlerden  aşağı  itmişti.  Kadın  yaralanmış, 
• Çeviri Can Yücel. -ed. 
n 

---

FELSEFENİN KISA T
ARİHİ 
1 
207 
mahkeme  Schopenhauer' e  kadına  ömür  boyu 
tazminat  ödeme  cezası  vermişti.  Yaşlı  kadın 
birkaç  yıl  sonra  öldüğü  zaman  Schopenhauer 
hiç  de  merhamet  göstermedi  ve  ölüm  kağıdı­
nın üzerine,  dalga geçmek amacıyla Latince şu 
dizeyi  yazdı: 
obit anus, obit onus 
(Yaşlı kadın 
gider, sorumluluk biter). 
Arzu  döngüsünü  kabullenmenin  daha  sıra 
dışı bir yöntemi de vardır. Ona yakalanmamak 
için basitçe dünyaya tamamen yüz çevir ve bir 
çileci  ol: Yoksul ve iffetli bir hayat sür. Bu, ona 
göre  varoluşla  başa  çıkmanın  ideal  yoludur. 
Pek çok Doğu dini de bunu salık verir. Gelgele­
lim Schopenhauer yaşlandıkça sosyal hayattan 
elini eteğini çekmiş olsa da hiçbir zaman çileci 
bir hayat sürmedi. Yaş amının büyük bölümün­
de çevresinde insanların olmasından zevk aldı, 
aşk  ilişkileri  yaşadı  ve  güzel  yemekler  yedi, 
öyle  ki  insanın  içinden  ona  iki
Yu
zlü  demek 
geçer.  Gerçekten  de  yazılarındaki  kötümserlik 
damarı  o  kadar  derindir  ki,  bazı  okuyucular, 
eğer  gerçekten  samimi  olmuş  olsaydı,  intihar 
etmesi  gerekirdi diye düşünmüşlerdir. 
Victoria  döneminin  büyük  filozofu  John 
Stuart  Mill  ise  onun  aksine  iyimserdi. Tutarlı 
düşünmenin ve tartışmanın, toplumsal değişi­
me neden olabileceğini ve  daha iyi bir dünya­
yı beraberinde getirebileceğini  öne sürüyordu. 
Bu  dünyada  daha fazla  insan mutlu ve tatmin 
edici hayatlar sürdürebilecekti. 

---

2 4 .   B O L U M  
Büyümek için Yer Açın 
JOHN STUART MILL 
Çocukluğunuz boyunca  diğer çocuklardan ayrı 
tutulduğunuzu  hayal  edin.  Zamanınızı  oyun 
oynayarak  geçireceğinize,  özel  hoca  eşliğinde 
Yunanca ve cebir  öğreniyor ya da  oldukça  zeki 
yetişkinlerle konuşuyorsunuz. Acaba nasıl biri 
olurdunuz? 
John  Stuart  Mill'in 
(1 806-73) 
başına  gelen 
az  çok  böyle  bir  şeydi.  Ona  bir  eğitim  deneği 
gibi  davranıldı.  Babası,  Jeremy  Bentham'ın 
dostu  olan  James  Mill,  bir  çocuğun  zihninin 
beyaz  bir  sayfa  kadar  boş  olduğunu  düşünen 
John  Locke'la  aynı  fikri  paylaşıyordu.  James 
Mill, bir çocuk doğru yetiştirilirse onun bir da-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
209 
hiye  dönüşme  şansının  olduğunu  düşünüyor­
du. Dolayısıyla James, oğlu John' a evde eğitim 
verdi  ve  yaşıtı  olan  çocuklarla  oyun  oynaya­
rak zaman harcamadığından ve  onlardan kötü 
alışkanlıklar  edinmediğinden  emin  oldu. Ama 
bu çok çalışmak, zorla ezberlemek ya da bunun 
gibi  bir  şey  değildi. James, Sokrates'in  sorgu­
lama  yöntemini  kullanarak,  oğluna  papağan 
gibi ezber yaptırmak yerine onun öğrendiği fi­
kirleri  kendi  kendine  keşfetmesini  sağlamayı 
istiyordu. 
Şaşırtıcı  bir  şekilde,  John  üç  yaşındayken 
Eski Yunanları  öğrenmeye  başladı. Altı  yaşın­
dayken  bir  Roma  tarihi  yazdı, yedi  yaşınday­
ken Platon'un diyaloglarını orijinal dilinde an­
lamayı  başardı.  Sekiz  yaşında  Latince  öğren­
meye başladı. 
1 2  
yaşında tarihten, ekonomiden 
ve  politikadan  anlıyor,  karmaşık  matematik 
problemlerini  çözebiliyor  ve  bilime  karşı  tut­
kulu ve  üst  düzey bir ilgi duyuyordu. 
O 
bir ha­
rika çocuktu. Henüz yirmili yaşlarında çağının 
en  parlak  düşünürlerinden  biriydi  ama  yaşa­
dığı  tuhaf  çocukluğun  etkisini  hiçbir  zaman 
üzerinden  atamadı  ve  yaşamı  boyunca  yalnız 
ve biraz mesafeli kaldı. 
Yine  de bir tür dahiye 
dönüşmüştü. 
Demek 
ki,  babasının  deneyi  işe  yaramıştı.  Adaletsiz­
liklere karşı mücadele verdi, ilk feministlerden 
biriydi  (doğum  kontrol  yöntemlerini  destek­
lediği  için  tutuklandı),  politikacıydı,  gazeteci 

---

210  1 
NIGEL WARBURTON 
ve büyük  bir filozoftu;  belki  de  on  dokuzuncu 
yüzyılın en büyük filozofuydu. 
Mill  bir  faydacı  olarak  yetişmişti  ve  Bent­
ham'ın  bunda  etkisi  büyüktü.  Mill  ailesi,  her 
yaz  Bentham'ın  Surrey  kırsalındaki  evinde 
kalırdı.  Her  ne  kadar  Mill,  Bentham'ın  doğru 
eylem her zaman en fazla mutluluğu üretir fik­
rine katılsa da, hocasının haz  olarak mutluluk 
açıklamasının  çok  ham  olduğuna  inanıyordu. 
Bu  nedenle  genç  adam,  teoriye  ilişkin  kendi 
versiyonunu geliştirdi ve yüksek ve  aşağı haz­
lar arasında bir aynın yaptı. 
Seçme  şansı verildiğinde, çamurlu ağılında 
yuvarlanıp  yem kabındaki  yiyecekleri  midesi­
ne  indiren  hoşnut  bir  domuz  mu, yoksa  mut­
suz  bir  insan  mı  olmak  isterdiniz?  Mill, mut­
lu  bir  domuz 
y
erine  üzgün  bir  insan  olmayı 
seçeceğimizin  açık  olduğunu  düşündü.  Fakat 
bu, Bentham'ın  düşündüğü  şeye  tersti.  Hatır­
layacağınız  gibi  Bentham  önemli  olan  tek  şe­
yin  haz  verebilen  deneyimler olduğunu  söylü­
yordu, bunların nasıl oluştuğu önemsizdi. Mill 
buna katılmıyordu.  Farklı türde hazlara  sahip 
olabileceğimizi  ve  bazılarının  diğerlerinden 
çok  daha  iyi  olduğunu  düşünüyordu.  Öyle  ki, 
aşağı  hazzın  miktarı  ne  kadar  büyük  olursa 
olsun,  yüksek  bir  hazzın  en  ufak  miktarıyla 
boy  ölçüşemezdi.  Aşağı  düzeyde  hazlar,  örne­
ğin  bir  hayvanın  deneyimleyebileceği  hazlar, 
kitap  okumak ya  da  bir  konser  dinlemek  gibi 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  2 1 1  
daha yüksek, zihinsel hazlarla asla karşılaştı­
rılamazdı.  Mill  daha  da ileri  gitti  ve  memnun 
bir aptal  olmaktansa, memnuniyetsiz  bir Sok­
rates  olmanın  daha iyi  olduğunu  söyledi.  Bu­
nun nedeni filozof Sokrates'in düşünmekle, bir 
aptalın elde edebileceğinden çok daha incelikli 
hazlara ulaşabilmesiydi. 
Mill' e  neden  inanalım?  Buna  cevabı,  hem 
aşağı hem de yüksek hazları  deneyimlemiş bi­
rinin,  daha  yüksek  olanları tercih  edeceği  ol­
muştu.  Domuz,  okuyamaz  ya  da  klasik  müzik 
dinleyemez;  dolayısıyla  onun bu konu hakkın­
daki fikri hesaba katılmaz. Eğer  domuz okuya­
bilseydi, çamurda yuvarlanmak yerine okuma­
yı tercih ederdi. 
Mill'in  düşündüğü  şey  buydu.  Ancak  bazı 
insanlar,  Mill'in, herkesin çamurda  yuvarlan­
mak  yerine  onun  gibi  kitap  okumayı  tercih 
edeceğini  varsaydığını  söylüyordu.  Daha  da 
kötüsü,  Mill  farklı  mutluluk  niteliklerinden 
(yüksek  ve  aşağı)  ve  bunların  farklı  nicelikle­
rinden  bahsettiği  için,  ne  yapacağınızı  nasıl 
hesaplayacağınızı bilmek çok daha zorlaşıyor­
du. Bentham'ın yaklaşımının en büyük erdem­
lerinden  biri  basitliğiydi,  her  türlü  hazzın  ve 
acının  aynı  değerle  ölçülmesiydi.  Mill,  yüksek 
ve  aşağı  hazların  farklı  değerlerini  hesapla­
mak için bir değişim oranı ortaya koymamıştı. 
Mill, kendi faydacı düşüncesini hayatın her 
alanına  uygulamıştı.  İnsanın,  biraz  da  ağaç-

---

2 1 2  
i 
NIGEL WARBURTON 
lara benzediğini düşünüyordu. Eğer bir ağaca 
büyüyebilmesi için yeterince yer vermezseniz, 
eğri büğrü ve zayıf olur. Fakat doğru bir yerde 
potansiyeline  ulaşabilir,  uzayabilir ve yayıla­
bilir.  Benzer  şekilde,  doğru  koşullar  altında 
insanlar  da  büyür  ve  bu  sadece  söz  konusu 
birey  için  değil, tüm toplum için iyi  sonuçla­
ra neden  olur - mutluluğu  en yüksek derece­
ye çıkarır. 
1 859 
yılında yayımladığı kısa, ama 
büyüleyici  kitabında,  her  insana,  uygun  gör­
düğü  gibi  gelişebilmesi için  bir yer vermenin, 
toplumu  düzenlemenin  en iyi yolu  olduğu gö­
rüşünü savundu. Kitabın adı 
Özgürlük  Üzeri­
ne'dir ve bugün hala yaygın şekilde okunmak­
tadır. 
Paternalizm,  baba  anlamına  gelen  Latince 
kelime 
paterden 
gelir;  birini, kendi iyiliği için 
bir şey yapmaya zorlamak anlamını taşır (gerçi 
anne anlamındaki Latince 
mater 
kelimesinden 
gelen  maternalizm  de  olabilirdi  pekala).  Eğer 
çocukken size sebze yedirilmişse, bunun ne ol­
duğunu çok iyi bilirsiniz. Yeşil sebze yemek bir 
çocuk için çoğu zaman  hoş  değildir,  ama aile­
niz bunun sizin iyiliğiniz için olduğunu söyler. 
Mill, paternalizmin çocuğa uygulandığı zaman 
iyi olduğunu düşünüyordu: Çocukların korun­
ması ve çeşitli yollarla davranışlarının kontrol 
edilmesi  gerekir.  Bununla  birlikte,  uygar  top­
lumlarda  yetişkinlere  yönelik  bir paternalizm 
kabul  edilemezdi.  Bunun  için  tek  mazeret,  bir 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  2 1 3  
yetişkinin kendi  eylemleriyle başka birine  za­
rar verme tehlikesi taşıması ya da ciddi psiki­
yatrik sorunlarının olmasıdır. 
Mill'in mesajı basitti. Bu, Zarar İlkesi olarak 
bilinir.  Her  yetişkin,  kendisini  memnun  eden 
şekilde  yaşama  özgürlüğüne  sahip  olmalıdır, 
ancak  bu  süreçte  başkası  zarar  görmemelidir. 
Pek  çok  insanın,  devletin  görevlerinden  biri­
nin insanlara iyi ahlaki  değerler benimsetmek 
olduğunu  varsaydığı  Victoria  dönemi  İngil­
tere'sinde  bu  meydan  okuyan  bir  düşüncey­
di.  Mill  bu  görüşe  katılmıyordu.  Daha  büyük 
mutluluğun,  nasıl  davranacakları  konusunda 
daha  büyük  bir  özgürlüğe  sahip  insanlardan 
geleceğini  düşünüyordu.  Mill'in  tek  endişesi 
devletin  insanlara ne yapacaklarını  söylemesi 
değildi.  "Çoğunluğun  tiranlığı"  dediği  şeyden, 
toplumsal baskıların p ek çok insanın olmak ya 
da  yapmak istediği  şeyin  önüne  engel  koyma­
sından da nefret ediyordu. 
Başkaları,  sizi  neyin  mutlu  edeceğini  bil­
diklerini  düşünebilir.  Ama  genelde  yanılırlar. 
Kendi  hayatınızla  ne  yapmak  istediğinizi  en 
iyi  kendiniz  bilirsiniz.  Bilmiyorsanız  bile  tek 
bir yaşam biçimine uymaya  zorlanmak yerine, 
kendi  hatalarınızı  yapmanın  daha  iyi  oldu­
ğunu  düşünüyordu  Mill.  Bireysel  özgürlüğün 
artmasının  kısıtlanmasından  daha  fazla  mut­
luluk yaratacağına inandığı  için bu fikir,  onun 
faydacılığıyla tutarlıydı. 

---

2ı4  1  NIGEL WARBURTON 
Mill'e  göre  (kendisi  de  onlardan  biriydi), 
dahiler,  gelişmek  için  geri  kalanımızdan  daha 
fazla  özgürlüğe  ihtiyaç  duyar.  Nasıl  davran­
maları gerektiğiyle ilgili  toplumsal  beklentile­
re  nadiren  uyarlar  ve  sıklıkla  eksantrik  görü­
nürler.  Eğer onların gelişimine ket vurursanız, 
o  zaman  hepimiz  kaybederiz  çünkü  topluma 
yapabilecekleri  katkıları  yapamaz  hale  gelir­
ler.  Dolayısıyla  mümkün  en  büyük  mutluluğa 
ulaşmak  istiyorsanız,  bırakın  insanlar  kendi 
hayatlarına  istedikleri  gibi  yön  versinler;  el­
bette  eylemleriyle  diğer  insanlara  zarar  ver­
memek  şartıyla.  Eğer yaptıkları  şeyi  gücendi­
rici buluyorsanız, bu  onların yaşamına  müda­
hale etmek için geçerli bir  sebep  değildir. Mill 
bu noktayı çok_ net göstermiştir: Gücendiricilik 
zarar vermekle karıştırılmamalıdır. 
Mill'in yaklaşımının  bazı  rahatsız  edici  so­
nuçları vardır. Diyelim ki, ailesi olmayan ve her 
gece iki şişe votka içmeye karar veren bir adam 
var.  Bu  kadar  içki  içmenin  onu  öldüreceğini 
görmek çok da zor değildir. Yasalar araya gire­
rek onu durdurmalı mı? Mill "hayır" der, başka 
birine  zarar  vermediği  sürece  olmaz.  Onunla 
tartışabilirsiniz,  ona  kendisini  mahvettiğini 
söyleyebilirsiniz. Ne var ki  hiç  kimse  onu ken­
di seçtiği yolu değiştirmeye zorlamamalı ya da 
devlet  onun  içerek hayatını  mahvetmesini  en­
gellemeye  çalışmalıdır.  Bu, onun özgür seçimi­
dir.  Eğer  bir  çocuğa  baksaydı,  bu  onun  özgür 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
2 1 5  
seçimi olmazdı;  ancak ona bağlı olan kimse ol­
madığı için istediğini yapabilmelidir. 
Nasıl yaşayacağımız konusunda özgür oldu­
ğumuz  gibi, Mill  istediğimiz  gibi  düşünmekte 
ve  konuşmakta  da  özgür  olmamız  gerektiğini 
düşünüyordu. Açık tartışmalar toplum için çok 
yararlıydı  çünkü  insanları,  inandıkları  şeyler 
hakkında düşünmeye  zorluyorlardı.  Görüşleri­
nizi  karşı  görüşlere  sahip  insanların  meydan 
okumasına  açmazsanız,  muhtemelen  onları 
gerçekten  savunamayacağınız  "ölü  dogmalar," 
önyargılar olarak kabul etmek  durumunda ka­
lırsınız.  Şiddeti  teşvik  edecek  noktaya  gelme­
mesi  koşuluyla  ifade  özgürlüğünü  savundu. 
Bir  gazeteci,  "mısır  tüccarları  fakirlerin  aç­
lıktan  ölmesine  neden  oluyor"  diye  yazma  öz­
gürlüğüne  sahip  olmalıydı. Ne var ki bir mısır 
tüccarının 
evinin 
basamaklarında  durup  aynı 
sözcüklerin  yazılı  olduğu  bir  pankartı  kızgın 
bir  kalabalığın  önünde  sallarsa  o  zaman  şid­
deti teşvik  ettiği  anlamına gelirdi, dolayısıyla 
Mill'in Zarar İlkesi  gereği yasaklanmalıydı. 
Pek  çok  kişi  Mill'e  katılmıyordu.  Bazıla­
rı,  Mill'in  özgürlüğe  yaklaşımının  bireylerin 
kendi  hayatları  hakkında 
ne  hissettiği  konu­
suna fazla önem verdiğini düşünüyordu  (örne­
ğin  Rousseau'nun  özgürlük  kavramından  çok 
daha  fazla  bireyselcidir,  bkz. 
1 8 .  
Bölüm).  Ki­
mileri  ise,  onun,  ahlakı  sonsuza  dek  bozacak 
fazla  müsamahakar bir topluma  giden kapıla-

---

216  \  NIGEL WARBURTON 
rı  açtığını  düşünüyordu.  Çağdaşlarından  biri 
olan  James  Fitzjames  Stephen, birçok  insanın 
dar bir  kanala  girmeye  zorlanması  gerektiğini 
ve  nasıl  yaşayacakları  konusunda  onlara  çok 
fazla  seçenek  verilmemesi  gerektiğini  iddia 
ediyordu,  çünkü  başıboş  bırakıldığında,  çoğu 
kişi kendi adına kötü ve yıkıcı kararlar verirdi. 
Mill'in, yazdığı  döneme  göre  özellikle  radi­
kal  düşüncelere  sahip  olduğu  bir  alan  femi­
nizmdi.  On  dokuzuncu  yüzyılda,  İngiltere'de, 
evli kadınların  kendi mallarının  olmasına  izin 
verilmezdi.  Onları  kocalarının  şiddeti  ve  te­
cavüzünden  koruyan  pek  az  yasa  vardı.  Mill, 
Kadınların Boyun Eğmesi 
( 1 869) 
adlı kitabın­
da,  farklı  cinsiyetlerin,  hem  kanunen  hem  de 
genel  olarak  t�plumda  eşit  muamele  görmesi 
gerektiğini savundu. Etrafındaki bazı insanlar, 
kadınların doğal olarak erkeklerden daha aşa­
ğı varlıklar olduğunu iddia ediyordu. Mill, ka­
dınların  tam  potansiyellerine  erişmeleri  çoğu 
kez  engellenirken, bunu nasıl bilebileceklerini 
sordu:  Yüksek  eğitimden  ve  birçok  meslekten 
uzak  tutuluyorlardı.  Mill,  cinsiyetler  arasında 
daha  fazla  eşitlik  olmasını  istiyordu.  Evlili­
ğin,  denkler arasındaki  bir  arkadaşlık  olması 
gerektiğini  savunuyordu.  Dul  bir  hanım  olan 
Harriet  Taylor'la  evliliği  böyleydi.  İlerleyen 
yaşlarda  yaptığı  bu  evlilik  her  ikisine  de  bü­
yük  mutluluk  getirmişti.  Harriet'in  ilk  kocası 
hayattayken ikisi çok yakın  arkadaşlardı  (bel-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  \ 
2 1 7  
ki  de sevgiliydiler),  ancak Mill  onun  ikinci  eşi 
olabilmek  için 
1 85 1  
yılına  dek  beklemek  zo­
runda  kalmıştı.  Harriet, 
Özgürlük  Üzerine 
ve 
Kadınlann Boyun Eğmesi 
adlı kitaplarını yaz­
masına  yardımcı  oldu;  ne  yazık  ki  yayımlan­
malarından önce öldü. 
Özgürlük  Üzerine 
ilk  kez 
1 859 
yılında  ya­
yımlandı. Aynı  yıl belki  daha  da önemli başka 
bir kitap yayımlandı:  Charles Darwin'in 
Türle­
rin Kökeni 
adlı  eseri. 

---

2 5 .   B Ö L Ü M  
Akılsız Tasarım 
CHARLES DARWIN 
"Büyükanneniz  tarafından  mı,  yoksa  büyük­
babanız  tarafından  mı  maymunlarla  akraba­
sınız?"  Bu,  Piskopos  Samuel  Wilberforce'un 
Thomas  Henry Huxley'e  1 860'ta  Oxford  Doğal 
Tarih  Müzesinde yaptıkları ünlü bir tartışma­
da küstahça sorduğu  sorudur.  Huxley,  Charles 
Darwin'in  (1 809-82)  düşüncelerini  savunuyor­
du.  Wilberforce'un  sorusu,  hem  hakaret  hem 
de  şaka  o1sun  diye  sorulmuştu. Ama geri tepti. 
Huxley  alçak  sesle,  "Tanrım  onu  bana  teslim 
ettiğin  için  teşekkür  ederim"  diye  mırıldandı, 
sonra bilimsel düşüncelerle dalga geçerek tar­
tışmaktan  kaçınan  bir  insan  yerine,  bir  may-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
219 
munla  akraba  olmayı  tercih  edeceğini  söyledi. 
Aslında her iki taraftan -belki yakın zamanda 
değil, ama geçmişte- maymunsu atalardan gel­
diğini söyleyebilirdi de. Bu Darwin'in iddiasıy­
dı. Herkesin aile ağacında maymunlar varlardı. 
Bu  görüş, 
Türlerin  Kökeni 
adlı  kitabı 
1859 
yılında  yayımlandığı  andan  itibaren  ortalığı 
fazlaca  karıştırmıştı.  Bundan  sonra  insanla­
rın,  hayvan  krallığının  geri  kalanından tama­
men  farklı  olduğunu  düşünmek  mümkün  de­
ğildi.  İnsanlar  artık  özel  değildi:  Her  hayvan 
gibi  doğanın  bir parçasıydı.  Bu  sizi  şaşırtma­
mış  olabilir ama Victoria  döneminde yaşayan­
ların  çoğu  için  şaşırtıcıydı. 
Maymunlara  ne  kadar  yakın  olduğumuzu 
anlamak için bir şempanze ya  da gorille birkaç 
dakika  geçirmek  ya  da  aynaya  dikkatle  bak­
manın yeterli  olacağını  düşünebilirsiniz. Ama 
Darwin'in  döneminde  aşağı yukarı herkes, in­
sanların  diğer  hayvanlardan  çok  farklı  oldu­
ğunu  düşünüyor ve onlarla uzaktan  akrabalık 
fikrini  çok  saçma  buluyordu.  Darwin'in  fikri­
nin delice ve  şeytan işi olduğunu  düşünen çok 
insan vardı.  Bazı  Hıristiyanların, Yaratılış  Ki­
tabında, Tanrının bütün hayvanları ve bitkileri 
altı  günde  nasıl  yarattığını  anlatan  hikayenin 
gerçek olduğuna inançları tamdı. Tanrı, dünya­
yı  ve  içindeki  her  şeyi  tasarlamış  ve  her  şeye 
ebediyen  ona  uygun  olacak  yeri  vermişti.  Bu 
Hıristiyanlar,  hayvan  ve  bitki  türlerinin Yara-

---

220  1  NIGEL WARBURTON 
tılıştan beri  aynı  kaldığına inanıyordu.  Bugün 
bile evrimin bizi bulunduğumuz  noktaya  geti­
ren süreç olduğuna inanmayan insanlar vardır. 
Darwin filo;wf değil, bir biyolog ve jeologdu. 
Neden  bu  kitabın  bir  bölümünde  yer aldığını 
merak  ediyor  olabilirsiniz.  Bunun  sebebi,  do­
ğal seçilim yoluyla evrim teorisinin ve teorinin 
modern  versiyonlarının  bilim  insanları  kadar 
insanlık hakkında düşünen filozofları  da  etki­
lemiş  olmasıdır. Evrim teorisi tüm zamanların 
en  etkili  bilimsel  teorisidir.  Çağdaş  dönemin 
filozoflarından Daniel Dennett onun için, "şim­
diye  kadar akla gelmiş  en  iyi  fikir"  der.  Teori, 
insanların ve onların çevresindeki hayvanların 
ve bitkilerin şu anki hallerine  nasıl  geldikleri­
ni ve halen nas.�l  değiştiklerini açıklar. 
Bu bilimsel teorinin  bir  sonucu da Tanrının 
olmadığı fikrine inanmanın hiç olmadığı kadar 
kolay  bir  hale  gelmesi  oldu.  Zoolog  Richard 
Dawkins ,  
"Türlerin  Kökeni 
kitabının  yayım­
landığı  tarih  olan 
l 
859'dan  önce  ateist  olmayı 
hayal  bile  edemem" der.  Elbette  1 859 yılından 
önce  de  ateistler  vardı  -1 
7. 
Bölümün  konusu 
olan David Hume muhtemelen onlardan biriy­
di- ama  sayıları  sonradan  artmıştı.  Evrimin 
doğru  olduğuna  inanmak  için  ateist  olmanız 
gerekmez:  Pek  çok  inançlı  insan,  Darwincidir. 
Ama  hem  Darwinci  olup 
hem  de 
Tanrının  bü­
tün  türleri  tamı  tamına  bugün  oldukları  gibi 
yarattığına inanamazsınız. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  i  221 
Darwin  genç  bir  adamken 
HMS 
Beagle 
ge­
misiyle beş yıl süren bir yolculuğa çıktı ve Gü­
ney  Amerika,  Afrika  ve  Avustralya'yı  ziyaret 
etti.  Bu,  herhangi  biri  için  olacağı  gibi  onun 
da hayatının macerasıydı. Bu seyahatten önce, 
gelecek  vaat  eden  bir  öğrenci  değildi  ve  kim­
se  onun  insan  düşüncesine  bu  kadar  çarpıcı 
bir katkı yapacağını beklemiyordu.  Okulda bir 
dahi  değildi.  Babası,  oğlunun  ailesi  için  bir 
vakit kaybı  ve  utanç  kaynağı  olacağına  inanı­
yordu,  çünkü  Darwin  zamanının  çoğunu  fare 
avlayıp  vurmakla  geçiriyordu.  Gençken  Edin­
burgh'ta  tıp  eğitimine  başladı  ama  başarılı 
olamadı  ve  papaz  olmak  için  C ambridge  Üni­
versitesinde  teoloji  eğitimine  yöneldi.  Boş  za­
manlarında bitki ve böcek toplayan hevesli bir 
doğa bilimciydi, ama tarihin en büyük biyolog­
larından biri olacağına  dair hiçbir belirti yok­
tu. Birçok açıdan, bir parça şaşkın biri gibiydi. 
Ne  istediğini  gerçekten  bilmiyordu.  Ne  var  ki 
Beagle 
yolculuğu onu tamamen değiştirdi. 
Gezi, kısmen  geminin  ziyaret  ettiği yerlerin 
kıyılarını haritalamak amacıyla, dünyanın çev­
resinde  yapılacak  bilimsel  bir  keşif gezisiydi. 
Gerekli  niteliklere  sahip  olmamasına  rağmen 
Darwin,  geminin  resmi  botanikçisi  olarak  işe 
girdi,  ama  gittikleri  her  yerde  taşları,  fosille­
ri ve hayvanları  da detaylı bir şekilde inceledi. 
Bu  küçük  gemi,  hızla  Darwin'in  topladığı  ör­
neklerle doldu. Neyse ki koleksiyonunun çoğu-

---

222  1  NIGEL WARBURTON 
nu  araştırmaya  hazır  halde  depolanması  için 
İngiltere'ye gönderebildi. 
Gezinin  tartışmasız  en  değerli  bölümü  Gü­
ney Amerika'dan 500 mil uzaklıkta, Pasifik Ok­
yanusunda yer alan bir grup volkanik ada olan 
Galapagos Adalarını ziyaret etmeleriydi. Beag­
le 
Galapagos Adalarına  1 835'te ulaştı. Burada, 
dev  kaplumbağalar  ve  deniz  seven  iguanalar 
gibi  incelenecek  bir  sürü  ilginç  hayvan  vardı. 
Her  ne  kadar  o  sırada  henüz  Darwin  için  çok 
açık olmasa bile, teorisinin en önemli bölümü­
nü ispinozlar oluşturuyordu. Bu küçük kuşlar­
dan  birkaç  tanesini  avladı  ve  onları  daha  ay­
rıntılı incelenmeleri için İngiltere'ye gönderdi. 
Daha sonraki ayrıntılı incelemeler, bu kuşun on 
üç farklı  türü_olduğunu gösterdi. Aralarındaki 
küçük farklılıklar genellikle gagalarındaydı. 
Darwin, İngiltere'ye  döndükten sonra rahip 
olma  planlarından  vazgeçti.  Seyahati  süresin­
ce  gönderdiği  fosiller,  bitkiler  ve  ölü  hayvan­
lar  onu  bilim  dünyasında  oldukça  ünlü  biri 
yapmıştı.  Artık  tam  zamanlı  bir  doğa  bilimci 
olmuştu  ve  uzun  yıllar  evrim  teorisi  üzerin­
de  çalıştı.  Aynı  zamanda,  genellikle  kayalara 
ve  gemilerin  gövdesine  yapışan  kaya  midyesi 
üzerine  dünya  çapında  bir  uzman  oldu.  Dü­
şündükçe,  hayvanların  doğal  bir  süreçte  ev­
rim geçirdiğine ve sabit kalmak yerine devamlı 
değiştiklerine  daha  çok  inanmaya  başladı. So­
nunda, çevrelerine daha iyi uyum sağlayan bit-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
223 
ki  ve  hayvanların,  çeşitli  özelliklerini yeni  ne­
sillere aktarabilmeye  yetecek kadar uzun süre 
hayatta  kalma  olasılığının  daha yüksek  oldu­
ğunu ortaya koydu. Uzun sürede bu örüntü, bu­
lundukları  çevrede  yaşamak  için  tasarlanmış 
görünen hayvanları  ve  bitkileri meydana geti­
riyordu. Galapagos Adaları  evrimin  en önemli 
kanıtlarından  bazılarını  sağlamıştı.  Örneğin 
tarihin bir noktasında ispinozlar, muhtemelen 
kuvvetli bir rüzgarla taşınarak anakaradan bu 
adalara  ulaşmıştı.  Binlerce  kuşaktan  sonra, 
adaların her birindeki kuşlar yaşadıkları yere 
yavaş yavaş uyum sağlamıştı. 
Aynı  türdeki  bütün  kuşlar  birbirinin  aynı 
değildi.  Genellikle birçok farklılık vardı. Örne­
ğin bir  kuş  diğerinden  daha  sivri  bir  gagaya 
sahipti. Eğer bu gaga türü kuşların  daha uzun 
hayatta  kalmasını  sağlıyorsa,  üreme  şansı 
daha  fazla  oluyordu.  Örneğin  tohumları  eşe­
lemek  için  uygun  gagaya  sahip  ,olan  bir kuş, 
etrafta  pek  çok  tohumun  olduğu  adada  daha 
rahat yaşayabilirdi, ama ana besin kaynağının 
kırılması gereken kabuklu yemişler  olduğu bir 
adada  sıkıntı  çekiyordu.  Gaga  biçiminden  do­
layı yemek bulmakta  zorlanan kuş, çiftleşecek 
ve soyunu devam ettirecek kadar uzun hayatta 
kalamazdı. Bu  durumda gaga biçiminin sonra­
ki  kuşaklara  geçme  şansı  azalırdı. Yemek bul­
maya  uyumlu  gaga yapısı  olan kuşların,  özel­
liklerini yeni nesillere geçirme şansı daha faz-

---

224  \  NIGEL WARBURTON 
laydı.  Bol tohum  olan  adalarda, tohum  yemek 
için uygun gagası olan kuşlar baskın hale geli­
yordu. Binlerce yıl boyunca bu, adaya gelen ilk 
türden oldukça farklı yeni bir türün ortaya çık­
masına  neden  oluyordu.  Uygun  gaga  yapısına 
sahip  olmayan kuşlar zamanla  ortadan  kalkı­
yordu. Farklı  şartlara  sahip  bir  adada ise, çok 
az farklı  da olsa, başka bir ispinoz türü ortaya 
çıkıyordu. Uzun zaman dilimleri içinde, kuşla­
rın gagaları giderek çevrelerine  daha iyi  uyum 
sağlıyordu.  Farklı  adalardaki  farklı  koşullar, 
hayatta  kalan  kuşların  o  çevreye  en  iyi  uyum 
sağlayanlar oldukları  anlamına geliyordu. 
Darwin'den önce de, Darwin'in büyükbabası 
Erasmus Darwin  de  dahil, hayvanların  ve  bit­
kilerin evrim geçirdiğini öne sürenler olmuştu. 
Charles  Darwin'in  eklediği  şey  ise  doğal  seçi­
lim yoluyla uyum sağlama teorisidir, bu  süreç 
çevrelerine  en  iyi  uyum  sağlamış  canlıların 
özelliklerini  sonraki  nesillere  aktarmak  üzere 
hayatta kalmasına yol açar. 
Hayatta  kalma  mücadelesi  her  şeyi  açıklar. 
Bu  sadece farklı türler arasındaki  bir mücade­
le  değildir.  Aynı  türün  üyeleri  de  birbirlerine 
karşı  hayatta  kalma  mücadelesi  verir.  Kendi 
özelliklerini  gelecek  nesle aktarmak için hepsi 
bir mücadele içindedir.  İşte bu, akıllı bir zihin 
tarafından yapılmış  gibi  görünen hayvanların 
ve  bitkilerin  temel  özelliklerinin  nasıl  ortaya 
çıktığını gösterir. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  \ 
225 
Evrim  anlamsız  bir  süreçtir.  Arkasında  bi­
linç ya da Tanrı yoktur ya da en azından, arka­
sında  bunun  gibi  bir  şeyin  olmasına 
ihtiyacı 
yoktur.  Kişisel  değildir;  otomatik  olarak  çalış­
maya  devam  eden bir makinedir.  Nereye  gide­
ceğini bilmeyen, ortaya  çıkardığı hayvanlar ve 
bitkiler hakkında düşünmeyen kör bir süreçtir. 
Onları  umursamaz  da.  Ürünlerini  -bitkiler  ve 
hayvanlar- gördüğümüz  zaman,  biri  tarafın­
dan  zekice  tasarlanmış  olmadıklarını  düşün­
mek zordur. Darwin'in teorisi daha basit ve ay­
rıntılı  bir  açıklama  sağlar.  Ayrıca  yaşadıkları 
çevreye  adapte  olan  farklı  türlerle birlikte ne­
den bu kadar fazla canlı türü olduğunu açıklar. 
1858 
yılında  Darwin  bulgularını  henüz  ya­
yımlamamıştı. Kitabı üstünde çalışıyor, her şe­
yin  düzgün olmasını istiyordu. Başka bir doğa 
bilimci,  Alfred  Russel  Wallace 
(1823- 1 9 1 3) ,  
Darwin'in  evrim  teorisine  çok benzeyen  kendi 
teorisinin  taslağını  Darwin' e  yazdı.  Bu  rast­
lantı Darwin'i fikirlerini  ortaya  çıkarmaya  itti 
ve  teorinin  ilk  sunumu  Londra'da  Linean  Der­
neğinde oldu. Sonrasında ise 
1 859 
yılında 
Tür­
lerin Kökeni 
yayımlandı. Darwin hayatının bü­
yük bir bölümünü bu teoriye  adadıktan sonra, 
Wallace'ın kendisinden önce oraya ulaşmasını 
istemedi. Kitap  onu hemen meşhur etti. 
Kitabı  okuyan  bazı  insanlar  ikna  olmamış­
tı.  Örneğin 
Beagle'ın 
kaptanı, bir hava  tahmin 
sistemi mucidi ve  bilim  insanı Robert FitzRoy, 

---

226  1  NIGEL WARBURTON 
Kutsal Kitaptaki Yaratılış hikayesine inanmak­
taydı. Dini inançları çürüten bir şeyin parçası 
olmaktan  dehşete düşmüş ve Darwin'in gemi­
sine  hiç  binmemiş  olmasını  dilemişti.  Bugün 
bile  yaratılışçılar  Kutsal  Kitaptaki  hikayenin 
doğru  olduğuna  ve  hayatın  kökenini  anlattı­
ğına  inanırlar.  Ama  bilim  insanları  arasın­
da  Darwin'in  teorisinin  temel  evrim  sürecini 
açıkladığına yönelik çok yoğun bir güven var­
dır. Bunun bir nedeni, Darwin'den sonra da te­
oriyi ve  teorinin  yeni  biçimlerini  destekleyen 
yığınla  gözlemin  olmasıdır.  Örneğin  genetik, 
kalıtımın nasıl işlediğine dair detaylı bir açık­
lama yapmıştır. Genler, kromozomlar ve belirli 
özelliklerin geçişindeki kimyasal süreçler hak­
kında bilgi  sa�.ibiyiz.  Fosil kanıtlar  da bugün 
Darwin'in  zamanında  olduğundan  çok  daha 
ikna edicidir. Bütün bu sebeplerden dolayı do­
ğal seçilim  ile  evrim  teorisi  sadece  bir "hipo­
tez" olmaktan çok daha fazlasıdır: Onu destek­
leyen azımsanmayacak ağırlıkta kanıt olan bir 
hipotezdir. 
Darwinizm,  geleneksel  Tasanın  Argüma­
nını  şu  ya  da  bu  şekilde  yok  etmiş  ve  pek  çok 
insanın 
dini 
inançlarını  s arsmış  olabilir.  An­
cak  Darwin'in  kendisi  bile  Tanrının  varlığına 
ilişkin  sorular karşısında  açık fikirli görünür. 
Meslektaşı  bir bilim  insanına  yazdığı  mektu­
bunda, bu mesele üzerinde  bir  sonuca  gerçek­
ten  de  varamayacağımızı  belirtmişti:  "Konu-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  227 
nun  bütünü,  insan  zihni  için  fazla  derin." Ve 
ekler:  uBir köpeğin Newton'un  zihni  hakkında 
yorum yapmasından farkı yok." 
Dini  inanç  hakkında  yo
rum 
yapmaya  hazır 
ve bu konuyu, Darwin'in aksine, ömrü boyunca 
çalışmalarının  merkezi  haline  getiren  bir  dü­
şünür S0ren Kierkegaard'dı. 

---

2 6 .   B O L U M  
Fedakarlık 
S0REN KIERKEGAARD 
İbrahim  Tanrıdan  bir  mesaj  alır.  Hakikaten 
korkunç  bir  mesajdır  bu:  Tek  oğlu  İshak'ı 
kurban  etmelidir.  İbrahim  duygusal  bir  kar­
gaşa  içine  girer.  Oğlunu  sevmektedir  ama 
dini bütün bir insandır ve Tanrının  emirleri­
ne itaat etmesi gerektiğini bilir. Eski Ahit'teki 
Yaratılıştan  alınan  bir  hikayede, İbrahim  oğ­
lunu  Moriah  Dağının  tepesine  götürüp  adak 
taşına  yatırır,  Tanrının  istediği  gibi  oğlunu 
bıçağıyla  kurban  edecektir.  Ancak  son  anda, 
Tanrı  bir  melek  gönderip  onu  durdurur. 
Bunun  yerine,  İbrahim  yakınlardaki  çalıla­
ra  yakalanmış  bir  koçu  kurban  eder.  Tanrı, 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  229 
İbrahim'in  sadakatini  oğlunun  yaşamasına 
izin vererek ödüllendirir. 
Bu mesajı olan bir hikayedir.  Buradan çıka­
rılacak  dersin  genellikle, "inançlı  ol, Tanrı'nın 
sana  dediklerini yap,  en hayırlısı olur" olduğu 
düşünülür. Temel mesele, Tanrının sözlerinden 
şüphe  etmemektir.  Ancak  Danimarkalı  filozof 
S0ren Kierkegaard 
( 1 8 1 3-55) 
için konu o  kadar 
basit  değildi. 
Korku  ve Titreme 
(1 842) 
adlı  ki­
tabında,  İbrahim'in  aklından  geçenleri,  evin­
den İsmail'i  öldüreceğine inandığı  dağa gider­
ken  yolda  üç  gün  boyunca  hissettiği  korkuyu, 
acıyı ve  sorgulamayı hayal etmeye çalışmıştır. 
Kierkegaard  oldukça  garip  biriydi  ve  yaşa­
dığı  yer  olan  Kopenhag'a  kolayca  uyum  sağla­
yamamıştı.  Bu ufak tefek adam,  gündüzleri  sık 
sık  şehrin  sokaklarında  bir  dostuyla  sohbet 
ederken görülüyor ve kendini Danimarkalı Sok­
rates  olarak  görmekten  hoşlanıyordu.  Geceleri 
ise  mumlarla  çevrili  masasının  başında  dura­
rak  yazı  yazıyordu.  En  garip  davranışlarından 
biri, bir oyuna ara verildiği  zaman  salona girip, 
herkesin sanki zaten oyunun başından beri ora­
daymış,  eğleniyormuş  gibi  düşünmesini  sağla­
maktı;  oysa  oyunu  hiç  izlememiş, tüm  o  vakit 
boyunca  evinde  yazmakla  uğraşır  olurdu.  Bir 
yazar olarak çok çalışırdı ancak özel hayatında 
acı verici  bir seçim yapmak zorunda kaldı. 
Genç  bir  kadına,  Regine  Olsen' e  gönlünü 
kaptırmış ve ona evlenme teklif etmişti. Regine 

---

230  1  NIGEL WARBURTON 
kabul etti. Ne var ki Kierkegaard, evlenmek için 
fazla  karamsar  ve  dindar  olduğundan  endişe 
ediyordu.  Belki  de  Danca  "mezarlık"  anlamına 
gelen "Kierkegaard" soyadının hakkını veriyor­
du. Regine'e, onunla  evlenemeyeceğini yazdı ve 
nişan yüzüğünü geri gönderdi. Bu karan verdi­
ği için kendini  çok kötü hissetmiş, sonrasında 
gecelerce  yatağında  ağlamıştı.  Regine,  doğal 
olarak yıkılmış ve geri dönmesi için ona yalvar­
mıştı.  Kierkegaard  bunu  reddetti.  Bu  olaydan 
sonra, yazılarının  çoğunun  nasıl yaşanılacağı­
na karar verme ve  doğru karan verdiğinizi bil­
menin zorluğu üzerine olması tesadüf değildir. 
Karar verme, en ünlü eserinin başlığına yer­
leşmişti: 
Ya/Ya  da. 
Bu  kitap,  okuyuculara 
ya 
sefa  sürmek ve _güzelliği kovalamak 
ya da 
gele­
neksel ahlaki kurallara bağlı kalmak arasında­
ki  seçimi  sunmaktaydı, estetik ile etik arasın­
daki  bir  seçimi.  Gelgelelim,  çalışmasında  sü­
rekli geldiği nokta Tanrı  inancıydı. İbrahim'in 
hikayesi  meselenin  kalbidir.  Kierkegaard  için 
Tanrıya inanmak basit bir karar değildir, hatta 
karanlığa adım atmayı gerektirir ve inanca da­
yanarak karar vermek, ne yapmanız  gerektiği­
ni söyleyen geleneksel fikirlere ters  düşebilir. 
Eğer  İbrahim  durmayıp  oğlunu  öldürseydi, 
bu ahlaki açıdan yanlış bir şey olurdu. Bir baba­
nın temel görevi oğluna bakmaktır ve kesinlikle 
onu adak taşına yatırıp  dini bir ayinde boğazını 
kesmemelidir. Tanrının İbrahim'den istediği şey, 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  231 
ahlakı görmezden gelmesi ve gözünü karartma­
sıdır.  Kutsal  Kitapta  İbrahim,  normal  anlamda 
doğru  ve  yanlışı  görmezden  geldiği  ve  oğlu  İs­
hak'ı bile kurban  etmeye hazır olduğu için hay­
ran  olunacak  biri  olarak  gösterilir.  Peki  ama 
korkunç  bir  hata  yapmış  olamaz  mıydı?  Mesaj 
gerçekten Tanrıdan gelmemiş olsaydı ne olurdu? 
Belki  de  bir  halüsinasyondu,  belki  de  İbrahim 
delirmiş  ve  gaipten  sesler  duymaya  başlamış­
tı.  Nasıl  emin  olabilirdi?  Eğer Tanrının  verdiği 
emri değiştireceğini başta bilseydi, İbrahim için 
işler daha  kolay  olurdu. Ama  bıçağını  oğlunun 
kanını dökmek için kaldırdığında, gerçekten onu 
öldüreceğine  inanıyordu. Kutsal  Kitapta  anlatı­
lan  sahneye  göre  asıl vurgulanmak  istenen  bu­
dur.  İnancı  son derece etkileyicidir, 
çünkü 
gele­
neksel  etik  kaygılar yerine Tanrıya  güvenmişti. 
Aksi  takdirde  inanç  olmazdı.  İnanç  risk  içerir; 
ayrıca irrasyoneldir, akla dayanmaz. 
Kierkegaard  bir  babanın  daima  oğlunu  ko­
rumak  zorunda  olması  gibi  genelgeçer  top­
lumsal  görevlerin  bazen  en  yüksek  değerde 
olmadığına  inanıyordu. Tanrıya  itaat  etme  gö­
revi,  iyi  bir  baba  olma  görevinin,  aslında  di­
ğer bütün  görevlerin  üstüne  çıkar.  İnsani  ba­
kış  açısından,  İbrahim  oğlunu  kurban  etmeyi 
düşünecek kadar katı kalpli ve  gayriahlaki  gö­
rünebilir. Ancak Tanrının emri, bu emir her ne 
olursa  olsun,  oyunu  kazanan iskambildeki  as 
gibidir.  Destede  daha  yüksek  bir  kart  yoktur 

---

232 
j 
NIGEL WARBURTON 
ve  insan  etiği  artık  anlamlı  değildir.  Bununla 
birlikte,  inanç  uğruna  etikten  uzaklaşan  bir 
kişi  acı verici bir karar verir, her şeyi  tehlike­
ye  atar, yaptığı  şeyin  nasıl bir yararı  olacağını 
ya  da  ne  olacağını  bilmez,  mesajın  gerçekten 
Tanrıdan  gelip  gelmediğinden  emin  olamaz. 
Bu yolu seçenler tamamen yalnızdır. 
Kierkegaard Hıristiyandı,  ancak Danimarka 
kilisesinden nefret ediyor ve etrafındaki kayıt­
sız Hıristiyanların davranışlarını kabul edemi­
yordu.  Onun için  din, kilisede  şarkı  söylemek 
için bir bahane  değil, yürek burkan bir seçim­
di.  Ona  göre Danimarka  kilisesi Hıristiyanlığı 
çarpıtıyordu  ve  gerçekten  Hıristiyan  değildi. 
Doğal  olarak  bu  düşünceleri  onu  sevilen  biri 
haline getirmedi.  Sokrates  gibi  o  da  eleştirile­
rinden ve  sert 'ifadelerinden  hoşlanmayan  in­
sanları kızdırdı. 
Bu bölümde buraya dek, Kierkegaard'ın neye 
inandığını  kendimden  emin  bir.  biçimde  kale­
me  aldım.  Gelgelelim,  kitaplarında  gerçekten 
neyi  kastettiğini  yorumlamak  bu  kadar  kolay 
değildir.  Bu  bilerek  yaptığı  bir  şeydi.  Kierke­
gaard  sizi, kendi  başınıza  düşünmeye  çağıran 
bir yazardır.  Nadiren  kendi  ismiyle  yazar,  ge­
nelde takma  isim kullanırdı.  Sözgelimi, 
Korku 
ve Titreme 
kitabını Johannes de Silentio adıyla 
yazmıştı, yani Sessiz  John. Bu, yalnızca kitap­
ları Kierkegaard'ın yazmış olduğunu saklamak 
için değildi, yazarın kim olduğunu pek çok kişi 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  233 
hemen  tahmin  ediyordu  ki  muhtemelen  onun 
da  istediği  buydu.  Kitabı  için  uydurduğu  ya­
zarlar,  dünyaya  kendi  bakış  açılarından  ba­
kan karakterlerdi. Bu, Kierkegaard'ın tartıştığı 
durumları  okuyucuya  anlatmak  ve  onları  da 
tartışmanın  içine  çekmek  için  kullandığı  tek­
niklerden  biridir.  Dünyayı  o  karakterin  gözle­
rinden  görürsünüz  ve onun hayata  dair farklı 
yaklaşımlarının değerini belirlemek size düşer. 
Kierkegaard'ın  yazdıklarını  okumak  roman 
okumak  gibidir,  fikirlerini  geliştirmek  için 
sıklıkla  kurgusal  anlatıyı  kullanır. 
Ya/Ya  da 
kitabında 
(1843), 
kitabın  hayali  editörü Victor 
Eremita, ikinci el bir masadaki gizli çekmecede 
duran bir el yazması bulduğunu anlatır. El yaz­
ması, kitabın  ana metnidir.  Güya iki farklı kişi 
tarafından yazılmıştır, bunları A ve B olarak ta­
nımlar.  İlki, hayatı  can  sıkıntısından kurtulma 
etrafında dönen ve yeni heyecanlar arayan zevk 
meraklısı biridir. Genç bir kadını ayartma hika­
yesi  günlük  tarzında  anlatılır.  Bu  kısa  hikaye 
bazı  açılardan  Kierkegaard'ın  Regine  ile  olan 
ilişkisine  ayna  tutar.  Zevk  düşkünü  bu  karak­
ter, Kierkegaard'ın aksine, yalnızca kendi hisle­
riyle ilgilenmektedir. 
Ya/Ya da 
kitabının ikinci 
kısmı  ise,  adeta  bir yargıç  tarafından yazılmış 
gibidir,  ahlaki  yaşam  tarzını  savunur.  İlk  kıs­
mın üslubu, A'nın ilgilerini yansıtır: Sanat, ope­
ra ve baştan çıkarmayla ilgili kısa pasajlardan 
oluşmaktadır. Bu bölümde  sanki yazar,  düşün-

---

234  1  NIGEL WARBURTON 
celerini  uzun  süre  bir  konuya  veremiyormuş 
gibidir.  İkinci  kısım  ise  yargıcın  hayata  bakış 
açısını yansıtacak  şekilde  daha  ciddi, uzun ve 
sıkıcı bir üslupla yazılmıştır. 
Bu  arada,  eğer  reddedilen  zavallı  Regine 
Olsen  için  üzülüyorsanız,  Kierkegaard'la  ya­
şadığı  inişli  çıkışlı  ilişkiden  sonra  bir  devlet 
memuruyla evlendi ve  görünen o  ki, hayatının 
geri kalanında yeterince mutlu yaşadı. Kierke­
gaard  ise  asla  evlenmedi  ve  hatta  Regine'den 
ayrıldıktan  sonra bir kız  arkadaşı bile olmadı. 
Regine  onun gerçek  aşkıydı  ve  başarısız  olan 
ilişkileri, kısa ve ıstırap  dolu hayatında yazdı­
ğı neredeyse her şeyin kaynağıydı. 
Birçok filozof gibi  Kierkegaard'ın  da  değeri 
kısa hayatı -henüz 
42 
yaşındayken öldü- süre­
since tamamen"anlaşılmadı. Kitapları, herhan­
gi  bir  rehberin  yokluğunda  ne  yapacağımıza 
karar  vermenin  getirdiği  keder  üzerine  olan 
düşüncelerinden  etkilenen  Jean-Paul  Sartre 
gibi  (bkz. 
33. 
Bölüm)  varoluşçularla  birlikte 
yirminci yüzyılda ünlü oldu. 
Öznel  bakış  açısı,  seçimler  yapan  bireyin 
deneyimi Kierkegaard için  çok  önemliydi. Karl 
Marx  ise  daha  kapsamlı  bir  görüşü  benimse­
miştir.  Hegel  gibi  Marx'ın  da  tarihin  ve  ona 
yön  veren  güçlerin  nasıl  açığa  çıktığına  dair 
geniş  bir vizyonu  vardı.  Kierkergaard'ın  aksi­
ne,  din  yoluyla  herhangi  bir  kurtuluş  umudu 
görmüyordu. 

---

2 7 .   B O L U M  
Dünyanın Bütün İşçileri, Birleşin! 
KARL MARX 
On  dokuzuncu  yüzyılda  İngiltere'nin  kuzeyin­
de binlerce pamuk atölyesi vardı. Uzun bacala­
rından  çıkan koyu  dumanlar sokakları kirletir 
ve  her  yeri  is  kaplardı.  İçerideki  erkek,  kadın 
ve  çocuklar,  makinelerin  dönmesini  sürdür­
mek  için  çok  uzun  saatler  -çoğunlukla  günde 
14 
saat- çalışırdı.  Köle  sayılmazlardı,  fakat 
maaşları  çok  düşük, koşullar zor ve çoğunluk­
la tehlikeliydi.  Eğer dikkatlerini kaybederlerse 
makinelere  yakalanabilir,  uzuvlarını  kaybe­
debilir,  hatta  ölebilirlerdi.  Bu  tür  durumlarda 
uygulanan  tıbbi  yardım  çok  temeldi.  Çok  az 
seçenekleri  vardı,  çalışmazlarsa  aç  kalırlardı. 

---

236  1  NIGEL WARBURTON 
Ayrılırlarsa,  başka  bir  iş  bulamayabilirlerdi. 
Bu  koşullar  altında  çalışan  insanlar  uzun  ya­
şamazdı ve hayatlarında kendilerinin diyebile­
cekleri çok nadir anlar vardı. 
Bu  süreçte  atölye  sahipleri  gitgide  zengin­
leşti.  Esas  kaygıları  kar  etmekti.  Sermayeleri 
(daha  fazla  para  kazanmak  için  kullanabile­
cekleri  para),  binaları  ve  makineleri,  az  çok 
kendi  malları  sayılacak işçileri  vardı.  İşçilerin 
ise  hemen  hemen  hiçbir  şeyi  yoktu.  Tüm  ya­
pabildikleri,  çalışma  kabiliyetlerini  satmak  ve 
atölye sahiplerinin zenginleşmesine yardım et­
mekti. Emekleriyle atölye sahiplerinin satın al­
dığı  hammaddelere  değer  katıyorlardı.  Pamuk 
fabrikaya girdiğinde, çıktığı halinden  çok  daha 
az  değerdeydi.  �akat  satıldıktan  sonra  pamu­
ğa  eklenen  bu  değerin  çoğu, fabrika  sahipleri­
ne gidiyordu. İşçilere  gelince, fabrika  sahipleri 
onlara  mümkün  olan  en  düşük  ücreti  veriyor, 
genellikle  sadece  hayatta  kalmalarına  yetecek 
kadar  ödeme  yapıyordu.  İşçilerin  iş  güvenliği 
yoktu.  Eğer yaptıkları  şeye  olan  talep  düşerse, 
işten atılır ve başka iş bulamazlarsa ölüme terk 
edilirlerdi.  Alman  filozof Karl  Marx  ( 1 8 1 8-83), 
1 830'larda yazmaya  başladığında,  Sanayi  Dev­
riminin  yarattığı  bu  sert  koşullar  sadece  İn­
giltere'de  değil, tüm Avrupa'da  etkisini  göster­
mekteydi. Bu  durum Marx'ı öfkelendiriyordu. 
Marx bir eşitlikçiydi: İnsanlara eşit davranıl­
ması  gerektiğini  düşünüyordu. Fakat kapitalist 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  237 
sistemde -çoğunlukla miras kalan bir servetten 
dolayı- parası olanlar,  gitgide  daha  zenginleşi­
yordu.  Bu  sırada,  emeklerini  satmaktan  başka 
yapacak  bir  şeyleri  olmayan  insanlar  sefil  ha­
yatlar  yaşıyor  ve  sömürülüyorlardı.  Marx  için 
tüm insanlık tarihi, bir sınıf mücadelesi  olarak 
açıklanabilirdi: Zengin kapitalist sınıf (burjuva­
zi)  ile  çalışan  sınıf ya  da proletarya  arasındaki 
mücadele.  Burjuvazi  ile  proletarya  arasındaki 
bu ilişki, insanoğlunun potansiyeline ulaşması­
nı engelliyor, çalışmayı tatmin edici bir etkinlik 
yerine acı  dolu  bir şeye  çeviriyordu. 
Muazzam  bir  enerjiye  sahip  ve  sorun  ya­
ratmasıyla  ünlü  olan  Marx,  hayatının  çoğunu 
fakirlik  içinde  geçirdi,  zulümden  kurtulmak 
için  Almanya'dan  Paris'e,  sonra  da  Brüksel'e 
yerleşti.  Nihayet  Londra'yı mesken tutmuştur. 
Burada yedi  çocuğu, eşi Jenny ve  kendisinden 
gayrimeşru  bir  çocuk  sahibi  olduğu  temizlik­
çisi  Helene  Demuth'la yaşadı. Dostu  Friedrich 
Engels, gazetelerde yazabileceği  işler bulması 
için  ona  yardım  etti  ve  hatta  Marx'ın  gayri­
meşru oğlunu, durumu  örtbas  etmek için  evlat 
edindi.  Bununla  birlikte,  Marx  ailesinin  nadi­
ren yaşamını sürdürebilecek kadar parası olu­
yordu. Çoğu zaman hastaydılar, açtılar ve üşü­
yorlardı.  Çocuklarından  üçü trajik bir  şekilde 
yetişkinlik çağına  gelmeden öldü. 
Hayatının  sonraki  yıllarında  Marx,  günle­
rinin  çoğunu,  çalışmak  ve  yazmak  için  Lond-

---

238  1 
NIGEL WARBURTON 
ra'daki  British  Museum'un  okuma  odasında 
geçirecek,  diğer  günlerde  de  Soho'daki  kala­
balık dairesinde kalıp, kendi el yazısı çok kötü 
olduğu,  hatta  bazen  kendisi  bile  okuyamadığı 
için  düşüncelerini  eşine  yazdıracaktı.  Bu  zor 
koşullarda muazzam sayıda, elliden fazla kalın 
cildi  dolduracak kadar kitap ve makale üretti. 
Düşünceleri, kimileri  için  iyi,  pek  çok  kişi  için 
ise  şüphesiz  kötü  yönde,  milyonlarca  insanın 
hayatını değiştirdi.  Gerçi kendi  zamanında  ek­
santrik bir figür, belki  de biraz  çılgın biri  gibi 
görünüyor olmalıydı. Ne kadar etkili olacağını 
az insan  öngörebildi. 
Marx,  kendini  işçilerle  özdeşleştiriyordu. 
Toplumun  tüm  yapıları  onları  eziyordu.  Tam 
olarak insanca _yaşayamıyorlardı. Kısa bir süre 
sonra fabrika  sahipleri, üretim sürecini küçük 
birimlere  ayırmaları  halinde  daha  fazla  ürün 
elde  edebileceklerinin  farkına  vardılar.  Böy­
lece  her  işçi, üretim hattındaki  belirli  bir işte 
uzmanlaşabilirdi.  Fakat  bu, işçilerin  hayatını, 
onları  sıkıcı  ve  sürekli  tekrarlayan  eylemler­
de  bulunmaya  zorlayarak  daha  da  tatsız  hale 
getirdi.  Bütün  üretim  sürecini  görmüyor  ve 
ancak  karınlarını  doyuracak  kadar kazanıyor­
lardı. Yaratıcı  olmak  yerine  yıpranıyorlar,  fab­
rika sahiplerinin zenginleşmesinden başka bir 
amacı  olmayan  dev  bir  makinenin  dişlilerine 
dönüşüyorlardı.  Sanki  gerçekte  insan değiller­
di,  sadece üretim hattının devam etmesi ve ka-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
239 
pitalistlerin daha fazla kar -işçilerin emeğiyle 
yaratılan, Marx'ın "artı  değer" dediği  şey- ko­
parmalarını  sağlamak  için  doyurulması  gere­
ken  karınlar olarak  görülüyorlardı:  Tüm  bun­
ların  işçiler üzerindeki  etkisi, Marx'ın 
yaban­
cılaşma 
dediği  ş eydi.  Bu  sözcükle  birkaç  şey 
demek  istiyordu.  İşçiler  yabancılaşmışlardı 
ya  da  gerçekte  insan  olarak  oldukları  şeyden 
uzaklaşmışlardı.  Yaptıkları  şeyler  de  onları 
yabancılaştırmıştı.  Ne  kadar  çok  çalışırlarsa, 
o  kadar fazla  üretirlerdi  ve  kapitalistler  için 
daha fazla kar  sağlarlardı.  Nesnelerin kendisi 
bile işçilerden intikam alır gibiydi. 
Gelgelelim,  hayatları  sefil  ve  tamamen eko­
nomik  koşullarla  belirlenmiş  olsa  da  bu  in­
sanlar  için  hala  biraz  umut  vardı.  Marx,  ka­
pitalizmin  sonunda  kendi  kendini  ortadan 
kaldıracağına  inanıyordu.  Proletarya,  eninde 
sonunda  şiddetli bir devrimle yönetimi devra­
lacaktı.  Er ya  da  geç,  dökülen  tüm  bu  kandan, 
insanların artık sömürülmediği, yaratıcı ve iş­
birliği  içinde  olabildikleri  daha  iyi  bir  dünya 
doğacaktı. Herkes topluma  bir  şekilde katkıda 
bulunacak ve  toplum  da bunun  karşılığını  ve­
recekti:  Marx'ın görüşü, "herkesten yeteneğine 
göre,  herkese  ihtiyacına  göre"ydi.  İşçiler  fab­
rikaların  kontrolünü  ellerine  alarak,  herkesin 
ihtiyaç  duyduğunu  almaya yetecek kadar  şeye 
sahip  olduğundan emin  olacaklardı. Kimsenin 
aç kalmasına ya da uygun giyecek veya barına-

---

240 
1 
NIGEL WARBURTON 
ğı  olmadan yaşamasına gerek  olmayacaktı. Bu 
gelecek,  komünizm,  işbirliğinin  yararlarının 
paylaşılmasına dayanan bir dünyaydı. 
Marx,  toplumun  gelişim  yönüne  ilişkin  ça­
lışmasının, bu  geleceğin kaçınılmaz  olduğunu 
gösterdiğine inanıyordu. Tarihin yapısı içerisi­
ne inşa edilmişti. Fakat bir parça yardım gere­
kebilirdi  ve  1 848'de  Engels'le  birlikte  yazdığı 
Komünist  Manifesto'da, 
dünya  işçilerini  bir­
leşmeye  ve  kapitalizmi  devirmeye  davet  etti. 
Jean-Jacques  Rousseau'nun 
Toplum  Sözleş­
mesi'nin 
(bkz.  1 8.  Bölüm)  baştaki  satırlarını 
tekrarlayarak,  işçilerin  zincirlerinden  başka 
kaybedecek hiçbir  şeyleri  olmadığını ilan edi­
yordu. 
Marx tarihle ilgili düşüncelerinde Hegel'den 
(22. 
Bölüm)  etkilendi.  Hegel,  görmüş  olduğu­
muz  gibi,  her  şeyin  altında yatan  bir  yapının 
olduğunu ve  aşamalı  olarak bir  şekilde  kendi­
nin  bilincinde  olacak  bir  dünyaya  doğru  iler­
lediğimizi  ifade  etmişti.  Marx,  Hegel'den  iler­
lemenin  kaçınılmazlığıyla  birlikte,  tarihin  bir 
örüntüye  sahip ' olduğu,  olayların  birbirini  iz­
lemesinden ibaret olmadığı fikrini  aldı. Ancak 
Marx'ın yorumunda  ilerleme,  altta yatan  eko­
nomik güçler nedeniyle gerçekleşiyordu. 
Marx ve  Engels,  sınıf mücadelesinin yerine, 
kimsenin toprak  sahibi  olmadığı, miras  bıra­
kılmayan,  eğitimin  ücretsiz  olduğu  ve  kamu 
fabrikalarının  herkesin  ihtiyacını  karşıladığı 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  24ı 
bir  dünya  vaat  etmiştir.  Din  ya  da  ahlaka  da 
gerek  olmayacaktı.  Din,  daha  sonra  meşhur 
olan  ifadesiyle, "halkın afyonu"ydu:  İnsanları, 
gerçekte baskı altında olduklarını fark edeme­
yecekleri şekilde uyutan bir uyuşturucu gibiy­
di.  Devrimden  sonraki  yeni  dünyada  insanlar, 
insanlıklarını  gerçekleştirebilecekti. Yapıp  et­
tikleri  anlamlı  olacak  ve  herkese  yararlı  ola­
cak şekilde işbirliği yapacaklardı. Devrim, tüm 
bunları başarmanın  yoluydu,  bu  da,  zenginler 
öylece  servetlerinden  vazgeçmeyecekleri  için 
şiddet anlamına geliyordu. 
Marx, geçmişteki filozofların dünyayı  sade­
ce yorumlamış  olduklarını  düşünüyordu, oysa 
onun istediği dünyayı değiştirmekti. Bu, birço­
ğu ahlaki ve siyasi reformlar üzerinde durmuş 
olan  ondan  önceki  filozoflara  bir  parça  hak­
sızlıktı. Ancak  onun  düşünceleri, birçoğundan 
daha etkili  oldu.  Düşünceleri  çabucak yayıldı, 
1 9 1  
7'de Rusya'da ve başka yerlerde görülen ger­
çek  devrimlere ilham verdi. Ne yazık ki -Rusya 
ve bazı komşularını  içine  alarak kurulmuş  de­
vasa bir devlet olan- Sovyetler Birliği'nin, yir­
minci yüzyılda Marksist çizgide oluşturulmuş 
diğer  komünist  devletlerin  çoğuyla  birlikte 
baskıcı, etkisiz ve  yozlaşmış  olduğu  anlaşıldı. 
Üretim süreçlerini ulusal  ölçekte  düzenlemek, 
hayal edilebileceğinden çok daha zordu. Mark­
sistler,  bunun,  Marksist  düşüncenin  kendisi­
ne  zarar vermediğini  iddia  eder.  Bazıları  hala 

---

242  1  NIGEL WARBURTON 
Marx'ın toplum hakkındaki düşüncelerinin te­
melde  doğru  olduğuna  inanır ancak komünist 
devletlerin  yöneticileri  bu  devletleri  gerçek 
anlamda  komünist  çizgide  yönetmemişlerdir. 
Başkaları ise insan doğasının bizi, Marx'ın he­
saba  katmadığı  kadar  rekabetçi  ve  kendimiz 
için  açgözlü yaptığına  işaret  ederler:  Onların 
görüşüne  göre,  insanların  komünist  bir  dev­
lette tam anlamıyla işbirliği yapması mümkün 
değildir, bizler öyle yaratılmamışızdır. 
1 883 
yılında  veremden  öldüğünde,  az  sayı­
da insan Marx'ın kendinden sonraki tarih üze­
rindeki etkisini öngörebilmişti. Düşünceleri de 
Londra  Highgate  Mezarlığında  onunla  birlik­
te  gömülecekmiş  gibi  görünüyordu.  Engels'in, 
mezarı başın
�
_aki "Adı yüzyıllar boyunca yaşa­
yacak,  eseri  del" ifadesi  hayal  gibi görünüyor­
du. 
Marx'ın  ana  ilgi  ala�ı  ekonomik ilişkilerdi. 
Onun görüşüne göre,  olduğumuz  ve  olabilece­
ğimiz  her  şeyi  bu  ilişkiler  biçimlendiriyordu. 
Pragmatist  filozof William  James, bir  düşün­
cenin "nakit değeri" hakkında yazarken  olduk­
ça farklı bir şey kastediyordu. James'e göre bu, 
basit  bir  deyişle  düşüncenin  yol  açtığı  eylem, 
dünyada yarattığı farktı. 

---

2 8 .   B O L U M  
Ne Olmuş? 
C.S. PEIRCE VE WILLIAM JAMES 
Bir  sincap,  büyük  bir  ağacın  gövdesine  sıkıca 
tutunmuştur. Ağacın diğer tarafında, gövdesine 
sokulmuş bir avcı vardır. Avcı ne zaman  soluna 
doğru  hareket  etse, pençeleriyle  ağaca  tutunan 
sincap  da  kendi  soluna  doğru  hareket  ederek 
ağacın  etrafında  ilerler.  Avcı  sincabı  bulmaya 
çalışır, fakat sincap  her  seferinde avcının görüş 
alanının  dışında  kalmayı  başarır.  Aynı  durum 
saatlerce  aynı  şekilde  devam  eder,  avcı  bir  an 
bile  olsa  sincabı göremez. Bu durumda, avcının 
sincabın 
etrafında döndüğünü 
söylemek doğru 
mudur?  Bunun  üzerine  bir  düşünün.  Avcı  ger­
çekten avının 
etrafında dönmüş 
müdür? 

---

244  \ 
NIGEL WARBURTON 
C evabınızın  "neden  bilmek  istiyorsun?"  ol­
ması mümkündür. Amerikalı filozof ve psikolog 
William James 
(1 842- 1 9 1 0), 
aynı  örnek üzerine 
tartışmakta  olan  bir  grup  arkadaşına  rastlar. 
James,  sizin  cevabınıza  sempatiyle yaklaşırdı. 
Arkadaşları  cevap üzerinde hemfikir olamasa­
lar  da  meseleye  ilişkin  ortaya  çıkarılabilecek 
mutlak bir doğru varmışçasına tartışıyorlardı. 
Bazıları  "evet,  avcı  sincabın  etrafında  dönü­
yordu," diğerleri  ise, "hayır,  kesinlikle  dönmü­
yordu"  diyordu.  James'in,  cevabı  bulmalarına 
yardımcı  olabileceğini  düşündüler.  James'in 
cevabı  kendi 
pragmatist 
felsefesine  dayanı­
yordu. 
Söylediği  şuydu:  Eğer  etrafında  dönmek­
ten kastınız, adamın  sincabın  önce kuzeyinde, 
sonra  doğusunda,  sonra  güneyinde  ve  sonra 
da batısında bulunması ise ki bu da "etrafında 
dönmek"  fiilinin  anlamlarından  bir  tanesidir, 
o  zaman  avcının  sincabın  etrafında  döndüğü 
doğrudur.  Bu  anlamda,  avcı  gerçekten  sinca­
bın  etrafında  dönmektedir.  Ancak  eğer,  avcı­
nın  önce  sincabın  karşısında,  sonra  sağında, 
ardından  arkasında,  en  sonunda  da  solunda 
bulunmasını  kastediyorsanız,  karşımızda  "et­
rafında dönme"nin başka bir anlamı vardır ve 
sorunun  cevabı "hayır" dır.  Sincabın  karnı  her 
zaman avcıya dönüktür, bu  anlamda  avcı  sin­
cabın  etrafında  dönmemektedir.  Aralarında 
ağaç,  yüzleri  sürekli  birbirlerine  dönük,  bir-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
245 
birlerini  görmeksizin  döne  döne  dans  ediyor 
gibidirler. 
Bu  örnekle  işaret  edilen  şey,  pragmatizmin 
pratik sonuçlarla, düşüncenin "nakit  değeri"y­
le  ilgilendiğini  göstermektir.  Eğer  cevap  be­
raberinde  bir  şey  getirmiyorsa,  o  zaman  neye 
karar verdiğiniz  gerçekten  de  önemli  değildir. 
Bütün  mesele,  niye  bilmek istediğinize  ve  bu­
nun fiilen nasıl  bir fark yaratacağına bağlıdır. 
Bu  yaklaşımda,  soruyla  ilgili  özel  insani  ilgi 
ve "etrafında  dönmek" fiilini  farklı  bağlamlar­
da  tam  olarak nasıl kullandığımız  dışında bir 
hakikat yoktur.  Eğer pratik bir fark yoksa, me­
seleye  dair bir hakikat  de  yoktur.  Hakikat,  bir 
şekilde "orada  bir yerde," onu  bulmamızı  bek­
leyen bir  şey  değildir.  James  için  hakikat,  ba­
sitçe işe yarayan, hayatlarımız üzerinde yararlı 
etkisi  olan  şeydi. 
Pragmatizm,  on  dokuzuncu  yüzyılın  sonla­
rında Amerika  Birleşik  Devletleri'nde  popüler 
olan  felsefi  bir  yaklaşımdır.  Bu yaklaşım,  fel­
sefeyi  daha  bilimsel  kılmak  isteyen  Amerika­
lı  filozof ve  bilim  insanı  C.S.  Peirce'le  ("pörs" 
diye telaffuz edilir) başladı. Peirce 
(1839- 1 914), 
bir ifadenin  doğru olması için onu destekleye­
cek  bazı  olası  deney  veya  gözlemlerin  olması 
gerektiğine  inanıyordu.  Eğer "cam kırılgandır" 
derseniz  bu,  ona  bir  çekiçle  vurmanız  duru­
munda ufak parçalara ayrılacağı  anlamına ge­
lir. "Cam kırılgandır" ifadesini doğru kılan bu-

---

246  J  NIGEL WARBURTON 
dur.  Cama  vurduğunuzda  ne  olacağıyla  ilgili 
bu olgu dışında, camın sahip olduğu görünmez 
bir "kırılganlık" niteliği yoktur. "Cam  kırılgan­
dır" ifadesi, bu pratik sonuçlardan ötürü doğru 
bir ifadedir. "Cam saydamdır" da doğru bir ifa­
dedir, çünkü camdan baktığınızda arkasını gö­
rebilirsiniz ve bunun nedeni camın gizemli bir 
özelliği  değildir.  Peirce,  pratikte  herhangi  bir 
fark yaratmayan  soyut  teorilerden nefret  eder, 
anlamsız  olduklarını  düşünürdü.  Doğru,  ide­
al  olarak  yürütmek  istediğimiz  bütün  deney­
leri  ve  soruşturmaları  gerçekleştirebilmemiz 
durumunda  en  nihayetinde  varacağımız  şey­
dir.  Bu, 
32. 
Bölümün  konusunu  oluşturan, A.J. 
Ayer'in mantıksal pozitivizmine çok yakındır. 
Peirce'ün  çalışmaları  yaygın  bir  şekilde 
okunmadı, ama William James'inkiler okundu. 
O  mükemmel  bir  yazardı  - ünlü  kardeşi,  ro­
man ve  kısa  hikaye  yazarı Henry James  kadar 
iyi, belki ondan da iyiydi. İkisinin  de Harvard 
Üniversitesinde  ders  verdikleri  dönemde,  Ja­
mes  zamanının  çoğunu  Peirce'le  pragmatizm 
üzerine  tartışarak  geçirdi.  James  pragmatiz­
min,  makalelerinde  ve  derslerinde  popüler 
hale  getirdiği  kendine  has  bir  biçimini  geliş­
tirdi.  Onun için pragmatizm  şöyle  özetlenebi­
lir:  Doğru,  işe  yarayandır.  Gerçi  "işe  yarayan" 
derken  ne  demek  istediği  bir  parça muğlaktır. 
İlk  dönem psikologlardan biri  olsa  da,  sadece 
bilimle değil,  ahlaki  anlamda doğru ve yanlış 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  247 
ve  dinle  de  ilgileniyordu. Aslında en  çok  tartı­
şılan yazıları dinle ilgiliydi. 
James'in  yaklaşımı  geleneksel  doğruluk 
görüşünden  oldukça  farklıdır.  Bu  görüşe  göre 
doğruluk,  olgulara  uygunluk  göstermek  an­
lamına  gelir.  Bu  uygunluk  teorisine  göre,  bir 
cümleyi  doğru yapan  şey,  onun  dünyanın  na­
sıl  olduğunu tam  olarak betimlemesidir. "Kedi 
minderin  üzerindedir"  cümlesi, minderin  üze­
rinde bir kedi  olduğu  zaman  doğrudur,  olma­
dığı  zaman,  örneğin  kedi  dışarı çıkmış bahçe­
de  fare  arıyorsa yanlıştır.  James'in pragmatik 
doğruluk  teorisine  göre,  "minderin  üzerinde 
kedi var" cümlesini doğru yapan şey, ona inan­
manın  bizim  için  pratik  olarak  kullanışlı  so­
nuçlar  üretmesidir.  Bizim  için  işe yarar.  Böy­
lece  örneğin minderin üzerinde kedi olduğuna 
inanmak,  kedi  başka bir yere  gidinceye  kadar 
evcil  faremizle  minderin  üzerinde  oynamaya­
cağımızı bilmemiz sonucunu doğurur. 
"Minderin üzerinde kedi var" gibi  bir örneği 
kullandığımızda, bu pragmatik doğruluk teori­
sinin  sonuçları  özellikle  şaşırtıcı ya  da  önem­
li 
görünmez. Ancak bunu bir  de "Tanrı  vardır" 
cümlesinde deneyelim. James'in bu konuda ne 
söylemesini beklerdiniz? 
Tanrının var olduğu doğru mu? Ne  düşünü­
yorsunuz? Başlıca cevaplar "evet, Tanrının var 
olduğu  doğrudur," "hayır, Tanrının  var  olduğu 
doğru  değildir" ya  da "bilmiyorum" olur. Bunu 

---

248  1 
NIGEL WARBURTON 
okumadan  önce  soruma  cevap  vermek  zorun­
da  kalsaydınız,  muhtemelen  bu  cevaplardan 
birini verirdiniz. Bu konumların  adları  vardır: 
Teizm,  ateizm  ve  bilinemezcilik.  "Evet,  Tanrı­
nın  var  olduğu  doğrudur"  diyenler,  genellikle 
bir  yerlerde  üstün  bir  varlığın  var  olduğunu 
ve "Tanrı  vardır" ifadesinin, yaşayan  hiç insan 
olmasa, hatta  insanoğlu  hiç var olmamış  olsa 
bile doğru olacağını kasteder. "Tanrı vardır" ya 
da "Tanrı yoktur," hem doğru hem de yanlış ifa­
delerdir. Fakat onları  doğru ya da yanlış yapan 
onlar  hakkında  ne  düşündüğümüz  değildir. 
Onlar hakkında  ne  düşünürsek  düşünelim, bu 
ifadeler ya  doğru ya da yanlıştır.  Onları  düşü­
nürken, sadece doğru cevabı bulmayı umarız. 
James,  "Tap.rı  vardır"  ifadesinin  oldukça 
farklı  bir  analizini  sundu.  Söz  konusu  ifade­
nin doğru olduğunu  düşünüyordu.  Onu  doğru 
yapan  şey,  sahip  olması  yararlı  bir  inanç  ol­
masıdır. Bu sonuca varırken Tanrının varlığına 
inanmanın faydalarına odaklandı. Bu onun için 
önemli  bir  konuydu  ve  bundan  dolayı,  dinsel 
inancın  sahip  olabileceği  geniş  kapsamlı  et­
kileri incelediği 
Dinsel Deneyim  Türleri 
( 1 902) 
adını taşıyan bir kitap yazdı. James için "Tanrı 
vardır"  ifadesinin  doğru  olduğunu  söylemek, 
inanan için, ona inanmanın iyi olduğunu söyle­
mektir.  Bu, benimsenmesi  şaşırtıcı bir konum­
dur. 
1 2. 
Bölümde  incelediğimiz, bilinemezcile­
rin Tanrının  varlığına  inanmaktan  fayda  sağ-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  249 
layacaklarını  söyleyen  Pascal'ın  argümanını 
andırır.  Gerçi  Pascal, "Tanrı vardır" ifadesinin, 
insanlar Tanrıya inanarak kendilerini  daha iyi 
hissettikleri ya  da bu inançtan dolayı  daha  iyi 
insanlar  oldukları  için  değil  Tanrı  gerçekten 
var olduğu için doğru old
u
ğu
na 
inanırdı. 
Onun 
giriştiği  bahis,  bilinemezcileri  kendi  düşün­
düğü  şeyin doğru olduğuna  inandırmanın  bir 
yoluydu  sadece.  James  içinse Tanrıya  inancın 
"tatminkar bir  şekilde işe yaradığı" varsayımı, 
"Tanrı vardır" ifadesini de do
ğr
u 
kılar. 
Bunu  daha  da  netleştirmek için "Noel Baba 
vardır" cümlesini ele alalım. Bu doğru mudur? 
Gerçekten,  kırmızı  yüzlü  neşeli  ve  tombul  bir 
adam  her  noelde  hediye  dağıtmak  için  baca­
nızdan  içeri  girer  mi?  Eğer  bunun  gerçek  ol­
duğuna  inanıyorsanız,  bu  paragrafın  gerisini 
okumayın.  Gerçi gerçekten var olsa güzel olur­
du  diye  düşünseniz  bile, Noel  Babanın var  ol­
duğunu 
düşünmüyor 
olduğunuzu tahmin  edi­
yorum. İngiliz filozof Bertrand Russell (bkz. 
3 1 .  
Bölüm), William  James'in pragmatik  doğruluk 
teorisinin,  onun  "Noel  Baba  vardır" ifadesinin 
doğru  olduğuna  inanması  gerektiği  anlamına 
geldiğini 
söyleyerek bu  teoriyle  dalga  geçmiş­
tir.  Bunu  söylemesinin  nedeni,  James'in  bir 
cümleyi doğru kılan şeyin, ona inanmanın ina­
nan kişi üzerindeki  etkisi  olduğunu  düşünme­
siydi.  En azından  çoğu  çocuk  için  en  azından, 
Noel 
Babaya  inanmak  harikadır.  Noeli  onlar 

---

250 
1  NIGEL WARBURTON 
için  çok  özel  bir  güne  dönüştürür;  daha  iyi 
davranmalarını sağlar;  noelden önceki günler­
de odaklanabilecekleri  bir şey verir. Onlar için 
işe yarar. Dolayısıyla  ona  inanmak  bir şekilde 
işe yaradığı  için, bu durum  onu,  James'in  teo­
risine göre  doğru kılıyor görünür.  Sorun  şu ki, 
doğru olsaydı iyi olacak olan şey ile gerçekten 
doğru olan şey arasında bir fark vardır. James, 
böyle bir durumda,  Noel  Babaya  inanmak  ço­
cuklar için  işe yarıyor  olsa  da, herkes  için  işe 
yaramadığını  belirtebilirdi.  Eğer  aileler  Noel 
Babanın  noel  arifesinde  hediye  dağıttığına 
inansaydı,  çıkıp  çocukları  için  hediye  almaya 
gitmezlerdi.  "Noel  Baba  vardır"  inancında  bir 
aksaklık olduğunu anlamak için noel sabahını 
beklemek  yeterli  olurdu.  Fakat  bu,  küçük  ço­
cuklar  için N Öel  Babanın  olması  doğru,  çoğu 
yetişkin  içinse yanlıştır mı  demek?  Bu  durum 
da  doğruyu  öznel, dünyanın nasıl olduğundan 
ziyade bizim bir şey hakkında nasıl hissettiği­
mize ilişkin bir meseleye dönüştürmez mi? 
Başka bir örnek ele  alalım.  Diğer insanların 
zihinleri  olduğunu  nereden  biliyorum?  Hiçbir 
içsel yaşamı olmayan bir çeşit zombiden ibaret 
olmadığımı kendi deneyimlerimden biliyorum. 
Kendi düşüncelerim, niyetlerim vb var. Bunun­
la birlikte, etrafımdaki insanların da düşünce­
lerinin  olup  olmadığını  nasıl  söyleyebilirim? 
Belki  de  bilinçsizler.  Kendilerine  ait  zihinleri 
olmaksızın  otomatik  bir  şekilde  hareket  eden 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
251 
zombiler  olamazlar  mı?  Burada  söz  konusu 
olan,  filozofları  uzun  zaman  endişelendiren 
Diğer  Zihinlerin  Varlığı  Problemidir.  Çözmesi 
zor  bir  bilmecedir  bu.  James'in  cevabı,  diğer 
insanların  zihinlerinin  olduğunun  doğru  ol­
ması gerektiğidir. Aksi takdirde, diğer insanlar 
tarafından  kabul  edilme  ve  takdir  edilme  ar­
zumuzu tatmin  edemezdik.  Bu  tuhaf  denebile­
cek bir  argümandır.  James'in pragmatizminin 
hüsnükuruntu  -gerçekten  doğru  olup  olmadı­
ğına  bakmaksızın,  doğru  olması  arzu  edilen 
şeye  inanma- olduğu  izlenimini  verir.  Birileri 
sizi  övdüğünde, sırf hoşunuza  gittiği  için,  on­
ların  robot  değil  de  bilinç  sahibi  varlıklar  ol­
duğunu  düşünmek, onları  bilinç  sahibi varlık­
lar yapmaz.  Pekala  içsel bir yaşamdan  yoksun 
olabilirler. 
Yirminci yüzyılda Amerikalı filozof Richard 
Rorty 
(1931 -2007) 
bu  tarzdaki  pragmatik  dü­
şünmeyi  devam  ettirmiştir.  James  gibi  o  da 
sözcükleri  dünyayı  bir biçimde yansıtan  sem­
bollerden  ziyade,  bir  şeyler  yaparken  kullan­
dığımız  araçlar  olarak  düşünüyordu.  Sözcük­
ler dünyayı  kopyalamamızı  değil,  onunla başa 
çıkmamızı  sağlar.  "Doğru,  çağdaşlarınızın  ya­
nınıza kar kalmasına  izin verdikleri şeydir" ve 
tarihin hiçbir dönemi gerçekliği bir diğerinden 
daha  doğru yakalamaz  diyordu. Rorty'ye  göre, 
insanlar  dünyayı  tanımlarken,  bir  Shakespea­
re oyununu yorumlayan edebiyat eleştirmenle-

---

252 
j 
NIGEL WARBURTON 
ri  gibidirler:  Oyunun, hepimizin  kabul  etmesi 
gereken tek bir "doğru" okuması yoktur.  Farklı 
insanlar,  farklı  zamanlarda,  metni  farklı  şe­
killerde yorumlarlar.  Rorty  herhangi bir bakış 
açısının  daimi  doğruluğunu  reddetmiştir.  Ya 
da  en  azından, benim onun çalışmalarına dair 
yorumum  budur.  Muhtemelen  Rorty,  avcının 
ağacın  çevresinde  koşturan  sincabın  etrafın­
da dönüp dönmediği sorusunun "doğru" cevabı 
olmadığı gibi, bunun  da doğru bir yorumu  ol­
madığını düşünürdü. 
Friedrich  Nietzsche'nin  eserlerinin  doğru 
bir yorumunun olup  olmadığı  da ilginç bir so­
rudur. 

---

ı/ 
d 
2 9 .  B O L U M 
Tanrının Ölümü 
FRIEDRICH NIETZSCHE 
"Tanrı 
öldü,"  Alman 
filozof  Friedrich 
Nietzsche'nin  ( 1 844-1 900)  en  ünlü  sözüdür. 
Fakat  Tanrı  nasıl  ölebilir  ki?  Tanrının  ölüm­
süz  olduğu  varsayılır.  Ölümsüz  varlıklar  öle­
mez. Sonsuza . dek yaşarlar.  Bir bakıma mesele 
de  budur .. .  Tanrının  ölümü  bu  nedenle  kula­
ğa garip gelir. Nietzsche, Tanrının ölemeyeceği 
fikriyle  oynuyordu. Tanrının bir zamanlar ger­
çekten yaşadığını  ama  artık  öldüğünü  kastet­
miyordu.  Tanrıya  inanmayı  bırakmanın  akılcı 
olduğundan  söz  ediyordu.  Nietzsche,  "Tanrı 
öldü" ifadesini 
Şen Bilim 
kitabında (1 882) elin­
de  fenerle  her  yerde  Tanrıyı  arayan,  ama  bu-

---

254  J 
NIGEL WARBURTON 
lamayan  bir  karakterin  ağzından  söylüyordu. 
Köylüler bu adamın deli olduğunu düşünür. 
Nietzsche  olağanüstü  bir  adamdı.  Henüz 
yirmi  dört  yaşındayken  Basel  Üniversitesi­
ne profesör olarak  atandığında,  önünde  onu 
saygın  bir  akademik  kariyer  bekliyor  gibi 
görünüyordu.  Fakat  bu  eksantrik  ve  özgün 
düşünür,  uyumlu  biri  değildi,  hayatı  kendi­
si  için  zorlaştırmak  hoşuna  gidiyor  gibiydi. 
Sonunda 
1 879 
yılında,  kısmen  hastalığından 
dolayı üniversiteden ayrıldı. İtalya, Fransa ve 
İsveç' e  seyahat etti. O  dönemde pek kimsenin 
okumadığı  ama  günümüzde  hem  felsefi  hem 
de  edebi eserler  olarak ün kazanmış  kitapla­
rını yazdı. Sonrasında ruh sağlığı bozuldu ve 
hayatının  son  zamanlarını  bir  akıl  hastane­
sinde geçirdi. 
Fikirlerini düzenli bir biçimde sunan Irnma­
nuel  Kant'ın  aksine,  Nietzsche  okuyucularına 
her açıdan yaklaşıyordu. Yazılarının çoğu kısa, 
parça  parça  paragraflardan  ve  tek  cümlelik 
yorumlardan  oluşuyordu.  Bir kısmı ironik, bir 
kısmı içten, çoğu ise kibirli ve kışkırtıcıydı. Ba­
zen  Nietzsche'nin  size  bağırdığını  hissedersi­
niz, bazen de kulağınıza fısıldadığını. Sıklıkla, 
okuyucularının  onunla  işbirliği  yapmasını  is­
ter,  sanki  sen  ve  ben  işleırin  nasıl yürüdüğü­
nü biliyoruz  ama bu  aptallar yanılsamalardan 
mustarip  der gibidir.  Sürekli  geri  döndüğü bir 
tema ahlakın geleceğidir. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  255 
Eğer  Tanrı  ölürse,  sonra  ne  olur?  Nietzs­
che'nin  kendine  bu  soruyu  sorar.  Cevabı  ise, 
bizi  ahlak için bir temelden  yoksun  bıraktığı­
dır.  Doğru ya  da yanlışa, iyi ya  da kötüye  dair 
düşüncelerimiz  bir  Tanrının  olduğu  dünyada 
anlam kazanır. Tanrının  olmadığı bir dünyada 
anlamsızdırlar.  Tanrıyı  ortadan  kaldırırsanız, 
o  zaman  nasıl  yaşamamız,  neye  değer verme­
miz  gerektiğine  dair  açık  ilkelerin  var  olma 
olasılığını da ortadan kaldırmış olursunuz. Bu 
sert  bir  mesajdır ve  çağdaşlarının  çoğu bunu 
duymak  bile  istemez.  Nietzsche  kendisini  bir 
"ahlak  karşıtı"  olarak  tanımlar;  kasten  kötü 
şeyler yapan biri değil, ahlakın  ötesine  geçme­
miz  gerektiğine  inanan  biridir:  Kitaplarından 
birinin başlığı  gibi, "iyinin ve  kötünün  ötesin­
de" olmalıyız. 
Nietzsche için Tanrının ölümü, insanlık için 
yeni olanakların kapısını  aralamaktadır. Bun­
lar, hem  korkutucu  hem  de  heyecan  vericidir. 
Olumsuz  tarafı,  insanların  nasıl  yaşamak  ya 
da  nasıl  olmak  zorunda  oldukları  hakkında 
güvenlik  ağının  veya  kuralların  bulunmama­
sıydı. Dinin ahlaki eylemlere anlam verip onla­
rı sınırladığı yerde, Tanrının yokluğu her şeyi 
mümkün  kılıyor  ve  bütün  sınırları  ortadan 
kaldırıyordu.  Olumlu  tarafı  ise,  en  azından 
Nietzsche'nin  bakış  açısından,  artık  bireyle­
rin kendi  değerlerini  kendileri  için yaratabil­
meleriydi. Kendi yaşam tarzlarını  geliştirerek 

---

256 
1  NIGEL WARBURTON 
yaşamlarını  sanat  eserlerine  dönüştürebilir­
lerdi. 
Nietzsche,  bir  kez  Tanrının  olmadığını  ka­
bul  ettiğinizde,  Hıristiyanlığın  doğru  ya  da 
yanlış  görüşüne  sarılamayacağınızı  görmüş­
tür.  Bu kendi  kendini  aldatmak  olacaktır.  Kül­
türünün miras  aldığı, merhamet, iyilik ve diğer 
insanların çıkarlarını düşünmek gibi değerlere 
bütünüyle meydan okunabilirdi. Nietzsche'nin 
bunu yapma şekli, bu değerlerin kökenleri hak­
kında tahminde bulunmak olmuştur. 
Nietzsche'ye  göre  zayıf  ve  muhtaç  birine 
göz  kulak  olmak  gibi  Hıristiyan  erdemlerinin, 
şaşırtıcı kökenleri vardı.  Merhamet ve iyiliğin 
kesinlikle iyi olduğunu düşünebilirsiniz. Muh­
temelen  iyiliği  överek  ve  bencilliği  hor  göre­
rek  büyüdünüz·;  Nietzsche,  sahip  olduğumuz 
düşünme  ve  hissetme  örüntülerinin  bir  tarihi 
olduğunu öne sürer. Sahip olduğumuz kavram­
lara  nasıl  sahip  olduğumuzun  tarihini  ya  da 
"soykütüğü"nü  bir  kez  bildiğimizde,  onların 
tüm zamanlar için sabit ve nasıl davranmamız 
gerektiği  hakkında  bir  şekilde  nesnel  olgular 
olduğunu düşünmek güç olur. 
Ahlakın  Soykütüğü 
kitabında  Nietzsche, 
eski  Yunanlarda,  çok  güçlü  aristokrat  kahra­
manların hayatlarını iyilik, cömertlik ve yanlış 
bir  şey  yapmaktan  duyulan  suçluluk  duygusu 
yerine  şeref, utanç ve savaşta kahramanlık et­
rafında  şekillendirdiği  durumu  tasvir  ediyor-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
257 
du. Bu hayat, Yunan şair Homeros'un 
Odysseia 
ve  n
yada
'
da  tasvir  ettiği  dünyadır.  Bu  kahra­
manlar  dünyasında  güçsüz  olanlar  yani  kö­
leler  ve  zayıflar,  güçlüleri  kıskanırdı.  Köleler, 
kıskançlık  ve  hınçlarını  güçlülere  yöneltirdi. 
Bu  olumsuz hislerden yeni  bir  değerler küme­
si  yaratmışlardı.  Aristokratların  kahramanlık 
değerlerini  tersine  çevirdiler.  Köleler  aristok­
ratlar  gibi  gücü  ve  kudreti  kutlamak  yerine, 
cömertliği  ve  zayıfa  yönelik  kaygıyı  erdeme 
dönüştürdü.  Nietzsche'nin  deyimiyle  bu  köle 
ahlakı güçlünün eylemlerini kötü, kendisi gibi 
olanların hislerini iyi görür. 
İyilik  ahlakının  kökenlerinin  kıskançlık 
hissinde  bulunduğu  düşüncesi  meydan  oku­
yucuydu.  Nietzsche,  zayıflara  yönelik  Hıris­
tiyan  merhamet  ahlakı  yerine,  aristokratla­
rın  değerlerini,  güçlü  savaşçı  kahramanların 
kutlanmasını  üstün  tutuyordu.  Hıristiyanlık 
ve  ondan  türeyen  ahlak,  her  bireye  eşit  değe­
re sahipmiş gibi davranır, Nietzsche ise bunun 
ciddi bir hata olduğunu düşünür. Beethoven ve 
Shakespeare  gibi  sanatçı  kahramanları,  sürü­
den  çok  daha  üstündü.  Görünüşe  göre  mesajı, 
en  başında  kıskançlıktan  doğan  Hıristiyanlık 
değerlerinin,  insanlığı  kösteklediğidir.  Belki 
de  ödenmesi gereken bedel, zayıfların  ayaklar 
altında  ezilmesiydi  ama  bu,  güçlünün önünde 
açılan  zafer  ve  haşarı  uğruna  ödemeye  değer 
bir bedeldi. 

---

258 
1  NIGEL WARBURTON 
Böyle  Dedi  Zerdüşt 
(1883- 1992)  kitabında 
Nietzsche, 
übermensch 
ya  da "Üst-İnsan" hak­
kında yazmıştır. Kitapta geleneksel ahlaki ku­
ralların  kendini  engellemesine  izin  vermeyen, 
onların ötesine geçip yeni değerler yaratan, ge­
lecekteki hayali bir kişiden söz ediyordu. Belki 
de  Charles  Darwin'in  evrim  teorisinden  etki­
lenerek, 
Übermenschi 
insanlığın gelişimindeki 
bir sonraki adım olarak görmüştür. Bu bir par­
ça  endişe  vericidir,  çünkü  kendilerini  kahra­
man  olarak görenleri  destekliyor ve  başka  in­
sanların çıkarlarını  düşünmeden onların akıl­
larına eseni yapmalarını istiyor görünür. Daha 
da  kötüsü,  bu, Nazilerin  Nietzsche'nin  eserle­
rinden  aldıkları  ve  üstün  ırk  hakkındaki  çar­
pık  görüşlerini  desteklemek  için  kullandıkları 
bir fikirdi, ancak birçok araştırmacı Nazilerin 
Nietzsche'nin  gerçekte  yazdığı  şeyi  çarpıttığı­
nı iddia eder. 
Ne yazık ki  akıl  sağlığını kaybettikten  son­
ra ve ölümünün ardından otuz beş yıl boyunca 
Nietzsche'nin  eserlerinin kontrolü kız  kardeşi 
Elizabeth'te kaldı. Kız  kardeşi, Yahudi  düşma­
nı  bir Alman  milliyetçisiydi.  Ağabeyinin  def­
terlerini gözden geçirirken onayladığı satırları 
seçiyor, Almanya'yı  eleştiren ya  da kendi ırkçı 
fikirlerini  desteklemeyen  her şeyi  dışarıda bı­
rakıyordu. 
Kudret  İradesi/Güç  İstenci 
adıyla 
yayımlanan,  Nietzsche'nin  düşüncelerinin  bu 
kopyala-yapıştır  versiyonu,  onun  yazılarını 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
i  259 
Nazilerin propaganda malzemesi haline  getir­
di ve Nietzsche, Üçüncü Reich'ta onaylanan bir 
yazar  oldu.  Eğer  daha  uzun yaşamış  olsaydı, 
bununla bir ilgisinin olma ihtimali son derece 
düşük  olurdu.  Bununla  birlikte,  eserlerindeki 
pek çok satırda, güçlünün zayıfı yok etme hak­
kını  savunduğu  da  inkar  edilemez.  Kuzuların 
yırtıcı kuşlardan nefret  ettiğini  söylemesi şa­
şırtıcı değildir. Fakat bu, yırtıcı kuşların kuzu­
ları kapıp  kaçırıp  yemesini  hor  görmemiz  ge­
rektiği anlamına gelmez. 
Aklı  kutsayan  Immanuel  Kant'ın  aksine, 
Nietzsche  her  zaman,  insani  değerleri  şekil­
lendirmede  duyguların  ve  irrasyonel  güçlerin 
oynadığı rolü vurguladı. Görüşlerinin bilinçdı­
şı arzuların doğasını ve gücünü inceleyen  Sig­
mund Freud'u etkilediğine kuşku yoktur. 

---

3 0 .   B O L U M  
Gizlenen Düşünceler 
SIGMUND FREUD 
Kendinizi  gerçekten  bilebilir  misiniz?  Kadim 
filozoflar bilebileceğinize inanırdı. Peki, ya ya­
nılıyorlarsa? Ya zihninizin, içine giremeyesiniz 
diye kapıları sürekli kilitli tutulan odalar gibi, 
asla doğrudan erişemeyeceğiniz bazı kısımları 
varsa? 
Görünüşler yanıltıcı  olabilir.  Sabahın erken 
saatlerinde  güneşi  izlediğinizde,  ufkun  öte­
sinden  yükseliyor  gibi  görünür.  Gün boyunca 
gökyüzünü  boydan  boya  kat  eder  ve  sonunda 
batar.  Bu,  bizi,  güneşin  dünyanın  etrafında 
döndüğünü  düşünmeye iter. Yüzyıllar boyunca 
insanlar  bunun  böyle  olduğuna  inandı.  Ama 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  261 
öyle değildi. On altıncı yüzyılda gökbilimci Ni­
colaus  C opernicus, diğer gökbilimcilerin daha 
önce bu konuda  şüpheleri  olmuş  olsa da bunu 
fark  eden  ilk  kişiydi.  Kopernik  Devrimi,  yani 
dünyanın  güneş  s.isteminin  merkezinde  olma­
dığı fikri şok etkisi yarattı. 
On  dokuzuncu  yüzyılın  ortalarında,  daha 
önce gördüğümüz  üzere  (25. Bölüm), bir  sürp­
rizle  daha karşılaştık.  O  zamana kadar insan­
lar,  hayvanlardan tamamen farklı  ve Tanrı  ta­
rafından  tasarlanmış  gibi görünüyordu. Fakat 
Charles Darwin'in doğal seçilim yoluyla  evrim 
teorisi,  insanların  şempanzelerle  ortak  atala­
ra  sahip  olduğunu  ve  Tanrı  tarafından  tasar­
landığımızı varsaymaya  gerek olmadığını gös­
terdi.  Bu  tasarımın  sorumlusu  gayrişahsi  bir 
süreçti. Darwin'in teorisi, nasıl maymunumsu 
yaratıklardan  geldiğimizi  ve  onlara  ne  kadar 
yakın  olduğumuzu ortaya koyuyordu. Darwin­
ci devrimin etkileri günümüzde hala hissedilir. 
Sigmund  Freud'a  göre  (1856- 1 939),  insan 
düşüncesindeki  üçüncü  büyük  devrim,  kendi 
keşfiyle  bilinçdışı  gerçekleşmişti.  Yaptığımız 
pek  çok  şeyin  içimizde  saklı  arzular  tarafın­
dan  yönlendirildiğini  fark  etti.  Onlara  doğru­
dan erişemeyiz, ama bu onların yaptıklarımızı 
etkilemesini  engellemez.  Yapmak  istediğimiz, 
fakat yapmak istediğimizin farkında olmadığı­
mız şeyler vardır. Bu bilinçdışı arzular, yaşam­
larımız ve toplumu  düzenleme biçimimiz  üze-

---

262  1 
NIGEL WARBURTON 
rinde  derin  bir  etkiye  sahiptir.  Bunlar,  insan 
uygarlığının  en  iyi  ve  en kötü yanlarının  kay­
nağıdır.  Benzer  bir  düşünce  Friedrich  Nietzs­
che'nin  eserlerinde  bulunur  ancak  bu  keşfin 
sahibi Freud'dur. 
Kariyerine nörolog olarak başlamış bir psi­
kiyatr  olan  Freud, Avusturya'nın hala Avustur­
ya-Macaristan  İmparatorluğunun  bir  parçası 
olduğu  dönemde Viyana'da yaşadı. Orta  sınıfa 
mensup  Yahudi  bir  babanın  oğlu  olan  Freud, 
on  dokuzuncu yüzyıl  sonlarında bu kozmopo­
lit  şehirde, iyi eğitimli  ve  köklü  ailelerden ge­
len çok sayıda genç  adamdan biriydi. Gelgele­
lim, birkaç genç hastayla yürüttüğü çalışmalar 
dikkatini gittikçe ruhun bazı bölümlerine doğ­
ru  çekti.  Bu  bölümlerin,  hastaların  davranış­
larını yönetti
g
ine ve farkında  olmadıkları me­
kanizmalar  yoluyla  hastalardaki  problemleri 
yarattığına inanıyordu. Histeri ve diğer nevroz 
çeşitleri  onu  cezbediyordu.  Çoğunluğu  kadın 
olan  bu histeri  hastaları  sıklıkla  uykularında 
yürüyor, halüsinasyonlar görüyor ve hatta felç 
geçiriyorlardı. Ne var ki tüm bunlara neyin se­
bep olduğu bilinmiyordu. Doktorlar, bu belirti­
leri  ortaya  çıkaran  fiziksel  bir neden  bulama­
mıştı.  Freud,  hastaların  kendi  problemlerine 
dair  anlattıklarını  ve  kişisel  hikayelerindeki 
bilgileri  dikkatle  inceleyerek,  bu  insanların 
problemlerinin gerçek kaynağının bir çeşit ra­
hatsızlık verici hatıra ya da arzu olduğu sonu-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
263 
cuna vardı. Bu anı ya da arzu bilinçdışıydı ve 
hastalar ona sahip olduklarından habersizdi. 
Freud, hastalarını  kanepeye  yatırır ve  akıl­
larına  ne  gelirse  söyletirdi.  Bu,  düşünceleri­
nin  açığa  çıkmasını tetiklediği için hastaların 
kendilerini sıklıkla  çok  daha  iyi  hissetmeleri­
ne yol  açardı.  Düşüncelerin  akmasına izin ve­
ren  bu  "serbest  çağrışım,"  önceden  bilinçdışı 
olanı  bilinçli  hale  getirerek  şaşırtıcı  sonuçlar 
ortaya  çıkarıyordu. Freud hastcılarından rüya­
larını  anlatmalarını  da  isterdi.  Bir  şekilde  bu 
"konuşma tedavisi," hastaların sorunlu düşün­
celerinin kilidini açıp bazı belirtilerin ortadan 
kalkmasını sağlıyordu.  Sanki konuşma eylemi, 
yüzleşmek  istemedikleri  düşüncelerin  neden 
olduğu  baskıyı  rahatlatıyordu.  Bu,  psikanali­
zin doğuşuydu. 
Bilinçdışı  arzuları  ve  hatıraları  olanlar, 
sadece  nevrozlu  ve  histerik  hastalar  değildir. 
Freud' a  göre  onlar hepimizde  vardır.  Bu, top­
lumsal yaşamın nasıl mümkün  olduğunu  gös­
terir.  Gerçekte ne hissettiğimizi ve ne yapmak 
istediğimizi  kendimizden  saklarız.  Bu  düşün­
celerden  bazıları  şiddet  içerir,  pek  çoğu  ise 
cinsel içeriklidir. Açığa çıkarılamayacak kadar 
tehlikelidirler.  Zihin  onları 
bastırır, 
bilinçdı­
şının  derinliklerinde  tutar.  Bunların  çoğu, biz 
henüz küçük bir çocukken şekillenir. Bir çocu­
ğun  hayatındaki  ilk  olaylar yetişkinlikte  yeni­
den ortaya çıkabilir.  Örneğin Freud, erkeklerin 

---

264  1 
NIGEL WARBURTON 
hepsinin,  babalarını  öldürmek  ve  anneleriyle 
birlikte  olmak  gibi  bilinçdışı  bir  isteğe  sahip 
olduğuna inanıyordu. Bu, adını Yunan mitoloji­
sinde kehaneti gerçekleştirerek babasını öldü­
ren ve annesiyle evlenen (iki durumda da böyle 
yaptığının farkında  değildir)  Oedipus'tan  alan 
Oedipus  kompleksidir.  Erken  döneme  ait  bu 
utandırıcı arzu, bazı insanların hayatını  onlar 
farkına  bile  varmadan  şekillendirir.  Zihindeki 
bir şey, bu karanlık düşünceleri tanımlanabilir 
bir biçimde yüzeye  çıkmadan  durdurur. Ancak 
bu  ve  diğer  bilinçdışı  arzuların  bilinçli  hale 
gelmesini engelleyen bu mekanizma, tamamen 
başarılı  olmaz.  Düşünceler  kılık  değiştirerek 
kaçmayı  başarır.  Örneğin  rüyalarda  ortaya çı­
karlar. 
Freud  için  rüyalar,  "bilinçdışına  giden  kral 
yolu"dur.  Saklı  düşünceleri  ortaya  çıkarmanın 
en  iyi  yollarından biridir.  Rüyalarda gördüğü­
müz  ve  deneyimlediğimiz  şeyler, göründükleri 
gibi  değildir.  Rüyaların  görünürde  olup  biten 
bir  açık  içeriği  vardır.  Oysa  rüyanın  gerçek 
anlamı  saklı  içeriğinde  yatar.  Psikanalistlerin 
anlamaya  çalıştığı  şey  budur.  Rüyalarda  kar­
şılaştığımız  şeyler  sembollerdir.  Bilinçdışı  zi­
hinlerimizde gizlenen arzularımıza karşılık ge­
lirler. Örneğin içinde yılan ya da şemsiye ya da 
kılıç  geçen  bir  rüya,  genellikle  gizli bir  cinsel 
rüyadır. Yılan, şemsiye ve kılıç, klasik "Freudcu 
semboller" dir  - penisi  temsil  ederler.  Benzer 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  265 
bir şekilde, rüyadaki para kesesi ya da mağara 
vajinayı  temsil  eder.  Bu  fikri  hayret  verici  ve 
saçma buluyorsanız, Freud muhtemelen, zihni­
nizin  sizi  bu tür cinsellikle ilgili  düşüncelerin 
farkına varmaktan koruduğunu söylerdi. 
Bilinçdışındaki  arzulara  dair  işaretleri 
görmenin  bir başka  yolu  da  dil  sürçmeleridir. 
"Freud sürçmesi" diye adlandırılan bu dil sürç­
meleri,  sahip  olduğumuzun  farkında  olmadı­
ğımız  arzuları  açığa  vururlar.  Televizyondaki 
pek çok haber spikeri, bir adı ya da ifadeyi dile 
getirirken  takılmış, kazara  müstehcen  konuş­
muştur. Bir Freudcu, bunun bir tesadüf olama­
yacak kadar sık meydana geldiğini söylerdi. 
Bilinçdışı  arzularımızın  hepsi  cinsellik  ya 
da  şiddet  içermez.  Bazıları temel bir çatışma­
yı  açığa  çıkarır.  Bilinç  seviyesinde istediğimiz 
bir  şeyi  bilinçdışı  seviyede  yapmak  istemeye­
biliriz.  Üniversiteye  gitmeniz  için  geçmeniz 
gereken  önemli  bir  sınavınız  olduğunu  düşü­
nelim.  Bilinçli  olarak,  sınava hazırlanmak için 
elinizden geleni yaparsınız.  Önceki  sınavlarda 
çıkan  sorulara bakarsınız,  özet  şeklinde  soru­
ların  cevaplarını  hazırlanırsınız  ve  sınav  sa­
lonuna vaktinde  yetişebilmek için alarmı  kur­
duğunuzdan  emin  olursunuz.  Her  şey yolunda 
görünür. Zamanında kalkar, kahvaltınızı yapar, 
otobüse  yetişirsiniz  ve  sınav  saatinden  biraz 
önce  orada  olacağınızı  fark  edersiniz. Tam  bu 
sırada, otobüste mutlu bir şekilde uyuklamaya 

---

266  1 
NIGEL WARBURTON 
başlarsınız. Uyandığınızda korkuyla fark eder­
siniz ki, otobüsün numarasını yanlış  okumuş­
sunuz  ve  şu  anda  şehrin  tamamen  farklı  bir 
yerindesiniz; doğru yere gidip sınava yetişmek 
için ise yeterli zamanınız yok. Sınavı geçmenin 
sonuçlarına dair korkunuz, bilinçli çabalarını­
zı  geçersiz  kılmış  görünür.  Daha  da  derin  bir 
düzeyde  başarmak  istememişsinizdir.  Kendi­
nize  bunu  itiraf etmek  çok korkutucu  olurdu, 
ama bilinçdışınız bunu sizin için ortaya çıkar­
dı. 
Freud,  teorisini  sadece  nevrotik  davranış 
gösteren  bireylere  değil,  ortak  kültürel  inanç­
lara  da  uyguladı.  Özellikle,  insanların  neden 
dine  kaydıklarının  psikanalitik  açıklamasını 
sundu. Tanrıya inanıyor olabilirsiniz. Belki  de 
hayatınızda  Tanrının  varlığını  hissediyorsu­
nuz. Ancak Freud'un, Tanrıya  olan inancınızın 
nereden  geldiğine  dair  bir  açıklaması  vardı. 
Tanrı var olduğu için ona inandığınızı düşünü­
yor olabilirsiniz, ama  Freud çok küçük bir ço­
cukken  hissettiğiniz  korunma  ihtiyacını  hala 
hissediyor olduğunuz için Tanrıya inandığınızı 
düşünüyordu.  Freud' a  göre  bütün  uygarlıklar, 
bir yerlerde, karşılık bulmamış  korunma  ihti­
yaçlarınıza  cevap  olacak güçlü  bir baba figü­
rünün  bulunduğu  yanılsaması  üzerine  kurul­
muştu.  Bu bir hüsnükuruntuydu: Tanrının var 
olması  gerektiğine  dair  kalbinizde  büyük  bir 
arzu taşıdığınız için, onun gerçekten de var ol-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
267 
duğuna inanırsınız. Bunların hepsi, çocukluğu­
nuzun erken döneminde ortaya çıkan, bilinçdı­
şı korunma  ve bakılma  arzusundan ileri gelir. 
Hislerinin  nereden  geldiğini  çoğu  zaman  fark 
etmeseler ve  dinlerinin, Tanrının var olmasın­
dan ziyade tamamen derinde hissedilen tatmin 
edilmemiş psikolojik bir ihtiyaçtan kaynaklan­
dığını etkin  olarak bastırsalar  da, Tanrı  fikri, 
çocukluğundan  kalma  bu  hisleri  hala  taşıyan 
yetişkinler için rahatlatıcıdır. 
Felsefi  bakış  açısından  Freud'un  çalışma­
ları,  Rene  Descartes  gibi  düşünürlerin  zihin 
hakkındaki pek çok varsayımını tartışmaya aç­
mıştır. Descartes, zihnin kendi kendisine şeffaf 
olduğuna inanıyordu. Eğer bir düşünceniz var­
sa, o  düşüncenin farkında olabilmelisiniz diye 
düşünüyordu.  Freud'dan  sonra,  bilinçdışı  zi­
hinsel etkinliğin mümkün olduğu kabul edildi. 
Gelgelelim Freud'un düşüncelerinin  temeli, 
bilinçdışı  düşüncenin  olanaklılığı  konusunda 
haklı  olduğunu  düşünenlerin  sayısı  çok  olsa 
da,  tüm  filozoflar  tarafından  kabul  edilmez. 
Bazıları Freud'un teorilerinin bilimsel olmadı­
ğını  iddia  etmiştir.  En ünlü örnek olarak Karl 
Popper  (fikirleri  daha kapsamlı olarak 36. Bö­
lümde  tartışılıyor),  psikanalize  dair  düşünce­
lerin  çoğunu  "yanlışlanamaz"  olarak  tanımla­
mıştı. Bu bir övgü değil eleştiriydi. Popper için 
bilimsel  araştırmanın  temeli,  sınanabiliyor 
oluşudur, yani  yanlış  olduğunu gösterebilecek 

---

268  1 
NIGEL WARBURTON 
bazı  olası  gözlemler  olabilmesi.  Popper'in  ör­
neğinde, bir çocuğu göle iten kişinin ve  boğul­
makta olan bir çocuğu kurtarmak için göle at­
layan kişinin edimleri, tüm insani davranışlar 
gibi,  Freudcu  açıklamaya  eşit  derecede  açıktı. 
Biri çocuğu boğmaya da çalışsa, kurtarmaya da 
çalışsa  Freud'un  teorisi  bunu  açıklayabilirdi. 
Muhtemelen, ilk  kişinin  Oedipal  çatışmasının 
bir  yönünü  bastırdığını  ve  bunun  onu  şiddet 
içeren bir eyleme ittiğini;  ikinci kişinin  ise  bi­
linçdışı arzularını "iyiye yönlendirdiğini," yani 
bu arzuları toplumsal açıdan yararlı eylemlere 
dönüştürmeyi  başardığını  söylerdi.  Her  olası 
gözlem, teorinin doğru olduğunu gösteren baş­
ka bir kanıt  olarak  alınırsa, gözlem ne  olursa 
olsun  ve  düşünülebilir  hiçbir  kanıt  da  yanlış 
olduğunu  gösteremiyorsa  Popper' e  göre  teo­
ri hiçbir  şekilde  bilimsel  olamaz.  Öte  yandan 
Freud,  Popper'in,  bastırılmış  bir  tür  arzudan 
dolayı psikanalize karşı  bu denli saldırgan ol­
duğunu ileri sürebilirdi. 
Freud'dan  çok  farklı  tarzda  bir  düşünür 
olan Bertrand Russell, insanın mutsuzluğunun 
ana  kaynaklarından  biri  olarak  gördüğü  dine 
Freud gibi tiksintiyle yaklaşıyordu. 

---

3 1 .  B O L U M  
Fransa'nın Kralı Kel mi? 
BERTRAND RUSSEl.L 
Gençken, Bertrand  Russell'ın  ana  ilgileri  ara­
sında  cinsellik,  din ve  matematik  geliyordu  -
tabii,  bunların  hepsi  teorik  düzeydeydi.  Uzun 
yaşamı  boyunca  (1970  yılında,  97  yaşında  öl­
müştür),  sonuçta  ilkinde  tartışmalar  yarattı, 
ikincisine saldırdı, üçüncüsüne ise önemli kat­
kılarda bulundu. 
Russell'ın cinsellik üzerine düşünceleri ba­
şını belaya soktu. 1 929 yılında, 
Evlilik ve Ahlak 
başlıklı  kitabını  yayımladı.  Bu  kitapta,  eşine 
sadık kalmanın önemi konusundaki Hıristiyan 
görüşleri  sorguladı.  Sadık  olmanın  gerekme­
diğini  düşünüyordu.  Bu  düşüncesi  o  dönem 

---

270  1 
NIGEL WARBURTON 
insanları  biraz  şaşırttı.  Elbette  bu,  Russell'ı 
fazla  rahatsız  etmedi.  1 9 1 6'da,  Birinci  Dünya 
Savaşı'nın  aleyhindeki  düşüncelerinden  dola­
yı,  Brixton  hapishanesinde  altı  ay  geçirmişti 
zaten.  Sonraları,  kitle  imha  silahlarına  karşı 
uluslararası  bir  hareket  olan  Nükleer  Silah­
sızlanma  Kampanyasının  (CND)  kurulması­
na  yardım  edecekti.  Bu  neşe  dolu yaşlı adam, 
1 960'larda mitinglerde ön saflarda yer alacak­
tı;  elli yıl  önce  olduğu gibi hala bir savaş  kar­
şıtıydı.  Onun  ifadesiyle, ya  insan  savaş  denen 
şeyi ortadan kaldıracaktır ya da savaş insanla­
rı. Şu ana kadar ikisi de gerçeklemedi. 
Din  üzerine  konuşurken  de  bu  kadar  açık 
sözlü  ve  kışkırtıcıydı.  Russell  için  Tanrının 
insanlığı  kur�armak  için  müdahale  etmesi 
olanaksızdı.  Tek  şansımız,  aklımızın  gücünü 
kullanmaktı.  İnsanların  ölmekten  korktukla­
rı  için  dine  çekildiğine  inanıyordu.  Din  onla­
rı  rahatlatıyordu.  Cinayet  işleyen  ya  da  daha 
kötü  şeyler yapıp  dünyada  cezasını  çekmeyen 
insanları  cezalandıracak  bir  Tanrının  var  ol­
duğuna  inanmak  güven  vericiydi.  Fakat  bu 
doğru değildi. Tanrı yoktu ve din neredeyse her 
zaman  mutluluktan  daha  çok  acı  üretiyordu. 
Budizmin  diğer pek  çok  dinden farklı  olduğu­
nu kabul etmişti; ne var ki Hıristiyanlık, İslam, 
Yahudilik  ve  Hinduizmin  hesabını  vermesi 
gereken  pek çok  şey vardı. Bu  dinler,  tarihleri 
boyunca savaşa, kişisel acıya ve nefrete yol aç-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  271 
mıştı.  Milyonlarca  insan, bu  dinler  yüzünden 
ölmüştü. 
Tüm  bunlardan  Russell'ın  bir  pasifist  ol­
masına  rağmen,  doğruluğuna  ve  haklılığına 
inandığı şeyler uğruna  direnip  (en  azından fi­
kirleriyle)  savaşmaya  hazır  olduğunu  anlaya­
bilirsiniz. Hatta bir pasifist olarak İkinci Dün­
ya Savaşı  gibi  ender  durumlarda,  savaşmanın 
en iyi  seçenek olabileceğini düşünmüştü. 
Russell  İngiliz  bir  aristokrat  olarak  doğdu. 
Oldukça  saygın  bir  aileden  geliyordu:  Res­
mi  unvanı III. Earl  Russell'dı.  Bir bakışta  bile 
aristokrat  olduğunu  söyleyebilirdiniz  muh­
temelen.  Kendine  özgü  mağrur  bir  görünüşü, 
muzip  bir  sırıtışı  ve  ışıldayan  gözleri  vardı. 
Sesi üst sınıfa mensup olduğunu ele veriyordu. 
Ses kayıtlarında başka yüzyıla ait biri konuşur 
gibidir ki  öyleydi:  1 872  yılında  doğmuştu, do­
layısıyla  gerçek  anlamda  bir Victoria  dönemi 
insanıydı.  Baba tarafından büyükbabası  Lord 
John Russell başbakanlık yapmıştı. 
Bertrand'ın  dinsiz  "manevi  babası," filozof 
John  Stuart  Mill'di  (24.  Bölümün  konusu).  Ne 
yazık ki onu tanıma fırsatını bulamadı, çünkü 
Mill  öldüğünde  Russell  henüz  bebekti.  Fakat 
yine  de  Russell'ın  gelişiminde  muazzam  bir 
etkisi vardı. Mill'in  Otobiyografi'sini  okuması 
( 1 873),  Russell'ın Tanrıyı  reddetmesine  neden 
oldu. Bundan önce, İlk Neden Argümanına ina­
nıyordu.  Diğerlerinin  yanı  sıra Thomas  Aqui-

---

272  1 
NIGEL WARBURTON 
nas  tarafından  da kullanılan bu argüman, her 
şeyin bir nedeni olması gerektiğini söylüyordu. 
Her  şeyin  nedeni,  neden-etki  zincirindeki  ilk 
neden Tanrı olmalıdır. Gelgelelim Mill "Tanrıya 
neden olan nedir?" sorusunu  sordu ve Russell, 
İlk Neden Argümanındaki mantıksal problemi 
gördü. Nedeni olmayan bir şey varsa, o  zaman 
"her şeyin bir nedeni vardır" ifadesi doğru ola­
mazdı.  Bir  şeyin,  başka  bir  şey  ona  neden  ol­
maksızın tek başına var olabileceğine inanmak 
yerine, Tanrının  bile  bir  nedeni  olduğunu  dü­
şünmek Russell' a daha mantıklı geliyordu. 
Mill  gibi  Russell  da  sıra  dışı  ve mutsuz bir 
çocukluk geçirmişti. Anne babası o  çok küçük­
ken  ölmüştü,  ona  bakan  büyükannesi, katı  ve 
bir  parça  soğuk  biriydi.  Özel  hocalarla  evde 
eğitim almış, Kendini çalışmalarına  adamış  ve 
parlak bir matematikçi olarak Cambridge Üni­
versitesinde ders vermeye başlamıştı. ama onu 
asıl  büyüleyen  matematiği  doğru  kılan  şeyin 
ne olduğuydu. 2 
+ 
2 
= 
4 neden doğrudur? Doğru 
olduğunu  biliyoruz.  Ama  neden  doğrudur?  Bu 
soru, onun hızla felsefeye yönelmesine yol açtı. 
Bir filozof olarak gerçek aşkı, felsefe ile ma­
tematiğin  sınırında  duran  mantıktı.  Mantık­
çılar,  akıl  yürütmenin  yapısı  üzerine  çalışır, 
genellikle fikirlerini  semboller kullanarak ifa­
de  ederler.  Matematik  ve  mantığın  küme  teo­
risi  denilen alt dalına  hayrandı.  Küme  teorisi, 
tüm  akıl yürütmelerimizin yapısını  açıklama-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  273 
nın bir yolunu vaat ediyor görünüyordu ancak 
Russell, bu fikrin önüne büyük bir sorun çıkar­
dı:  Çelişkiye  neden  oluyordu.  Bunu  nasıl  yap­
tığını  da  kendi  adıyla  anılan  ünlü  paradoksta 
gösterdi. 
İşte  Russell  paradoksundan  bir  örnek.  Kö­
yün  birinde  yaşayan  ve  kendisi  tıraş  olmayan 
herkesi tıraş eden bir berber hayal edin. Orada 
yaşasaydım,  muhtemelen  kendim  tıraş  olur­
dum. Her gün berbere gidip  tıraş  olacak kadar 
düzenli  biri  olduğumu  düşünmüyorum,  zaten 
kendi  tıraşımı  kendim  yapabilirim.  Dahası, 
muhtemelen benim için çok pahalı olurdu. Di­
yelim ki kendi tıraşımı kendim yapmak isteme­
dim, bu durumda beni tıraş edecek kişi berber 
olurdu. Ama burada berberin durumu ne olur? 
Berberin yalnızca kendi tıraş olmayanları tıraş 
etmesine  izin  verilmişti.  Bu  kural  gereğince, 
kendini 
bile tıraş edemez, çünkü yalnızca ken­
disi  tıraş  olmayanları  tıraş  edebilir.  Bu  onun 
için  zor  olacaktır.  Genellikle  köyde  biri  kendi 
tıraş  olmadığında  onu  tıraş  eden  berberdir. 
Ama  kurala  göre  berber  bunu  yapamaz,  çün­
kü bu durumda, kendini tıraş etmiş biri haline 
gelir - gelgelelim,  berber,  yalnızca  kendi  tıraş 
olmayanları tıraş eder. 
Bu,  doğrudan  bir  çelişkiye  yol  açar  görü­
nen bir durumdur, bir şeyin hem doğru hem de 
yanlış  olduğunu  söylemektir.  Bir  paradoksun 
yaptığı  da  budur.  Çok  karmaşıktır.  Russell'ın 

---

274  1  NIGEL WARBURTON 
keşfettiği  şey,  bir  küme  kendinden  söz  etti­
ğinde  bu  tür  bir  paradoksun  ortaya  çıkacağı­
dır. Aynı türde  başka bir örneği ele alalım: "Bu 
cümle  yanlıştır." Bu  da  bir  paradokstur.  Eğer 
"bu  cümle yanlıştır"daki  sözcükler,  kastediyor 
göründükleri  şeyi  kastediyorsa  (ve  doğrular­
sa), o  zaman cümle yanlıştır,  bu  da  ifade  ettiği 
şeyin  doğru  olduğu  anlamına  gelir!  Cümlenin, 
hem doğru hem de yanlış  olduğu öneriliyor gi­
bidir ama bir cümle aynı  anda hem doğru hem 
de yanlış  olamaz.  Mantığın  temel  bir parçası­
dır bu. İşte size bir paradoks ! 
Bunlar  kendi  içinde  ilginç  bulmacalardır. 
Kolay  çözümleri  yoktur,  bu  da  tuhaftır.  Ama 
Russell  için  bundan  çok  daha  önemliydiler. 
Dünyanın  dört  bir  yanındaki  mantıkçıların 
küme  teorisi  Üzerine  yapmış  oldukları  temel 
varsayımlarından  bazılarının  yanlış  olduğu­
nu açığa çıkarıyorlardı. Mantıkçılar işe baştan 
başlamalıydı. 
Russell'ın  başlıca  ilgi  alanlarından  biri 
de  söylediklerimizin  dünyayla  nasıl  ilgili  ol­
duğuydu.  Eğer  bir  ifadeyi  doğru  ya  da  yanlış 
yapan  şeyi  çözebilirse,  bunun  insan  bilgisine 
önemli  bir  katkısı  olacağını  hissetti.  Bir  kez 
daha,  tüm  düşünmemizin  ötesinde  yatan  çok 
soyut  sorularla  ilgileniyordu.  Çalışmaları­
nın  çoğu,  ürettiğimiz  ifadelerin  altında  yatan 
mantıksal  yapıyı  açıklamaya  adanmıştı.  Dili­
mizin,  mantıktan  çok  daha  az  kesin  olduğu-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
275 
na  inanıyordu.  Altında  yatan  mantıksal  şekli 
ortaya  çıkarmak  için  günlük  dilin  -parçalara 
ayırarak- çözümlenmesi gerekliydi. Felsefenin 
bütün  alanlarında  ilerleme  sağlayabilmenin 
anahtarının,  dili  daha  kesin  terimlere  dönüş­
türmeyi içeren bu tür bir mantıksal dil analizi 
olduğundan emindi. 
Örneğin "Altın dağ yoktur" cümlesini ele ala­
lım. Şüphesiz ki herkes, bu cümlenin doğru ol­
duğunda hemfikirdir. Bunun nedeni, dünyanın 
hiçbir yerinde  altından bir dağın olmamasıdır. 
Cümle, var  olmayan  bir şey hakkında  bir  şey­
ler söylüyor görünür. "Altın dağ" ifadesi gerçek 
bir  şeyden  söz  ediyor  görünür,  ama  biz  onun 
var olmadığını biliriz.  Bu,  mantıkçılar için bir 
bulmacadır. Var  olmayan  şeyler  hakkında  na­
sıl  anlamlı  bir  biçimde  konuşabiliriz?  Neden 
cümle tamamen anlamsız değildir? Avusturya­
lı mantıkçı Alexius  Meinong  bu soruya vermiş 
üzerine  düşünebildiğimiz ve  konuşabildiğimiz 
her  şeyin  anlamlı  bir  biçimde 
var  olduğu 
ce­
vabını verir.  Ona göre,  altın dağ var olmak zo­
rundaydı,  ama "kalıcılık" olarak nitelendirdiği 
özel  bir  biçimde.  Ayrıca  tek  boynuzlu  atların 
ve  27  sayısının da bu şekilde "kalıcı" olduğunu 
düşünmekteydi. 
Meinong'un mantığa ilişkin  düşünme  şekli, 
Russell' a  yanlış  geliyordu.  Gerçekten  de  çok 
garipti.  Dünyanın  bir  anlamda  var  olan,  ama 
başka  bir  anlamda  var  olmayan  şeylerle  dolu 

---

276 
j 
NIGEL WARBURTON 
olduğu  anlamına  geliyordu.  Russell,  söyle­
diğimiz  şeylerin  var  olan  şeylerle  nasıl  ilgili 
olduğunu  açıklamanın  daha  basit  bir  yolunu 
buldu. Bu yol, Tanımlama Teorisi olarak bilinir. 
Oldukça  tuhaf  şu  cümleyi  (Russell'ın  en  sev­
diklerinden  biridir)  ele  alalım:  "Fransa'nın  şu 
anki  kralı  keldir."  Russell'ın  eserlerini  yazdı­
ğı  yirminci yüzyılın  başlarında  bile Fransa'da 
bir  kral yoktu.  Fransız  İhtilali  sırasında Fran­
sa,  tüm  kral  ve  kraliçelerinden  kurtulmuştur. 
Dolayısıyla  bu  cümle  nasıl  anlamlı  olabilir? 
Russell'ın cevabı, günlük dildeki birçok cümle 
gibi bunun da büsbütün göründüğü gibi olma­
dığıdır. 
Sorun  şudur.  Eğer "Fransa'nın  şu anki kralı 
keldir"  cümlesi,nin  yanlış  olduğunu  söylemek 
istersek, görünüşe göre bu bizi kel olmayan bir 
Fransa kralının bulunduğunu söylemek zorun­
da bırakır.  Ne var ki  demek istediğimiz  kesin­
likle bu değildir. Fransa'da şu an bir kral oldu­
ğuna inanmıyoruz. Russell'ın analizi  şöyleydi. 
"Fransa'nın  şu anki kralı keldir" gibi bir ifade, 
aslında bir çeşit gizli tanımdır. "Fransa'nın  şu 
anki kralı"ndan söz ettiğimizde, düşüncemizin 
temelinde şöyle bir mantık yatar: 
a) Fransa'nın şu anki kralı olan bir 
şey vardır. 
b)  Fransa'nın  şu anki kralı olan yal­
nızca tek bir  şey vardır. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  277 
c) Fransa'nın şu anki kralı olan şey 
keldir. 
Bir  şeyi  açıklamanın  bu  karmaşık  şekli, 
Russell'a "Fransa'nın şu anki kralı keldir" cüm­
lesinin, Fransa'nın  şu an  bir kralı  olmasa bile 
bir biçimde  anlamlı  olabildiğini  göstermesine 
izin  vermiştir.  Anlamlı  olabilir,  ama  yanlıştır. 
Meinong'un  aksine,  hakkında  konuşmak  ve 
düşünmek için Fransa'nın şu anki kralının bir 
şekilde var olmak (ya da kalıcı olmak)  zorunda 
olduğunu  hayal  etmesi  gerekmiyordu.  Russell 
için  "Fransa'nın  şu  anki  kralı  keldir"  cümlesi 
yanlıştır, çünkü Fransa'nın şu an bir kralı yok­
tur.  Cümle  kralın  var  olduğunu  ima  eder,  do­
layısıyla  doğru  değil  yanlıştır.  "Fransa'nın  şu 
anki kralı kel 
değildir" 
cümlesi  de  aynı  sebep­
ten dolayı yanlıştır. 
Russell, filozofların  dil  ve  dilin  altında  ya­
tan  mantıksal  biçim  hakkında  düşünmeye 
ağırlık  verdiği,  kimi  zaman  "dilsel  dönemeç" 
diye adlandırılan bir felsefi  akımı  başlattı. Bu 
akıma dahil olanlardan biri de A. J. Ayer'di. 

---

3 2 .   B Ö L Ü M  
Yuuh !/Yaşasıın! 
ALFRED JULES AYER 
Birinin  anlamsızca  konuştuğunu  bilmeni­
zin  bir  yolu  olsa,  ne  güzel  olurdu  değil  mi? 
Bir  daha  asla  kandırılmanıza  gerek  kalmaz­
dı.  Duyduğunuz  veya  okuduğunuz  her  şeyi, 
anlamlı ya  da  anlamsız  ve  zaman  harcamaya 
değmeyen  ifadeler  olarak  ayırabilirdiniz. A. 
J. 
Ayer  ( 1 9 1 0-89)  bunun  bir  yolunu  bulduğunu 
düşünüyordu. Bu yöntem Doğrulama İlkesiydi. 
1 930'lu yılların başlarında Avusturya'da Vi­
yana  Çevresi  olarak  bilinen,  parlak  bilim  in­
sanları  ve  filozoflardan  oluşan  grupla  birkaç 
ay geçirdikten  sonra  Ayer,  eğitmen  olarak  ça­
lıştığı  Oxford' a  geri  döndü.  Henüz  yirmi  dört 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
279 
yaşındayken felsefe  tarihinin  çoğunun  saçma­
lıkla  dolu  ve  neredeyse  tamamının  anlamsız 
olduğunu ilan eden bir kitap yazdı.  1 936 yılın­
da yayımlanan bu kitabın adı 
Dil, Doğruluk ve 
Man
t
ık
'tı
. 
Bu  kitap,  bilimi  insanın  en  büyük 
başarısı  olarak yücelten  mantıksal pozitivizm 
akımının bir parçasıydı. 
"Metafizik" kavramı Kant, Schopenhauer ve 
Hegel'in  inandığı  şekliyle  duyularımızın  öte­
sinde  yatan  herhangi  bir  gerçekliği  araştır­
mayı  tanımlamak  için  kullanılan  bir  sözcük­
tür. Ayer içinse, "metafizik" kirli bir sözcüktür. 
Karşı  olduğu  bir şeydir. Ayer yalnızca mantık 
ve  duyular  yoluyla  bilinebileceklerle  ilgileni­
yordu.  Ama  metafizik  sık  sık  ikisinin  de  çok 
ötesine geçmiş, bilimsel ya da kavramsal ola­
rak  soruşturulamayacak  gerçeklikleri  betim­
lemiştir. Ayer' e  göre  bu,  onun yararsız ve  terk 
edilmesi  gereken  bir  şey olduğu  anlamına  ge­
liyordu. 
Tahmin  edebileceğiniz  gibi 
Dil,  Doğruluk 
ve Mantık 
pek  çok  kişiyi  kızdırdı.  Oxford'da­
ki  daha  yaşlı  filozofların  çoğu  kitaptan  nef­
ret etti, bu da Ayer'in iş bulmasını zorlaştırdı. 
Ama  insanları  sinir  edip  kızdırmak  Sokra­
tes'le  başlayan  geleneğe  uyarak  filozofların 
binlerce  yıldır  yaptığı  bir  şeydi.  Geçmişteki 
bazı büyük  filozofların  eserlerine  böyle  açık­
ça saldıran bir kitap yazmak yine de cesur bir 
davranıştı. 

---

280 
1  NIGEL WARBURTON 
Ayer'in anlamsız cümleleri  anlamlı  olanlar­
dan ayırma yöntemi  şuydu: Herhangi bir cüm­
leyi alın ve şu iki soruyu sorun: 
(1) Tanımı gereği doğru mu? 
(2) Empirik olarak doğrulanabilir mi? 
Eğer ikisinin de cevabı yoksa, cümle anlamsız­
dır.  Bu onun anlamlılık için iki yönlü  sınama­
sıydı.  Yalnızca  empirik  olarak  doğrulanabilir 
ve tanımı gereği doğru  olan ifadeler filozofla­
rın  işine  yarayabilirdi.  Bunu  biraz  açıklamak 
gerek. Tanımı gereği doğru ifadelere örnek ola­
rak,  "bütün  devekuşları  kuştur" ya  da  "bütün 
erkek  kardeşler  erkektir"  verilebilir.  Bunlar 
Immanuel  Kant'ın  terminolojisinde  (bkz.  19. 
Bölüm) 
analitik 
ifadelerdir.  Devekuşlarının 
kuş  olduğunu  bilmek için araştırma yapmanı­
za gerek yoktur, bu devekuşunun tanımının bir 
parçasıdır. Açıkça, dişi bir erkek kardeşe sahip 
olamazdınız,  emin  olun  bir  cinsiyet  değişimi 
söz konusu olmadığı sürece bir tane bile kadın 
erkek kardeş göremezsiniz. Tanımı gereği  doğ­
ru  ifadeler,  kullandığımız  terimlerde  dolaylı 
olarak belirtileni ortaya çıkarır. 
Buna  karşın  empirik  olarak  doğrulanabilir 
ifadeler  (Kant'ın  dilinde  "sentetik"  ifadeler), 
bize gerçek bilgi verebilir. Bir ifadenin empirik 
olarak  doğrulanabilir  olması  için,  o  ifadenin 
doğru  ya  da  yanlış  olduğunu  gösteren  bir  tür 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  28ı 
test ya da gözlem olmalıdır. Örneğin eğer birisi 
"Bütün yunuslar balık yer" derse, birkaç yunus 
bulup  onlara balık verir ve yiyip  yemedikleri­
ne  bakabiliriz. Hiç  balık  yemeyen  bir yunusla 
karşılaşsaydık,  o  zaman  yukarıdaki  ifadenin 
yanlış  olduğunu  anlardık.  Bu  hala  Ayer  için 
doğrulanabilir bir ifadedir, çünkü "doğrulana­
bilir" sözcüğünü  hem "doğrulanabilir" hem  de 
"yanlışlanabilir" e  karşılık gelecek şekilde kul­
lanır. Empirik olarak doğrulanabilir ifadelerin 
hepsi olgusal ifadelerdir: Onlar, dünyanın ken­
disi  hakkındadır.  Onları  destekleyecek  ya  da 
çürütecek  birtakım  gözlemler  olmalıdır.  Bilim 
onları incelememizin en iyi yoldur. 
Eğer bir cümle ne tanımı gereği doğru ne de 
empirik  olarak  doğrulanabilir (ya  da yanlışla­
nabilir)  ise Ayer' e  göre  anlamsızdır.  Bu kadar 
basittir.  Ayer'in  felsefesinin  bu  küçük  parça­
sı,  doğrudan  David Hume'un çalışmalarından 
ödünç  alınmıştır.  Hume,  yarı  ciddi,  bu  sına­
mayı  geçemeyen  felsefe  eserlerini  yakmamız 
gerektiğini  ileri  sürmüştü,  çünkü  "safsata  ve 
yanılsama" dan  başka  bir  şey  içermiyorlardı. 
Ayer,  Hume'un  düşüncelerini  yirminci  yüzyıl 
için yeniden ele almıştır. 
Dolayısıyla "Bazı filozofların  sakalı  vardır" 
cümlesini  alırsak,  bazı  filozofların  sakalı  ol­
ması  gerektiği  filozof tanımına  ait  olmayaca­
ğından, bu cümlenin tanım gereği doğru olma­
dığı  oldukça  açıktır. Ama  empirik  olarak  doğ-

---

282  1  NIGEL WARBURTON 
rulanabilirdir,  çünkü  bununla  ilgili  kanıt  bu­
labiliriz. Yapmamız gereken tek şey bir grup fi­
lozofa bakmak olacaktır. Eğer sakalı olan bazı 
filozoflar  bulursak  ki  bulmamız  muhtemeldir 
kesindir,  o  zaman  bu  cümlenin  doğru  olduğu 
çıkarımında bulunabiliriz. Ya  da yüzlerce filo­
zofa baktıktan sonra sakalı olan tek bir filozof 
bulamazsak,  o  zaman "bazı filozofların  sakalı 
vardır" cümlesinin  muhtemelen yanlış  olduğu 
sonucuna  varabiliriz,  her  ne  kadar  bütün  fi­
lozofları  incelemeden  bundan  emin  olamasak 
da.  İki  şekilde  de,  doğru  ya  da  yanlış  olsun, 
cümle anlamlıdır. 
Bu  cümleyi  "odam  ardında  iz  bırakmayan 
görünmez  meleklerle  doludur" cümlesiyle kar­
şılaştıralım. 
B_:u. 
da tanım gereği doğru değildir. 
Peki, empirik olarak doğrulanabilir midir? Gö­
rünüşe  göre hayır.  Eğer  gerçekten  iz  bırakmı­
yorlarsa,  bu  görünmez  melekleri  saptamanın 
akla herhangi bir yolu yoktur.  Onlara dokuna­
maz ya  da kokusunu  alamazsınız. Ayak  izi bı­
rakmıyor ve ses çıkarmıyorlar. Öyleyse anlamlı 
olabilecek  bir  cümle  gibi  görünse  de  anlam­
sızdır. Dilbilgisi açısından doğru bir cümledir, 
ancak dünyayla ilgili bir ifade  olarak ne doğru 
ne de yanlıştır. Anlamsızdır. 
Bunu  kavramak  oldukça  zor olabilir. "Odam 
ardında  iz  bırakmayan  görünmez  meleklerle 
doludur" cümlesi, bir anlamı varmış gibi görü­
nür. Ne var ki Ayer'in söylemek istediği, kulağa 

---

FELSEFENİN KISA T
ARİHİ 
1  283 
şiirsel gelse  de  ya  da kurgusal  bir  esere  olası 
bir katkısı olsa da, bunun insan bilgisine her­
hangi anlamda hiçbir katkı sunmayacağıdır. 
Ayer  sadece  metafiziğe  saldırmadı:  Etik  ve 
din  de  hedefleri  arasındaydı.  Örneğin  en  id­
dialı  sonuçlarından  biri, ahlaki yargıların  ta­
mamıyla anlamsız olduğuydu. Bunu söylerken 
ölçüyü  aşmış  gibi  görünür.  Ne var ki  onun iki 
yönlü  sınamasını  ahlaki yargılara uyguladığı­
nızda  varacağınız  sonuç  budur.  "İşkence  yan­
lıştır''  derseniz,  Ayer' e  göre  bütün  yaptığınız, 
"İşkence,  yuuh!"  demektir.  Burada  yaptığınız, 
yanlış  ya  da  doğru  olabilecek  bir  ifadede  bu­
lunmak yerine, konuyla ilgili kişisel duyguları­
nızı sergilemektir. Böyle olmasının nedeni, "iş­
kence yanlıştır"ın tanım gereği doğru olmama­
sıdır.  Bir  olgu  olarak  kanıtlayabileceğimiz  ya 
da  çürütebileceğimiz  bir şey  de  değildir. Ayer 
bu konuyla ilgili bir karar vermek için yapabi­
leceğiniz herhangi bir sınama olmadığına ina­
nır. Jeremy Bentham ve  John  Stuart Mill gibi, 
ortaya  çıkacak mutluluğu ölçecek faydacıların 
karşı çıkacakları bir şeydir bu. 
Bu  sebeple  Ayer'in  analizine  göre  "işkence 
yanlıştır" demek tamamen anlamsızdır,  çünkü 
hiçbir zaman yanlış ya da doğru olmayacak bir 
cümle türdür. Eğer "merhamet iyidir" derseniz, 
tüm  yaptığınız  nasıl  hissettiğinizi  göstermek 
olacaktır:  Tıpkı  "merhamet,  yaşasıın!"  demek 
gibi. Duygusalcılık  [emotivizm]  olarak  bilinen 

---

284  1  NIGEL WARBURTON 
Ayer'in etik teorisi, beklenebileceği gibi sıklıkla 
"yuuh!/yaşasıın!" teorisi  olarak  da tanımlanır. 
Bazıları  Ayer'in  söylediklerini  başka  bir  yöne 
çekerek,  ahlaki  olan  önemsizdir,  ne  isterseniz 
onu yapabilirsiniz dediğini düşünür. Ama Ayer 
bunu  değil,  bu  konular  hakkında,  değerlere 
dayanarak  anlamlı  bir  tartışma  yapamayaca­
ğımızı  söylüyordu. Buna rağmen ne yapmamız 
gerektiği  üzerine  birçok  tartışmada  olguların 
tartışıldığına  ve  bunların  empirik  olarak  doğ­
rulanabilir olduğuna inanıyordu. 
Dil, Doğruluk ve Mantık 
kitabının başka bir 
bölümünde  Ayer,  Tanrı  hakkında  anlamlı  bir 
şekilde  konuşabileceğimiz  fikrine  karşı  çıkar. 
Ayer' e  göre  "Tanrı  vardır"  ifadesi  ne  doğru  ne 
de  yanlıştır.  Bu ifade ona göre, kelimenin tam 
anlamıyla  anlamsızdır,  çünkü  tanım  gereği 
doğru  değildir  (gerçi  Aziz  Anselmus'un  takip­
çileri  Ontolojik Argümanı  kullanarak Tanrının 
zorunlu  olarak  var  olması  gerektiğini  söyle­
mişlerdir).  Üstelik  Tanrının  var  olduğunu  ya 
da  var  olmadığını  kanıtlayan  bir  sınama  da 
yoktur, çünkü Ayer, Tasarım Argümanını redde­
der. Dolayısıyla Ayer ne (Tanrının var olduğuna 
inanan)  teisttir ne de (Tanrının var olmadığına 
inanan)  ateisttir.  Daha  ziyade,  "Tanrı  vardır" 
ifadesinin  diğer  anlamsız  ifadelerden  biri  ol­
duğunu düşünür. Bazıları bu konumu "igteizm" 
olarak  adlandırır.  Dolayısıyla  Ayer,  Tanrının 
varlığı ya  da yokluğuyla ilgili olarak tartışma-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  285 
nın tamamen  anlamsız  olduğunu  düşünen bir 
igteisttir. 
Buna  rağmen Ayer,  ilerleyen  yaşlarında  bir 
başına  sarsıcı  bir:  olay  gelmişti.  Boğazına  so­
mon kılçığı kaçmasıyla bilincini kaybetmiş ve 
ölüme  yakın  deneyim  olayı  yaşamıştı.  Kalbi 
yaklaşık  dört  dakika  kadar  durmuş,  bu  süre 
zarfında kırmızı bir ışık ve birbirleriyle konu­
şan "Evrenin İki Efendisi"ni görmüştü. Bu viz­
yon  onun Tanrıya  inanmasını  sağlamadı, ama 
zihnin  ölümden  sonra da var  olup  var  olama­
yacağına dair kesinliğini sorgulamasını sağla­
dı. 
Ne  yazık  ki  Ayer'in  mantıksal  pozitivizmi, 
1 
kendi  yıkımını  getirecek  gereçleri  de  sağladı. 
Teorinin kendisi kendi  sınamasından geçeme­
miş  görünür.  İlk  olarak, teorinin  tanım  gereği 
doğru olduğu açık değildir.  İkincisi  de  onu ka­
nıtlayacak  ya  da  çürütecek  herhangi  bir  göz­
lem yoktur.  Böylece kendi  ölçütlerine göre, te­
ori anlamsızdır. 
Felsefeyi, nasıl yaşamalı sorusunu cevapla­
malarına yardım etmesi amacıyla kullanan ki­
şiler  için Ayer'in felsefesi  hiç  kullanışlı  sayıl­
mazdı. İkinci Dünya Savaşı sırasında ve hemen 
sonrasında  Avrupa'da  ortaya  çıkan  bir  akım 
olan  varoluşçuluk  ise  bu  konuda  umut  vaat 
ediyordu. 

---

.  � 
. .  
3 3 .   B O L U M  
Özgürlüğün Istırabı 
JEAN-PAUL SARTRE, SIMONE DE 
BEAUVOIR VE ALBERT CAMUS 
Eğer  zamanda  yolculuk  yapıp  1 945  yılına, 
Paris'teki  Les  Dewc Magots  ("İki  Bilge Adam") 
adlı  kafeye  gidebilseydiniz, kendinizi  ufak  te­
fek, şaşı  bir adamın yanında otururken bulur­
dunuz. Pipo içen ve not defterine bir şeyler ka­
ralayan bir adam. Bu adam, en ünlü varoluşçu 
filozof  Jean-Paul  Sartre'dır  ( 1905-80).  O  aynı 
zamanda  roman,  oyun  ve  biyografi  yazarıdır. 
Hayatının çoğunu otellerde geçirmiş ve kaleme 
aldıklarının  çoğunu  kafelerde  yazmıştır.  Kült 
bir  figür  gibi  görünmüyordu,  fakat  birkaç  yıl 
içinde öyle olacaktı. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
287 
Sartre' a  çoğu  zaman, güzel ve  çok  zeki  bir 
kadın  olan  Simone  de  Beauvoir  ( 1908-86)  eş­
lik  ederdi.  Birbirlerini  üniversite  yıllarından 
beri  tanırlardı.  Hiç  evlenmemelerine  ve  bir­
likte  yaşamamalarına  rağmen  Simone  de  Be­
auvoir,  Sartre'ın  uzun-süreli  yoldaşıydı.  Baş­
ka  aşıkları  da  olmuştu,  ama  onların  ilişkileri 
uzun ömürlüydü, aralarındaki ilişkiyi "gerekli" 
ve  kurdukları  diğer tüm  ilişkileri  ise  ("gerekli 
olmayan" anlamında) "tesadüf' olarak tanımlı­
yorlardı. Sartre gibi Simone  de Beauvoir da fi­
lozof ve romancıydı.  1 949'da önemli ilk dönem 
feminist kitaplardan biri olan 
İkinci Cins'i 
ka­
leme aldı. 
İkinci Dünya Savaşının büyük bir bölümün­
de  Paris, Nazi  kuvvetlerinin  işgali  altındaydı. 
Fransızlar  için  hayat  oldukça  güçtü.  Bazıları 
Direnişçilere  katılıp  Almanlara  karşı  savaştı; 
kimileri  de  kendini  kurtarmak  için  Nazilerle 
işbirliği yapıp  arkadaşlarına  ihanet etti. Yiye­
cek  kıtlığı  yaşanıyor,  sokaklarda  silahlı  çatış­
malar  oluyordu.  İnsanlar ortadan kayboluyor, 
onları bir daha  gören  olmuyordu. Parisli Yahu­
diler  toplama  kamplarına  gönderilmiş, birço­
ğu kamplarda öldürülmüştü. 
Müttefiklerin Almanları  yenmesiyle  birlik­
te,  hayata  yeniden  başlama  zamanı  gelmişti. 
İnsanlar  savaş  bittiği  için  rahat  bir nefes  al­
mıştı,  aynı  zamanda  geçmişin  geride  bırakıl­
ması  gerektiği  hissi  hakimdi.  Şimdi  nasıl  bir 

---

288  1  NIGEL WARBURTON 
toplum  olunacağını  düşünme  zamanıydı.  Sa­
vaş  sırasında  gerçekleşen  korkunç  olaylardan 
sonra, her kesimden insan kendine filozofların 
soracağı  türden  soruları  soruyordu:  "Yaşamın 
amacı  nedir?" "Tanrı  var  mı?" "Her  zaman  ben­
den beklenen şeyi mi yapmak zorundayım?" 
Sartre,  savaş  sırasında  yayımlanan  Var­
lık  ve  Hiçlik 
(1 943)  adında  uzun  ve  kavrama­
sı  zor  bir kitap  yazmıştı.  Kitabın  ana  teması 
özgürlüktü.  İnsan  özgürdür.  İşgal  altındaki 
Fransa'da,  birçok  Fransızın  ülkelerinde  ken­
dini  esir  hissettiği  -ya  da  gerçekten  esir  ol­
duğu- dönemde  oldukça  tuhaf  bir  mesaj  ve­
riyordu.  Sartre  bununla  insanın,  örneğin  bir 
çakının  aksine,  belirli  bir  şey  yapmak  üzere 
tasarlanmış  9lmadığını  kastediyordu.  Bizi 
tasarlamış  olabilecek  bir  Tanrının  varlığına 
inanmıyordu;  dolayısıyla Tanrının  bizim  için 
bir  amacı  olduğu  fikrini  reddetti.  Ç akı,  kes­
mek için tasarlanmıştır. Bu onun özüdür;  onu 
çakı  yapan  şeydir.  Peki  ama  insan ne yapmak 
için  tasarlanmıştır?  İnsanın  bir  özü  yoktur. 
Sartre' a  göre  burada  olmamızın herhangi  bir 
nedeni yoktur. İnsan olmak için belirli bir yol­
da olmamız gerekmez. Bir insan ne yapmak ve 
ne  olmak  istediğini  seçebilir.  Hepimiz  özgü­
rüz. Sizden başka hiç kimse, hayatınızla ilgili 
olarak  ne  yapacağınıza  karar  veremez.  Nasıl 
yaşayacağınız  konusunda  başkalarının  karar 
vermesine  izin veriyorsanız, bu  da bir seçim-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  289 
dir.  Diğer  insanların  olmanızı  beklediği  tür­
den  biri  olmak da bir seçimdir. 
Elbette,  yapmayı  seçtiğiniz  şeyi  yapmakta 
başarılı  olacaksınız  diye  bir  şey yoktur. Başa­
rısızlığınız  tamamen  kontrolünüzün  dışında­
ki nedenlere bağlı  olabilir. Bununla birlikte,  o 
şeyi  yapmak  istemek,  onun  için  çabalamak ve 
onu  yapabilmedeki  başarısızlığınıza  verdiği­
niz tepki  sizin  sorumluluğunuzdur. 
Özgürlükle başa çıkmak  zordur ve  çoğumuz 
özgür olmaktan kaçınırız.  Ondan saklanmanın 
yollarından  biri  de  gerçekten  özgür  değilmiş­
siniz  gibi  yapmaktır.  Eğer  Sartre  haklıysa ba­
hanemiz  yoktur:  Her gün  yaptıklarımızdan  ve 
yaptığımız  şeyler  sonucunda  hissettiklerimiz­
den  tamamen  sorumluyuzdur.  Sahip  olduğu­
muz  duygulara  kadar.  Eğer  şu  anda  üzgünse­
niz, Sartre'a göre bu sizin seçiminizdir. Üzgün 
olmanıza gerek yoktur. Üzgünseniz, bundan siz 
sorumlusunuzdur. Bu korkutucudur ve bazıla­
rı  bununla  yüzleşmekten  kaçınır;  çünkü  çok 
acı  vericidir.  Sartre,  "özgür  olmaya  mahkum" 
olmamızdan bahseder. İstesek de istemesek de 
bu  özgürlük üzerimize kalmıştır. 
Sartre  kafede  bir  garsonu  tasvir  eder.  Bu 
garson,  adeta  bir  tür  kuklaymışçasına,  son 
derece  stilize  bir  biçimde  hareket  eder.  Her 
şeyiyle  kendini  tamamıyla  garson  rolüyle  ta­
nımladığı  izlenimini  verir, başka  bir  seçeneği 
yokmuş  gibidir.  Tepsiyi  tutma  şekli,  masalar 

---

290 
j 
NIGEL WARBURTON 
arasında  hareket  edişi,  hepsi  bir  dansın  p ar­
çasıdır.  Bu dans  eden kişinin  değil, garsonluk 
mesleğinin  koreografisini  yaptığı  bir  danstır. 
Sartre,  bu  adamın,  "kötü  inanç"a  sahip  oldu­
ğunu  söylemektedir.  Kötü  inanç,  özgürlükten 
kaçmaktır.  Kendinize  söylediğiniz  ve  neredey­
se inandığınız bir çeşit yalandır: Kendi seçim­
lerinizi yapmakta özgür olmadığınız yalanıdır. 
Oysa Sartre' a göre, isteseniz de istemeseniz de 
seçim yapmakta  özgürsünüzdür. 
Savaşın  hemen  ertesinde  verdiği  "Varoluş­
çuluk Bir Hümanizmdir" başlıklı derste Sartre, 
insan hayatını  ıstıraplarla dolu olarak tanım­
lıyordu. Istırap, yaptığımız her şeyden sorum­
lu  olduğumuzu,  bu  konuda  hiçbir  bahanemi­
zin  bulunmad!ğını  anlamaktan  kaynaklanır. 
Gelgelelim,  ıstırap  çok  daha  kötüdür;  çünkü 
Sartre'a göre hayatımla ilgili ne yaparsam ya­
payım, bu, başkasının kendi hayatıyla ilgili ne 
yapması gerektiğine dair bir tür şablon olacak.­
tır.  Evlenmeye  karar verirsem, herkesin evlen­
mesini  önermiş  olurum;  tembel  olmaya  karar 
verirsem, insan varoluşuna ilişkin tasavvurum 
doğrultusunda  herkes  böyle  olmalıdır.  Haya­
tımda  yaptığım  seçimlerle,  bir  insanın  nasıl 
olması gerektiğine  dair düşüncelerimin tablo­
sunu çizerim. Eğer bunu içtenlikle yapıyorsam, 
muazzam bir sorumluluktur bu. 
Sartre,  seçim  yapmanın  ıstırabıyla  ne  de­
mek  istediğini,  savaş  sırasında  kendisinden 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  291 
tavsiye  almaya  gelen  bir  öğrencisinin  yaşadı­
ğı gerçek bir hikaye üzerinden açıklar. Bu genç 
adam, çok zor bir karar vermek zorundaydı. Ya 
evde kalıp  annesine göz kulak olacak ya  da di­
renişe  katılmak ve  ülkesini Almanlardan  kur­
tarma mücadelesi verebilmek için evi terk ede­
cekti. Hayatının  en  zor kararıydı  bu ve  ne ya­
pacağını  bilmiyordu.  Eğer  annesini  bırakırsa, 
annesi onsuz tamamen savunmasız kalacaktır. 
Direnişçilere  katılmadan  önce Almanların  eli­
ne düşebilir, böylelikle de asil bir şey yapmaya 
yönelik  bütün  çabası, hayatının  ve  enerjisinin 
boşa  gitmesiyle  sonuçlanabilirdi.  Gelgelelim 
evinde  annesiyle  birlikte  oturursa  da,  kendisi 
adına savaşmayı diğerlerine bırakmış olacaktı. 
Ne yapmalıydı? Siz ne yapardınız? Ona ne tav­
siye ederdiniz? 
Sartre'ın  tavsiyesi  bir  parça  sinir  bozu­
cuydu.  Öğrencisine  özgür  olduğunu  ve  kendi 
seçimini  yapması  gerektiğini  söyledi.  Sart­
re  öğrencisine  ne  yapacağı  konusunda  pratik 
bir  tavsiyede  bulunmuş  olsaydı,  öğrencisi her 
halükarda buna uyup uymayacağına karar ver­
mek  zorunda kalacaktı. İnsan olmakla birlikte 
gelen  sorumluluğun  yüklediği  ağırlıktan  kur­
tulmanın herhangi bir yolu yoktur. 
Sartre'ın  felsefesine  "Varoluşçuluk"  adı  ve­
rildi.  Bu  ad,  her  şeyden  önce  dünyada  kendi­
mizi 
var olurken 
bulmamız ve  ardından yaşa­
mımızla  ilgili  ne  yapacağımıza  karar  vermek 

---

292  1  NIGEL WARBURTON 
zorunda  olmamız  düşüncesinden  gelmektedir. 
Öbür  türlü  de  olabilirdi:  Belirli  bir  amaç  için 
tasarlanmış  bir  çakı  gibi  olabilirdik.  Ancak 
Sartre,  öyle  olmadığımıza  inanır.  Onun  ifade­
siyle, varoluşumuz özümüzden önce gelir, oysa 
tasarlanmış  nesnelerde  özleri,  varoluşların­
dan önce gelir. 
İkinci  Cins 
kitabında  Simone  de  Beauvoir, 
kadınların  kadın  olarak  doğmadığını,  kadın 
haline  geldiklerini  ileri  sürerek  bu varoluşçu­
luğa  farklı  bir yön verdi. Bununla, kadınların, 
bir  kadının  ne  olduğuna  ilişkin  erkek  bakış 
açısını  kabul  etmeye  eğilimli  olduğunu  söyle­
mek  istiyordu.  Erkeğin  sizden  olmanızı  bek­
lediği  şeyi  olmak,  bir  seçimdir.  Ama  kadınlar 
özgürdür,  ne  olmak  istediklerine  kendi. kendi­
lerine karar verebilirler. Bir özleri yoktur, doğa 
onlara  olmak  zorunda  oldukları  herhangi  bir 
yön vermemiştir. 
Varoluşçuluğun  bir  başka  önemli  konusuy­
sa,  varoluşumuzun  saçmalığıdır.  Hayatın,  biz 
ona  seçimlerimizle  anlam  atfedene kadar hiç­
bir  anlamı  yoktur,  çok geçmeden ölüm kapıya 
dayanır ve hayata  verebileceğimiz tüm anlam­
lar ortadan kalkar. Sartre'ın buna dair yorumu, 
insanı "beyhude bir tutku" olarak tanımlamak­
tı: Varoluşumuzun anlamı yoktur. Yalnızca, se­
çimlerimiz  yoluyla  yarattığımız  anlamlar var­
dır. Varoluşçulukla bağlantılı, roman  yazarı ve 
filozof Albert Camus ( 1 9 1 3 -60), insanın saçma-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  293 
lığını açıklamak için Yunan miti  olan  Sisifos'u 
kullanmıştır.  Sisifos  tanrıları  kandırdığı  için, 
devasa bir kayayı  bir dağın  tepesine  yuvarla­
makla cezalandırılır.  Sisifos  tepeye  her ulaştı­
ğında kaya aşağıya doğru yuvarlanır ve bir kez 
daha  en  baştan  başlamak  zorunda  kalır.  Sisi­
fos, bunu, sonsuza kadar tekrar tekrar yapmak 
zorundadır.  İnsan  hayatı  da  Sisifos'un  görevi 
gibi  tamamen  anlamsızdır.  Hiçbir hedefi  yok­
tur:  Her şeyi açıklayacak cevaplar yoktur. Saç­
madır.  Fakat  C amus  umutsuzluğa  düşmemiz 
gerektiğini  düşünmez.  İntihar  etmeye  gerek 
yoktur. Bunun yerine Sisifos'un mutlu olduğu­
nu kabul etmek zorundayız. Sisifos neden mut­
ludur?  Çünkü  amaçsız  bir şekilde kayayı tepe­
ye yuvarlama çabasında, yaşamını yaşanmaya 
değer kılan  bir  şeydir.  Ne  olursa  olsun  ölüme 
tercih edilebilir bir durumdur. · 
Varoluşçuluk bir  kült haline  geldi. Binlerce 
genç  insan  onun  cazibesine  kapılıp  gece  geç 
saatlere kadar insan varoluşunun  saçmalığını 
tartışır  oldu.  Romanlara,  oyunlara  ve  filmle­
re  ilham  kaynağı  oldu.  İnsanların  uyabileceği 
ve  kararlarına  uygulayabileceği  bir felsefeydi. 
Sartre  ilerleyen  yaşlarında  politikayla  ilgilen­
di  ve  sol  görüşe  kaydı.  Marksizme  ilişkin  iç­
görülerini,  erken  dönemindeki  düşünceleriyle 
birleştirmeye  çalıştı,  bu  da  güç  bir  işti.  Sart­
re'ın 
l 
940'lardaki varoluşçuluğu kendileri için 
kararlar  veren  bireylere  odaklanırken,  sonra-

---

294  1  NIGEL WARBURTON 
ki eserlerinde  daha büyük bir insan grubunun 
parçası  oluşumuzu,  toplumsal  ve  ekonomik 
etkenlerin  hayatımızda  oynadığı  rolü  açıkla­
maya  çalıştı.  Ne  yazık  ki,  yazdıklarını  anla­
mak  gittikçe  zorlaşır;  muhtemelen  bir  sebebi 
de  Sartre'ın  çoğunu  amfetamin  etkisindeyken 
yazmış  olmasıdır. 
Sartre, belki  de  yirminci  yüzyılın  en  tanın­
mış  filozofudur.  Gelgelelim,  filozoflara  "geçen 
yüzyılın en önemli düşünürü kimdir?" diye  so­
rarsanız, pek çoğu Ludwig Wittgenstein'ın adı­
nı söyleyecektir. 

---

�  . 
.  . 
3 4 .   B O L U M 
Dilin Büyüsünde 
LUDWIG WITTGENSTEIN 
Kendinizi  1 940  yılında  Cambridge'te  düzenle­
nen  bir Ludwig Wittgenstein  (1889-1951)  semi­
nerinde  bulmuş  olsaydınız,  çok  geçmeden  ola­
ğandışı  biriyle  karşı  karşıya  olduğunuzu  fark 
ederdiniz. Onunla tanışan birçok insan, onun bir 
dahi  olduğunu  düşünüyordu.  Bertrand  Russell 
onu "tutkulu, derin,  ciddi ve  baskın" biri olarak 
tanımlamıştı.  Parlak  mavi  gözlü  ve  yoğun  bir 
ciddiyet  havası  taşıyan  bu  ufak  tefek Viyanalı 
adam, bir ileri bir geri yürür, öğrencilere sorular 
sorar ya  da  zaman  zaman  düşüncelere  dalarak 
dakikalarca  duraksardı. Kimse  sözünü kesmeye 
cüret  edemezdi. Wittgenstein,  önceden  hazırla-

---

296  j  NIGEL WARBURTON 
dığı  notlarla  ders  vermezdi;  konuları  dinleyici­
lerinin  önünde  düşünür, verdiği  bir dizi örnek­
le  konuyu  derinlemesine  yakalamaya  çalışırdı. 
Öğrencilerine, felsefe kitaplarını okuyarak vakit 
kaybetmemelerini  söylemişti.  Bu  tür  kitapları 
ciddiye  alacaklarsa,  onları  odanın  diğer  ucuna 
atıp  ortaya  attıkları  bulmacalar  üzerine  yoğun 
bir şekilde düşünmeye koyulmalılardı. 
İlk kitabı  olan 
Tractatus Logico-Philosophi­
cus 
(1 922),  numaralandırılmış  kısa  bölümler 
şeklinde  yazılmıştır;  birçoğu,  felsefeden  çok 
şiir olarak okunabilir.  Kitabın ana mesajı, etik 
ve  din hakkındaki  en önemli soruların  anlayış 
gücümüzün sınırlarını aştığıydı, onlar hakkın­
da anlamlı bir şey söyleyemiyorsak, sessiz kal­
mamız gerekiy�rdu. 
Wittgenstein'ın  daha  sonraki  eserlerinde 
ana  tema,  "dilin  büyüsü"dür.  Ona  göre  dil,  fi­
lozofları  her türlü karışıklığa  sürükler.  Onlar, 
dilin  büyüsüne  kapılırlar.  Wittgenstein,  üst­
lenmesi  gereken  rolü,  tıpkı  bir  terapist  gibi, 
dilin  yarattığı  karışıklığın  birçoğunu  ortadan 
kaldırmak  olarak  görür.  Buradaki  düşünce, 
Wittgenstein'ın  özenle  seçtiği  çeşitli  örnekle­
rin mantığının takip  edilmesiydi, bunu yapar­
ken  felsefi  problemleriniz  ortadan  kalkacaktı. 
Önceden  son  derece  önemli  görünen  şeyler, 
problem olmaktan çıkacaktı. 
Wittgenstein'a  göre  felsefi  karışıklığın  bir 
nedeni,  tüm  dillerin  aynı  şekilde  işlediği  var-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
J 
297 
sayımıydı,  yani  sözcüklerin  basitçe  nesneleri 
adlandırdığı düşüncesi. Okuyucularına, birçok 
"dil  oyunu," sözcükleri  kullanırken  yaptığımız 
farklı  etkinlikler  olduğunu  göstermek  istiyor­
du.  Dilin,  ne  "öz"ü  ne  de  onun  kullanım  kap­
samını  açıklayabilecek  tek  bir  ortak  özelliği 
vardır. 
Birbirleriyle akraba olan bir grup insan gör­
düğünüzde, örneğin bir düğünde, aile üyelerini 
aralarındaki fiziksel benzerliklerden tanıyabi­
lirsiniz. Bu, Wittgenstein'ın "aile benzerliği"yle 
kastettiği  şeydir.  Dolayısıyla  bazı  yönleriniz 
annenize benziyor olabilir -belki ikiniz de aynı 
saç ve göz rengine  sahipsiniz- ve  biraz  da bü­
yükbabanıza benziyorsunuz, ikiniz  de  zayıf ve 
uzunsunuz.  Kız  kardeşinizle  aynı  saç  rengine 
ve göz şekline de sahip olabilirsiniz, ama onun 
göz  rengi  annenizden  ve  sizden farklı  olabilir. 
Aynı  genetik  yapıya  sahip  bir  ailenin  parça­
sı  olduğunuzu  doğrudan  gösteren,  bütün  aile 
üyelerinin paylaştığı tek bir özellik yoktur. Bu­
nun  yerine,  örtüşen  benzerliklerin  oluşturdu­
ğu bir örüntü bulunur;  paylaştığınız bazı özel­
likler,  diğerlerinin  de  paylaştığı  farklı  özellik­
ler  vardır.  Wittgenstein'ın  ilgisini  bu  örtüşen 
benzerlikler  örüntüsü  çekiyordu.  Aile  benzer­
liği metaforunu, dilin nasıl işlediği konusunda 
önemli bir şeyi açıklamak için kullandı. 
"Oyun" sözcüğü  üzerine  düşünün.  Oyun de­
diğimiz  birçok  farklı  şey vardır:  Satranç  gibi 

---

298  1  NIGEL WARBURTON 
masa oyunları, briç ve pasiyans gibi kart oyun­
ları,  futbol  gibi  sporlar  vs.  Oyun  olarak  ad­
landırdığımız  başka  şeyler  de  vardır,  örneğin 
saklambaç  ya  da  taklide  dayalı  oyunlar.  Aynı 
sözcüğü -oyun- tüm bunları kapsayacak şekil­
de  kullandığımız  için pek  çok insan, hepsinin 
ortak  bir  özelliği, "oyun" kavramının  bir "öz"ü 
olması  gerektiğini  varsayar.  Oysa Wittgenste­
in  böyle  ortak bir payda  olduğunu varsaymak 
yerine,  okuyucularını  "bakmaya  ve  görmeye" 
zorlar.  Oyunların  hepsinin  bir  kazananı  ve 
kaybedeni  olduğunu  düşünebilirsiniz,  ancak 
tek kişilik kart oyunlarında ya  da  duvara topu 
atıp  tutarken kazanan ya  da kaybeden var mı­
dır?  Her ikisi de  oyundur,  ama bir kaybedenin 
olmadığı  açık�ır.  Peki,  hepsinin  kurallarının 
olması  ortak  özellikleridir  düşüncesine ne  di­
yeceksiniz?  Bazı  hayali  oyunların  kuralı  yok 
görünür.  Oyunların  ortak  özelliği olmaya  aday 
her özelliğin karşısına Wittgenstein oyun  olan 
ama  oyunların  önerilen "özü"nü  paylaşmayan 
bir örnek çıkartır.  Bütün  oyunların bir özelliğe 
sahip  olduğunu  varsaymak yerine, "oyun" gibi 
sözcükleri,  "aile  benzerliği  terimleri"  olarak 
görmemiz gerektiğini düşünür. 
Wittgenstein,  dili  bir  dizi  "dil  oyunu"  ola­
rak tanımladığında, onu pek çok farklı şey için 
kullandığımıza  dikkat  çekiyordu,  filozofların 
kafasının  karışmasının  nedeni  tüm  dillerin 
aynı  şeyi yaptığını düşünmeleriydi. Bir filozof 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  299 
olarak ne amaçladığına ilişkin ünlü  açıklama­
larından birinde Wittgenstein, yapmak istediği 
şeyin, şişenin içindeki sineğe çıkış yolunu gös­
termek olduğunu söylüyordu. Tipik bir filozof, 
şişenin içinde tutsak kalmış sinek gibi şişenin 
kenarlarına  çarpıp  vızıldar.  Felsefi  bir  prob­
lemi "çözme"nin yolu, tıpayı  açmak ve sineğin 
çıkmasına  izin vermektir.  Bu  şu  anlama  gelir: 
Wittgenstein'ın  niyeti,  filozofa  yanlış  sorular 
sorduğunu  ya  da  dil yüzünden yanlış  yönlen­
dirildiğini göstermektir. 
Aziz  Augustinus'un  konuşmayı  nasıl  öğ­
renmiş  olduğuna  dair  açıklamasını  ele  alın. 
İtiraflar 
kitabında,  etrafındaki  daha  yaşlı  in­
sanların nesnelere  işaret  ettiklerini ve  isimle­
rini  söylediklerini  söyler. Augustinus  bir elma 
görür, biri onu işaret eder ve "elma" der. Augus­
tinus, giderek sözcüklerin ne ifade ettiğini  an­
lamaya  başlar  ve  diğer  insanlara  ne  istediği­
ni  söylemek  için onları kullanabilir hale  gelir. 
Wittgenstein, bunu, tüm  dillerin bir  özü ve  tek 
bir  işlevi  olduğu  varsayımında  bulunmanın 
örneği  olarak  görüyordu.  Burada  dilin  tek  iş­
levi nesneleri  adlandırmaktır. Augustinus  için 
her sözcük, onu karşılayan bir anlama sahiptir. 
Dilin  bu  resmedilişi  yerine  Wittgenstein,  bizi 
dilin  kullanımını, konuşanların pratik yaşam­
larına  bağlı  bir  dizi  etkinlik  olarak  görmeye 
teşvik eder. Dili, sözgelimi bir tornavidanın iş­
levini  yerine  getiren  bir  şey  olarak  düşünmek 

---

300  1  NIGEL WARBURTON 
yerine, onu daha çok, birçok farklı aletin oldu­
ğu bir alet çantası gibi düşünmemiz gerekir. 
Acı  çekerken  ve  acınızdan  bahsederken, 
yaptığınız  şeyin,  sahip  olduğunuz  belirli  bir 
duyumu  adlandıran  sözcükler  kullanmak  ol­
duğu size açık görünebilir. Ancak Wittgenstein, 
duyum  diline  dair  bu  görüşü  yıkmaya  çalışır. 
Bu,  bir  duyuma  sahip  olmadığınız  anlamına 
gelmez.  Mantıksal  olarak,  sözcüklerinizin  du­
yumların  adları  olamayacağı  anlamına  gelir. 
Herkesin,  içinde  hiç  kimseye  göstermediği bir 
böcek  olan  bir  kutusu  olsaydı,  birbirleriyle 
"böcek"leri  hakkında  konuştuklarında,  kutu­
nun  içinde  ne  olduğunun  önemi  olmazdı.  Dil 
kamusaldır ve anlaşılır olduğumuzun kamuya 
açık kontrol etme yollarına ihtiyaç duyar. Witt­
genstein, bir çocuk acıyı "tanımlama"yı öğren­
diğinde,  ebeveynin  çocuğunu,  sözgelimi  "acı­
yor"  demek  gibi  (oldukça  doğal  bir  ifade  olan 
"Aaah! "a  birçok yönden  denktir)  çeşitli  şeyler 
yapması için  cesaretlendirdiğini  söyler.  Bura­
daki mesajı, "acı çekiyorum" sözcüklerini, kişi­
sel bir duyumu adlandırmanın bir yolu olarak 
düşünmememiz  gerektiğidir.  Eğer acı ve  diğer 
duyumlar gerçekten kişiye  özel  olsaydı, onları 
tanımlamak için  özel bir dile ihtiyacımız olur­
du. Oysa Wittgenstein, bu düşüncenin mantıklı 
olmadığına  inanır. Wittgenstein'ın  verdiği  bir 
başka  örnek, onun neden  böyle  düşündüğünü 
açıklamakta yardımcı  olabilir. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  301 
Adamın  biri,  bir  adı  olmayan  belirli  türde 
bir  hisse,  belki  de  özel  bir  tür  karıncalanma 
hissine sahip olduğu her anı kaydetmeye karar 
verir.  Bu  özel  karıncalanma  hissini  ne  zaman 
duysa, günlüğüne "S" harfi yazar. "S,'' onun ken­
di  özel  dilinde  bir  sözcüktür,  bununla  ne  de­
mek istediğini ondan başkası bilmez. Bu, kula­
ğa mümkünmüş  gibi gelir. Birinin bunu yaptı­
ğını hayal etmek hiç de zor değildir. Ama diğer 
yandan  biraz  daha  derinlemesine  düşünün. 
Bir  karıncalanma  hissettiğinde,  bunun  başka 
türde  bir  karıncalanma  değil  de  kaydetmeye 
karar vermiş olduğu "S" tipinde karıncalanma­
nın başka  bir  örneği  olduğunu nasıl bilebilir? 
Daha  önceki  "S"  karıncalanma  deneyiminin 
anısı  dışında, geriye  dönüp  sınayabileceği  bir 
şey  yoktur. Ancak bu  da yeterince  iyi  değildir 
çünkü  bu  konuda  tamamen  yanılıyor  olabilir. 
Bu,  bir  sözcüğü  aynı  şekilde  kullandığınızı 
söylemenin güvenilir bir yolu değildir. 
Wittgenstein  günlük  örneğiyle,  sözcükleri 
deneyimlerimizi  ifade  edecek  şekilde  kullanış 
biçimimizin, deneyimle sözcük arasındaki özel 
bir  bağlantıya  dayandırılamayacağını  söyle­
meye çalışıyordu. İçerdiği  kamusal  bir  şey  ol­
malıdır. Kişiye  özel bir dil  olamaz.  Bu doğruy­
sa, zihnin başka hiç kimsenin içeri  giremediği 
kilitli bir tiyatro gibi olduğu düşüncesi aldatı­
cıdır. O halde Wittgenstein için özel bir duyum 
dili  düşüncesi  anlamsızdır.  Bu  önemlidir  -ve 

---

302  1  NIGEL WARBURTON 
kavraması bir o kadar da güçtür- çünkü ondan 
önceki  birçok  filozof,  her bir  bireyin  zihninin 
tamamen özel olduğunu  düşünmüştür. 
Wittgenstein  ailesi  Hıristiyan  olmasına 
rağmen  Nazi  yasalarına  göre  Yahudi  kabul 
edilmişti.  Ludwig,  İkinci  Dünya  Savaşının  bir 
dönemini,  Londra'daki  bir  hastanede  hademe 
olarak  çalışarak  geçirdi;  oysa  geniş  ailesi, Vi­
yana'dan  kaçmayı  başardığı  için  şanslıydı. 
Şanslı  olmasalar,  Adolf Eichmann  denetimin­
de,  bir  toplama  kampına  yollanmış  olabilir­
lerdi. Eichmann'ın Yahudi soykırımındaki rolü 
ve sonradan insanlığa karşı işlediği suçlardan 
yargılanması Hannah Arendt'in kötülüğün do­
ğası üzerine düşüncelerinin odağıydı. 

---

3 5 .   B Ö L Ü M  
Soru Sormayan Adam 
HANNAH ARENDT 
Nazi  Adolf  Eichmann,  çok  çalışkan  bir  yöne­
ticiydi.  1 942  yılından  itibaren Avrupa Yahudi­
lerinin Auschwitz  dahil, Polonya'daki  toplama 
kamplarına  nakledilmesinden  sorumluydu. 
Bu Adolf Hitler'in  "Nihai  Çözüm"ünün  Alman 
kuvvetleri  tarafından  işgal  edilen  ülkelerdeki 
tüm Yahudileri öldürme planının bir parçasıy­
dı.  Eichmann,  sistematik  bir  şekilde  işleyen 
katliam  politikasından  sorumlu  değildi,  fikir 
ondan  çıkmamıştı. Fakat bu katliamı  mümkün 
kılan  demiryolu  sisteminin  geliştirilmesinde 
büyük katkısı oldu. 
Naziler  1 930'lardan  itibaren,  Yahudilerin 
haklarını  ellerinden  alan  yasalar  çıkarmaya 

---

304  1  NIGEL WARBURTON 
başlamışlardı. Hitler, Almanya'da ters giden he­
men hemen her  şey için Yahudileri  suçluyordu 
ve onlardan intikam almak için çılgınca bir arzu 
besliyordu. Bu yasalar, Yahudilerin devlet okul­
larına gitmesine engel oluyor, onları paralarını 
ve mülklerini devretmeye, sarı bir yıldız takma­
ya zorluyordu. Yahudiler bir araya toplanmış ve 
gettolarda  -onlar  için  hapishane  haline  gelen, 
şehirlerin aşırı  kalabalık mahalleleri- yaşama­
ya  zorlanmıştı.  Yiyecek  sınırlı,  yaşam  zorluy­
du.  Nihai  Çözüm,  kötülüğün yeni  bir  düzeyini 
gösterdi.  Hitler'in,  ırkları  yüzünden  milyonlar­
ca  insanı katletme kararı, Nazilerin, Yahudileri 
toplu olarak öldürülebilecekleri şehir dışındaki 
yerlere götürmek için bir yol  bulması  gerektiği 
anlamına  geliyordu. Mevcut toplama kampları, 
her  gün  yüzlerce  insanın  gaz  odalarında  öldü­
rülüp  yakıldığı  fabrikalara  dönüştürüldü.  Bu 
kampların çoğu Polonya'da bulunduğundan do­
layı, Yahudileri ölümlerine taşıyan trenleri biri­
lerinin organize etmesi gerekiyordu. 
Eichmann, bir büroda oturup  önündeki say­
faları karıştırırken ve  önemli telefon görüşme­
leri  yaparken,  onun yaptıkları  yüzünden  mil­
yonlarca  insan  öldü.  Kimi  tifo  ya  da  açlıktan 
yaşamını yitirirken, bazıları ölene kadar çalış­
tırıldı,  ancak  büyük  çoğunluğu  gaz  odaların­
da  öldürüldü.  Nazi  Almanya'sında  trenler  her 
zaman  saatinde  çalışırdı,  Eichmann  ve  onun 
gibileri  bundan  emin  olurdu.  Onların  verimli 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
j 
305 
çalışmaları,  sığır  taşıma  vagonlarını  ağzına 
kadar  dolu  tuttu.  İçindeki  erkekler,  kadınlar 
ve  çocuklar  bazen  aşırı  sıcak  ya  da  soğukta, 
genellikle de  aç ve  susuz  bir halde  ölümlerine 
doğru  uzun  ve  acılı  bir  yolculuk  yapardı.  Pek 
çoğu, özellikle  de yaşlılar ve hastalar, yolculuk 
sırasında ölürdü. 
Hayatta kalanlar, zayıf düşmüş ve  korkmuş 
bir  halde  kamplara  vardığında  çırılçıplak  so­
yulup,  duş  odaları  süsü  verilmiş  odalara  so­
kulurdu.  Kapılar  arkalarından  kilitlendikten 
sonra  Naziler  tarafından  ziklon  gazıyla  öldü­
rülürlerdi.  Cesetleri yakılır ve  sahip  oldukları 
şeyler  talan  edilirdi.  Eğer  bu  şekilde  hızlı  bir 
ölüm için seçilmedilerse, aralarında daha güç­
lü  olanlar,  çok  az yiyecekle  acımasız  koşullar­
da çalışmaya  zorlanırdı. Nazi muhafızları  sırf 
eğlence  olsun  diye  onları  döver,  hatta  onlara 
ateş ederdi. 
Eichmann  bu suçların işlenmesinde  önemli 
rol  oynamıştı.  Buna  rağmen  İkinci  Dünya  Sa­
vaşı sona erdikten  sonra Müttefiklerin elinden 
kaçmayı başarmış, nihayetinde Arjantin'e gele­
rek birkaç yıl burada gizlenerek yaşamıştı. An­
cak  1 960 yılında, izini  süren İsrail  gizli servisi 
Mossad'ın ajanları onu Buenos Aires'te yakala­
dı. 
Eichmann'ı uyuşturduktan sonra yargı önü­
ne çıkarılması için uçakla  İsrail' e götürdüler. 
Eichmann,  diğer  insanların  çektiği  acıdan 
zevk alan bir sadist ya da korkunç bir canavar 

---

306  1  NIGEL WARBURTON 
mıydı?  Dava  başlamadan  önce  birçok  insanın 
inandığı  şey  buydu.  İnsan  başka  türlü  nasıl 
soykırımın  bir  parçası  haline  gelebilirdi  ki? 
Eichmann'ın  yıllarca  yaptığı,  insanları  ölüm­
lerine göndermenin etkili yollarını bulmak  ol­
muştu.  Şüphesiz ki sadece bir canavar, bu tarz 
bir işi yaptıktan sonra yatağında rahatça uyu­
yabilirdi. 
Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etmiş bir 
Alman  Yahudisi  olan  filozof  Hannah  Arendt 
( 1 906-75), 
New Yorker 
dergisi için Eichmann'ın 
davasının raporunu tutuyordu. Kendiniz adına 
düşünmeye  çok  küçük  bir  alanın  ayrıldığı  bir 
toplum  olan  Nazi  totaliter  devletinin  bir ürü­
nüyle  yüz  yüze  gelmek,  Arendt'in  ilgisini  çe­
kiyordu.  Bu  a
�
amı  anlamak, nasıl biri olduğu 
hakkında bir fikir edinmek, bu korkunç şeyleri 
nasıl yapabildiğini  görmek istiyordu. 
Eichmann, Arendt'in tanıdığı ilk Nazi  değil­
di.  Arendt  de  Nazilerden  kaçmış,  Almanya'yı 
terk  ederek  Fransa'ya  geçmiş,  daha  sonra  ise 
Amerika  Birleşik  Devletleri  yurttaşı  olmuş­
tu.  Marburg  Üniversitesinde  okuyan  genç  bir 
kadınken  hocası  filozof  Martin  Heidegger'di. 
Heidegger  evli, Arendt ise yalnızca  1 8  yaşında 
olmasına rağmen kısa bir süre aşk yaşamışlar­
dı.  O  sıralarda  Heidegger,  bazılarının  felsefe­
ye  büyük  bir  katkısı  olduğunu,  bazılarınınsa 
kasıtlı  olarak  anlaşılmaz  bir  dil  kullandığını 
düşündüğü,  inanılmaz  derecede  zor  bir  kitap 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  307 
olan 
Varlık  ve 
Zaman'ı  (1 962)  yazmakla  meş­
guldü.  Heidegger  daha  sonra,  Nazi  Partisinin 
sadık  bir  üyesi  ve  Yahudi  düşmanı  politika­
ları  destekleyen  biri  olacaktı.  Hatta  eski  dos­
tu  filozof Edmund  Husserl'in  adını, 
Varlık  ve 
Zaman'daki  ithaf  sayfasından, Yahudi  olduğu 
için çıkaracaktı. 
Ancak  Kudüs'te  Arendt,  çok  farklı  bir  Na­
ziyle  tanışıyordu.  Karşısında, yaptığı  şeyi  çok 
derinlemesine  düşünmemeyi  seçmiş  oldukça 
sıradan  bir  adam  vardı.  Düşünmeyi  başara­
mamasının  feci  sonuçları  olmuştu.  Ne  var ki, 
Arendt'in  beklediği  türde  şeytani  bir  sadist 
değildi.  Çok  daha  sıradan,  ama  aynı  derecede 
tehlikeliydi:  Düşünmeyen  bir  adamdı.  Irkçılı­
ğın  en  kötü  biçiminin  yasalaştırılmış  olduğu 
bir Almanya'da, yaptığı  şeyin  doğru  olduğuna 
kendisini  kolayca  ikna  edebilmişti.  Koşullar 
ona  başarılı  bir  kariyer  fırsatı  vermiş,  o  da 
bu  fırsatı  kaçırmamıştı.  Hitler'in  Nihai  Çözü­
mü,  Eichmann  için  iyi  bir  iş  çıkarabileceğini 
gösterebilme  fırsatıydı.  Böyle  bir  şeyi  tasav­
vur  etmek  güç  olduğu  için  Arendt'in  pek  çok 
eleştirmeni onun haksız olduğunu düşünür. Ne 
var ki Arendt, yalnızca görevini yaptığını iddia 
ettiğinde  Eichmann'ın  samimi  olduğunu  his­
setmişti. 
Bazı  Nazilerin  aksine,  Eichmann  güçlü  bir 
Yahudi  nefretine  sahip  görünmüyordu.  Hit­
ler'in taşıdığı kin onda yoktu. "Heil Hitler" se-

---

308  1  NIGEL WARBURTON 
lamını  vermediği  için  bir Yahudiyi  sokak  orta­
sında öldüresiye  dövmekten mutluluk  duyabi­
lecek birçok Nazi vardı ancak o bunlardan biri 
değildi.  Buna  rağmen  resmi  Nazi  ideolojisini 
kabul  etmişti, bundan  çok  ama  çok  daha  kö­
tüsüyse,  milyonların  ölüme  gönderilmesine 
yardım  etmişti.  Kendisine  karşı  ortaya  koyu­
lan kanıtları  dinlerken  bile,  yaptıklarında  bü­
yük  bir  yanlış  görmüyor  gibiydi.  Ona  kalırsa, 
herhangi  bir yasayı  çiğnememiş  ve  doğrudan 
hiç kimseyi  öldürmemiş  ya  da başka birinden 
bunu kendisi için yapmasını istememiş, makul 
davranmıştı. Yasalara itaat  etmek  üzere  yetiş­
tirilmiş, emirlere uyması için eğitilmişti, etra­
fındaki herkes  de kendisiyle aynı  şeyi yapıyor­
du. Başkaları�dan emir alarak, gündelik işinin 
sonuçlarını üstlenmekten kaçınmıştı. 
Eichmann'ın insanların vagonlara dolduru­
luşunu  izlemesi  ya  da  ölüm  kamplarını  ziya­
ret  etmesi  gerekmediği  için  bunu yapmamıştı. 
Mahkemeye; kan görmekten korktuğu için dok­
tor olamadığını söyleyen bir adam vardı. Oysa 
kan  çoktan  eline  bulaşmıştı.  Kendi  eylemleri­
ni ve bu eylemlerin gerçek insanlar üzerindeki 
sonuçlarını  eleştirel  bir  şekilde  düşünmesini 
öyle  ya  da  böyle  engellemiş  bir  sistemin  ürü­
nüydü.  Diğer  insanların  hislerini  hayal  ede­
miyor  gibiydi. Tüm  dava  boyunca,  masum  ol­
duğuna  dair  olan  hayali  bir  inanç  besledi. Ya 
böyleydi  ya  da  en  iyi  savunma  stratejisinin 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
j 
309 
yalnızca  yasalara  itaat  ettiğini  söylemek  ol­
duğuna karar vermişti. Eğer böyleyse Arendt'i 
aldatmıştı. 
Arendt, Eichmann'da gördüğü şeyi  tanımla­
mak  için  "kötülüğün  sıradanlığı"  sözcüklerini 
kullandı.  Eğer  bir  şey  "sıradan"sa,  geneldir, 
sıkıcıdır,  özgün  değildir.  Eichmann'ın  kötülü­
ğünün, bir şeytanınkinden ziyade bir bürokra­
tın, bir büro yöneticisinin kötülüğü anlamında 
sıradan  olduğunu  iddia  etti.  Söz  konusu  kişi, 
Nazi görüşlerinin yaptığı her şeyi etkilemesine 
izin vermiş, son  derece  sıradan bir adamdı. 
Arendt'in  felsefesi,  etrafında  gelişen  olay­
lardan  esinleniyordu.  Tüm  hayatını,  bir  kol­
tukta  oturup  saf soyut fikirleri irdelemekle ya 
da  bir  sözcüğün  kesin  anlamını  durmaksızın 
tartışmakla harcayan türde bir filozof değildi. 
Onun felsefesi, yakın  tarih  ve  yaşanmış  dene­
yimlerle  ilişkiliydi. 
Eichmann  Kudüs 'te 
kita­
bında  yazdıkları,  bir  adama,  kullandığı  dilin 
çeşidine ve  verdiği  gerekçelere  ilişkin  gözlem­
lerine dayanıyordu. Gördüğü  şeylerden, totali­
ter  devletteki kötülük ve  onun düşünce  kalıp­
larına direnmeyen insanlar üzerindeki etkisine 
dair daha genel açıklamalar geliştirdi. 
Eichmann,  o  dönemdeki  pek  çok  Nazi  gibi, 
olayları  başkasının  bakış  açısından  görme­
yi  başaramamıştı.  Kendisine  verilen  kuralları 
sorgulayacak cesareti yoktu:  Sadece onları uy­
gulamanın  en  iyi  yolunu  aramıştı.  Hayal  gü-

---

3 1 0   1  NIGEL WARBURTON 
cünden  yoksundu. Arendt, onu  sığ  ve beyinsiz 
olarak tarif eder, gerçi bu da bir oyun olabilir­
di. Bir canavar olsaydı, korkunç  olurdu. Ancak 
en azından canavarlar nadirdir ve fark edilme­
leri oldukça kolaydır. Belki de en korkuncu, Ei­
chmann'ın  çok  normal  görünmesiydi. Yapmış 
olduğu  şeyi  sorgulamadığı  için,  insanlık tari­
hindeki en kötü eylemlerden birinin bir parçası 
olmuş sıradan bir adamdı. Nazi Almanya'sında 
yaşamamış olsaydı, muhtemelen kötü bir adam 
olmayacaktı. Koşullar onun aleyhineydi. Fakat 
bu  onun  suçluluğunu  ortadan  kaldırmıyordu. 
Ahlak dışı emirlere itaat etmişti. Nazi emirleri­
ne itaat etmek, Arendt açısından Nihai Çözümü 
desteklemekle aynı şeydi. Eichmann kendi ba­
kış  açısından  �adece  tren  saatlerini  ayarlıyor 
olsa da,  ona yap  denilen  şeyi sorgulamadığı ve 
emirleri yerine getirdiği için kitlesel katliamın 
bir parçası  olmuştu. Davası  sırasında  bir  ara, 
emirleri  izleyerek  doğru  şeyi  yapmışçasına, 
Immanuel  Kant'ın  ödev  ahlakı  teorisine  göre 
hareket  ettiğini  bile  iddia etmiştir.  Eichmann, 
Kant'ın insanlara  saygılı ve  onurlu davranma­
nın  ahlakın  temeli  olduğu  inancını  anlamakta 
tamamen başarısız olmuştur. 
Kari Popper ise soykırımdan ve Eichmann'ın 
hep  zamanında  kalkan  trenlerinden  kaçmayı 
başarabilecek  kadar  şanslı Viyanalı  bir  ente­
lektüeldi. 

---

3 6 .   B Ö L Ü M 
Hatalardan Ders Almak 
KARL POPPER VE THOMAS KUHN 
1 666 yılında genç bir bilim insanı bahçede otu­
rurken yere bir elma  düştü. Elmanın hareketi­
nin neden yukarıya ya da yana  doğru  değil  de, 
doğrudan aşağıya doğru olduğunu merak eden 
bu  bilim  insanı  Isaac  Newton'dı.  Bu  olay  ona 
kütle  çekim  teorisi  için  esin kaynağı  oldu.  Bu 
teori elmaların hareketini açıkladığı gibi geze­
genlerin  de  hareketini  açıklıyordu.  Peki,  daha 
sonra ne oldu? Sizce Newton, bundan sonra te­
orisinin  doğru olduğunu  su  götürmez  biçimde 
ispatlayan  kanıtları  bir araya  mı getirdi? Karl 
Popper'e (1 902-94)  göre hayır! 
Bilim  insanları, hepimiz  gibi, kendi  hatala­
rından ders alır. Bilim, gerçekliğe ilişkin belir-

---

3 1 2  
1  NIGEL WARBURTON 
li  bir  düşünce biçiminin yanlış  olduğunu fark 
ettiğimiz zaman ilerl�r. Bu iki cümle, dünyanın 
işleyişi hakkında bilgi edinmek için insanlığın 
en  iyi  umudunun ne  olduğuna  dair  Karl  Pop­
per'in  görüşünü  özetler.  Popper  düşüncelerini 
geliştirmeden  önce  birçok insan,  bilim  insan­
larının  dünyanın  nasıl  olduğuna  dair  bir  ön­
seziyle  başladığına,  sonrasında  bu  önsezinin 
doğru  olduğunu  gösteren kanıtlar topladığına 
inanıyordu. 
Popper' e  göre  bilim  insanları  teorilerinin 
yanlış 
olduğunu kanıtlamaya  çalışır.  Bir teori­
nin  sınanabilirliği,  onun 
çürütülebilir 
(yanlış 
olduğu  gösterilmiş)  olup  olmadığını  görmeyi 
içerir. Tipik  bir  bilim  insanı, cüretkar  bir  tah­
min  veya  varsayımla  işe  başlar,  ardından  da 
bir  dizi  deney'· ya  da  gözlemle  onu  çürütme­
ye  çalışır.  Bilim  yaratıcı  ve  heyecan  verici bir 
girişimdir,  ama bir  şeyin  doğru  olduğunu  ka­
nıtlamaz. Tek  yaptığı  yanlış  bakış  açılarından 
kurtulmak  ve  bu  süreçte  doğruya  yaklaşmayı 
ummaktır. 
Popper 1 902 yılında Viyana'da doğdu. Ailesi 
daha sonra Hıristiyanlığa geçmiş  olsa  da Pop­
per Yahudi  soyundan gelmekteydi ve  1 930'lar­
da  Hitler  iktidardayken,  yerinde  bir  kararla, 
önce Yeni Zelanda'ya, daha sonra Landon Scho­
ol  of  Economics'te  görev  yaptığı  İngiltere'ye 
yerleşti.  Gençliğinde  çok  geniş  bir ilgi alanına 
sahipti.  Bilim,  psikoloji,  politika  ve  müzikle 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1 
3 1 3  
ilgileniyordu,  ama  felsefe  onun  gerçek  tutku­
suydu.  Yaşamı  boyunca  hem  bilim  felsefesine 
hem  de  siyaset  felsefesine  önemli  katkılarda 
bulundu. 
Popper,  bilimsel  yöntemini  kaleme  almaya 
başlayana kadar birçok bilim insanı ve filozof, 
bilim  yapma  yolunun,  varsayımları  destekle­
yecek  kanıtlar  bulmak  olduğuna  inanıyordu. 
Eğer bütün kuğuların beyaz olduğunu kanıtla­
mak  istiyorsanız,  beyaz  kuğuları  bol  bol  göz­
lemlemeliydiniz. Eğer baktığınız  tüm kuğular 
beyazsa, "bütün  kuğular  beyazdır" hipotezini­
zin  doğru  olduğunu  varsaymak  mantıklı  gö­
rünüyordu.  Bu tarz  bir akıl yürütme, "Şimdiye 
kadar  gördüğüm  bütün  kuğular  beyazdır" dan 
"Bütün kuğular beyazdır" sonucuna gidiyordu. 
Fakat  gözlemlemediğiniz  bir  kuğunun  siyah 
olabileceği  açıktır.  Örneğin  Avustralya'da  ve 
dünyadaki  birçok  hayvanat  bahçesinde  siyah 
kuğular  bulunur.  Dolayısıyla  "Bütün  kuğular 
beyazdır"  ifadesi,  mantıksal  kanıtlamanın  so­
nucu olamaz.  Hepsi beyaz  binlerce  kuğu  göz­
lemlemiş olsanız bile, sonuç yine de yanlış ola­
bilir. Bütün kuğuların kesin olarak beyaz oldu­
ğunu kanıtlamanın tek yolu, her bir kuğuya tek 
tek bakmaktır.  Tek  bir  siyah  kuğu  bile  olması 
durumunda, "Bütün  kuğular beyazdır" sonucu 
yanlışlanmış  olacaktır. 
Bu  problem,  David  Hume'un  on  sekizin­
ci  yüzyılda  kaleme  almış  olduğu  Tümevarım 

---

314  1  NIGEL WARBURTON 
Probleminin  bir  versiyonudur.  Tümevarını, 
tümdengelimden  çok farklıdır.  Problemin kay­
nağı  da  budur.  Tümdengelim,  öncüllerin  (baş­
langıç  varsayımlarının)  doğru  olması  duru­
munda  sonucun  da  doğru  olmak  zorunda  ol­
duğu mantıksal  bir  argüman  tarzıdır.  Sıklıkla 
kullanılan bir örneği  ele  alalım: "Bütün insan­
lar  ölümlüdür"  ve  "Sokrates  insandır"  öncül­
leri,  "Sokrates  ölümlüdür"  mantıksal  sonucu­
nun takip  ettiği  iki  öncüldür.  "Bütün insanlar 
ölümlüdür" 
ve 
"Sokrates insandır"ı kabul  edip, 
"Sokrates  ölümlüdür" ifadesinin  doğruluğunu 
yadsırsanız, kendinizle çelişmiş olursunuz. Bu, 
"Sokrates  hem  ölümlüdür  hem  de  ölümlü  de­
ğildir" demek gibi  bir  şey  olurdu.  Bunun üze­
rine  düşünmenin  bir  yolu  da  tümdengelimde 
sonucun  doğrÜluğunun  bir  şekilde  öncüllerde 
içeriliyor olduğu ve mantığın onu  sadece  orta­
ya  çıkardığıdır. Tümdengelimle ilgili başka bir 
örneğe bakalım: 
1 .  
Öncül:  Bütün balıkların solungaçları 
vardır. 
2. 
Öncül: John bir balıktır. 
Sonuç:  Öyleyse John'un solungaçları 
vardır. 
Birinci  önerme  ve  ikinci  önermenin  doğru  ol­
duğunu, ancak sonucun yanlış olduğunu söyle­
mek saçma, tamamen mantıkdışı olurdu. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  3 1 5  
Tümevarım  bundan  çok  farklıdır.  Tüme­
varım,  genellikle,  seçili  gözlemlerden  genel 
sonuçlara  doğru  akıl  yürütmeyi  içerir.  Eğer 
dört  hafta  üst  üste  her  salı  yağmur  yağdığı­
nı  gözlemlerseniz, bundan  böyle  her  salı  yağ­
mur yağacağı genellemesinde bulunabilirsiniz. 
Tümevarıma  ilişkin  bir  örnek  olurdu  bu.  Her 
salı  yağmur  yağar  iddiasını  çürütmek  için, 
yağmursuz  geçen  tek  bir  salı  günü  yeterlidir. 
Üst  üste  dört  yağmurlu  salı  günü  örneği,  bü­
tün  olası  salı günleri arasından çok küçük bir 
örnektir. Bununla birlikte, sayısız gözlem yap­
sanız bile, beyaz kuğularda olduğu gibi, genel­
lemenize  uymayan  tek  bir  örneğin  varlığıyla 
engellenebilirsiniz:  Yağmursuz  geçen  tek  bir 
salı  veya  beyaz  olmayan  bir kuğu.  İşte  bu  da 
Tümevarım Problemidir;  bu kadar güvenilmez 
görünen tümevarım yöntemine dayanarak doğ­
rulama problemi. İçeceğiniz bir sonraki suyun 
sizi zehirlemeyeceğini nasıl bilebilirsiniz?  Ce­
vap: Geçmişte içtiğiniz bütün sular gayet iyiy­
di. Dolayısıyla bunun  da  iyi  olacağını varsayı­
yorsunuz.  Bu  tür  akıl  yürütmeleri  her  zaman 
kullanırız.  Ancak  onlara  bu  kadar  güvenmek 
için yeterli  gerekçemiz yoktur. Doğada gerçek­
te  orada  olmayabilecek  bir  düzenin  bulundu­
ğunu varsayarız. 
Birçok filozof gibi bilimin tümevarımla iler­
lediğini  düşünüyorsanız,  o  zaman Tümevarım 
Problemiyle  yüzleşmeniz  gerekir.  Bilim,  nasıl 

---

316 
1 
NIGEL WARBURTON 
olur  da güvenilebilir olmayan bir akıl yürütme 
türüne  dayanabilir?  Popper'in,  bilimin  nasıl 
düzenli  bir  biçimde  geliştiği  üzerine  yorumu 
bu  problemden  kaçınır,  çünkü  ona  göre  bilim 
tümevarıma  dayanmaz.  Bilim  insanı  gerçek­
liğin  doğasıyla  ilgili  bilgiye  dayanan  bir tah­
minle,  bir  hipotezle  işe  başlar.  "Bütün  gazlar 
ısınınca  genleşir," buna  bir  örnek  olabilir.  Bu 
basit  bir  hipotezdir,  ama  bu  aşamada,  gerçek 
yaşamda bilim, büyük  çapta yaratıcılık ve  ha­
yal gücü  içerir.  Bilim insanları  fikirlerini  çok 
çeşitli yerlerden alır. Sözgelimi kimyacı August 
Kekule'ün  rüyasında  kendi  kuyruğunu  ısıran 
bir yılan görmüştür. Bu fikirle benzen molekü­
lünün  yapısının  altıgen  bir  halka  olduğu  yö­
nündeki hipotezini -bilim insanlarının, yanlış 
olduğunu  kanıtlama  çabalarına  rağmen  hala 
ayakta  duran bir hipotez- geliştirmiştir. 
Bilim  insanları  sonrasında  bu  hipotezi  sı­
namanın  bir  yolunu  bulurlar,  bu  örnekte  çok 
sayıda  farklı  gaz  türü  alınıp  ısıtılır.  Fakat "sı­
namak," hipotezi 
destekleyen 
bir kanıt bulmak 
anlamına  gelmez.  Hipotezin,  onu 
yanlışlama 
girişimine  dayanabildiğini  kanıtlamaya  ça­
balamak  anlamına  gelir.  Bilim  insanları,  ide­
al  olarak,  hipoteze  uymayan  bir  gaz  ararlar. 
Kuğu  örneğini hatırlayalım, tek bir siyah kuğu, 
bütün  kuğuların  beyaz  olduğuna  dair  genel­
lemeyi  çürütmek  için  yeterliydi.  Aynı  şekilde, 
ısıtıldığında genişlemeyen  tek  bir  gaz, "Bütün 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  3 1 7  
gazlar  ısıtıldığında  genleşir"  hipotezini  çürüt 
meye yeterli olurdu. 
Bir bilim insanı bir hipotezi çürütürse -yani 
yanlış  olduğunu  gösterirse- o  zaman  bu, yeni 
bir  bilgi  parçasının  ortaya  çıkmasıyla  sonuç­
lanır: Hipotezin yanlış olduğu bilgisi. İnsanlık, 
bir  şeyler  öğrendiğimiz  için  ilerler.  Isıtıldığı 
zaman 
genişleyen 
pek  çok  gazı  gözlemlemek, 
hipotezimiz  konusunda  belki  bize  bir  parça 
güven verir  ama bilgi vermeyecektir. Ne var ki 
bir karşı-örnek,  bize  gerçek  anlamda  bir  şey­
ler öğretir.  Popper için  herhangi  bir hipotezin 
temel  özelliği, 
yanlışlanabilir 
olmak  zorunda 
olmasıdır.  Popper bu  fikri,  bilim  ile "sözde-bi­
lim" dediği şey arasındaki farkı açıklamak için 
kullanmıştır.  Bilimsel  bir  hipotez,  yanlış  ol­
duğu kanıtlanabilir olandır: Yanlış  olabileceği 
gösterilebilen  tahminler  yapar.  "Etrafımdaki 
görünmez, fark  edilmez  periler  bana bu  cüm­
leyi  yazdırıyor"  dersem,  o  zaman  bu  ifademin 
yanlış olduğunu kanıtlayacak bir gözlem yapa­
mazsınız.  Periler  görünmezse  ve  hiçbir  iz  bı­
rakmıyorlarsa  var  oldukları  iddiasının  yanlış 
olduğunu  göstermenin  yolu  yoktur.  Bu yanlış­
lanabilir-olmayan  bir  ifadedir,  dolayısıyla  bi­
limsel bir ifade olmaktan çok uzaktır. 
Popper psikanaliz (bkz. 
30. 
Bölüm) hakkında 
ortaya koyulan pek çok ifadenin  de bu  şekilde 
yanlışlanamaz  olduğunu  düşündü.  Ona  göre 
bunlar  sınanamazdı.  Örneğin  eğer  biri  çıkıp 

---

3ı8 
1  NIGEL WARBURTON 
da  herkesin  bilinçdışı  isteklerle  hareket  etti­
ğini  söylerse,  bunu  kanıtlamak  için  herhangi 
bir  sınama yöntemi yoktur. Bilinçdışı istekler­
le hareket  ettiğini reddeden insanlar da  dahil, 
her  kanıt  parçası,  Popper'e  göre  psikanalizin 
geçerli  olduğunun  başka bir kanıtı  olarak  alı­
nır.  Psikanalist  şunu  söyleyecektir:  "Bilinçdı­
şını inkar etmeniz,  babanıza  meydan  okumak 
için güçlü bilinçdışı bir isteğiniz olduğunu ka­
nıtlar." Ancak bu ifade sınanamaz, çünkü hayal 
edilebilir  hiçbir  kanıt  bunun  yanlış  olduğunu 
gösteremez.  Sonuç  olarak Popper, psikanalizin 
bir bilim olmadığını iddia eder. Psikanaliz bize 
bir  bilimin  verebildiği  şekilde  bilgi  veremez. 
Popper, bütün olası sonuçların, insanlık tarihi­
nin  aslında bir sınıf mücadelesi tarihi  olduğu 
görüşüne  destek  sayılacağı  Marksjst tarih  an­
layışına  da  aynı  şekilde karşı  çıkar.  Marksizm 
de  yine  yanlışlanamaz  hipotezlere  dayanmak­
taydı. 
Buna  karşın,  ışık  güneşin  çekimine  kapılır 
diyen  Albert  Einstein'ın  teorisi  yanlışlanabi­
lirdi.  Bu  da  onu  bilimsel  bir  teori  yapıyordu. 
1 9 1 9  
yılındaki  güneş  tutulması  esnasında yıl­
dızların  konumuna  ilişkin  gözlemler,  onu  çü­
rütememişti.  Ama  çürütebilirlerdi  de.  Yıldız­
lardan gelen ışık normalde görünmüyordu  an­
cak bilim insanları tutulmanın nadir koşulları 
altında,  yıldızların  konumlarının  Einstein'ın 
teorisinde  tahmin  ettiği yerde  olduğunu  göre-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  319 
bilmişlerdi.  Eğer bu yıldızlar başka  bir yerde 
görünmüş  olsalardı, Einstein'ın ışığın çok ağır 
cisimlere  çekilme teorisi baltalanmış  olacaktı. 
Popper  bu  gözlemlerin  Einstein'ın  teorisinin 
doğruluğunu ispatladığını düşünmüyordu. An­
cak teorinin sınanabilirliği ve bilim insanları­
nın onun yanlış olduğunu gösterememiş  olma­
sını, teorinin lehine sayıyordu. Einstein, yanlış 
da olabilecek tahminlerde bulunmuş, ama tah­
minleri yanlış çıkmamıştı. 
Popper'in  bilimsel  yöntem  tanımı  pek  çok 
bilim insanı ve filozofu  derinden  etkiledi.  Ör­
neğin  Nobel  Tıp  Ödülünü  kazanan  Peter  Me­
dawar, "Bence Karl Popper, dünyaya gelmiş tar­
tışmasız  en büyük bilim filozofudur" demiştir. 
Bilim insanları, yaptıkları şeyin yaratıcı ve ha­
yal gücü  gerektiren  bir  etkinlik  olarak  tanım­
lanmasından  özellikle  hoşlandılar.  Popper'in, 
çalışmalarını  nasıl  yürüttüklerini  anladığını 
hissettiler.  Filozoflar  ise  Popper'in  zorlu  Tü­
mevarım  Problemini  aşma  yöntemine  bayıl­
mıştı.  Ne  var  ki 
1 962 
yılında Amerikalı  bilim 
tarihçisi ve fizikçi Thomas Kuhn, 
Bilimsel Dev­
rimlerin Yapısı 
adlı  bir kitap yayımladı. Bu ki­
tap bilimin nasıl ilerlediği hakkında  çok farklı 
bir hikaye  anlatıyor ve  Popper'in olayları yan­
lış  anladığını  öne  sürüyordu.  Kuhn,  Popper'in 
bilim tarihini yeteri kadar dikkatli incelemedi­
ğine inanıyordu. Eğer incelemiş olsaydı, ortaya 
bir kalıbın çıktığını görmüş  olurdu. 

---

320  1  NIGEL WARBURTON 
Kuhn'un "normal bilim" dediği  şey çoğu  za­
man  devam  ederdi.  Bilim  insanları,  zamanın 
bilim insanlarının paylaştığı bir çerçeve ya  da 
"paradigma" içerisinde  çalışır.  Örneğin insan­
lar dünyanın  güneş  etrafında  döndüğünü  fark 
etmeden  önce  paradigma,  güneşin  dünyanın 
etrafında  döndüğü  yönündeydi.  Astronomlar, 
araştırmalarını bu çerçeve içinde yapar ve  ona 
uymuyor  görünen  herhangi  bir kanıtı  da yine 
bu çerçeve  içerisinde  açıklardı.  Bu paradigma 
içerisinde  çalışırken,  dünyanın  güneşin  etra­
fında döndüğü düşüncesini ortaya atan Coper­
nicus  gibi  bir  bilim  insanının  hesaplamala­
rında yanlışlık yaptığını  düşünülürdü.  Kuhn'a 
göre  dışarıda  keşfedilmeyi  bekleyen  olgular 
yoktur:  Bunun yerine, bir  çerçeve  ya  da  para­
digma,  düşünebildiğiniz  şeyi  bir ölçüde belir­
ler. 
Kuhn'un  "paradigma  değişimi" olarak  nite­
lendirdiği şey gerçekleştiği zaman, işler ilginç 
bir hal alır. Bir paradigma  değişimi, bir  anla­
yış  tarzı  bütünüyle  altüst  olduğunda  ortaya 
çıkar. Bu, bir bilim insanı var olan paradigma­
ya  uymayan  bir  şeyler  bulduğunda  olabilir  -
örneğin  güneşin  dünyanın  etrafında  döndüğü 
paradigması  içerisinde  bir  anlam  ifade  etme­
yen  gözlemler  gibi. Ama  o  zaman  bile,  insan­
lar için eski düşünme tarzlarını bir kenara at­
mak  uzun  bir  zaman  alabilir. Yaşamlarını  bir 
paradigma  içerisinde  çalışarak  geçiren  bilim 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  321 
insanları,  dünyaya  farklı  bir  yolla  bakmayı 
genellikle  hoş  karşılamaz.  Sonunda  yeni  bir 
paradigmaya  geçiş  yaptıklarındaysa,  bu  sefer 
yeni  bir  çerçeve  içinde  çalışan,  normal  bilim 
dönemi  tekrar  başlayabilir.  Bu  böylece  sürüp 
gider. Dünya evrenin merkezidir görüşü  altüst 
edildiğinde  de  böyle  olmuştu.  İnsanlar  güneş 
sistemi  hakkında  bu  şekilde  düşünmeye  baş­
ladıklarında,  gezegenlerin  güneş  etrafındaki 
yörüngelerini anlamak için çok  daha fazla nor­
mal bilim vardı. 
Popper,  doğal  olarak, bilim tarihine dair bu 
açıklamaya  katılmıyordu;  gerçi "normal bilim" 
kavramının kullanışlı olduğu konusunda hem­
fikirdi.  Popper'in  modası  geçmiş  bir  paradig­
maya  sahip  bir  bilim  insanı  gibi  mi  olduğu, 
yoksa gerçeklik hakkındaki hakikate Kuhn'dan 
daha fazla mı yaklaştığı sorusu ilgi  çekicidir. 
Bilim  insanları  gerçek  deneyleri  kullanır. 
Filozoflarsa  argümanlarını  makul  kılabilmek 
için  düşünce  deneyleri  bulma  eğiliminde­
dir. İki  filozof,  Philippa Foot  ve  Judith  Jarvis 
Thomson,  ahlakla  ilgili  görüşlerimizin  önemli 
özelliklerini  açığa çıkaran, dikkatli  bir  şekilde 
oluşturulmuş  bir dizi  düşünce deneyi geliştir­
mişlerdir. 

---

3 7 .   B O L U M  
Kontrolden Çıkan Tren ve 
İstenmeyen Kemancı 
PHILIPPA FOOT VE JUDITH 
JARVIS THOMSON 
Bir gün yürüyüş için dışarı çıktınız ve kontrol­
den  çıkan  bir  trenin  beş  işçiye  doğru  süratle 
ilerlediğini  gördünüz.  Makinist,  muhtemelen 
kalp  krizinden  dolayı,  bilincini  yitirmiş  du­
rumda. Eğer bir şey yapılmazsa, işçilerin hepsi 
ölecek.  Tren  tüm  işçileri  ezip  geçecek.  Tren  o 
kadar  hızlı  geliyor  ki,  kaçmak  için  zamanları 
yok.  Ama  bir  umut  var. Tren  beş  kişiye  gelme­
den  önce  raylar çatallanıyor ve  diğer ray üze­
rinde  yalnızca  bir  işçi  bulunuyor.  Trenin  ma­
kas  değiştirip  beş  işçinin  bulunduğu  yönden 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
323 
sapmasını  ve  diğer  raydaki  tek  işçiyi  öldür­
mesini  sağlayacak  kola  yeterince  yakınsınız. 
Bu masum  adamı  öldürmek  sizce  doğru olanı 
yapmak mıdır? Sayılar göz önünde bulunduru­
lursa  doğrudur:  Bir  kişiyi  öldürerek  beş  kişi­
nin hayatını kurtarmış  olurdunuz.  Bu da mut­
luluğu  en büyük seviyeye  çıkarmalıdır.  Birçok 
insana bu yapılması  doğru  olan  şey gibi gelir. 
Gerçek  hayatta  treni  diğer  raya  geçirmek  ve 
bunun  sonucu  olarak  bir  kişinin  ölümünü  iz­
lemek oldukça zordur. Ne var ki, tereddüt edip 
beş kişinin ölümünü izlemek bundan çok daha 
kötü olacaktır. 
Yukarıda  sözü  edilen,  ilk  başta İngiliz  filo­
zof Philippa Foot 
( 1 920-2010) 
tarafından ortaya 
konmuş  bir  düşünce  deneyinin  bir versiyonu­
dur.  Onun  ilgilendiği, neden  raylar üzerindeki 
beş  kişiyi  kazadan kurtarmak  kabul  edilebilir 
bir şeyken, kimi farklı durumda, birçok kişinin 
hayatını  kurtarmak  için  bir  kişinin  feda  edil­
mesi kabul edilebilir değildir sorusudur.  Has­
tane koridorlarında yürüyen sağlıklı bir insanı 
hayal  edin. 
Aynı 
koridorda,  umutsuzca  farklı 
organlara  ihtiyaç  duyan  beş  kişi  de  var.  İçle­
rinden birine kalp nakli yapılmazsa kesinlikle 
ölecek. Bir başkası karaciğer,  diğeri ise böbrek 
bekliyor  vb.  Sağlıklı  olan  kişiyi  öldürüp 
vü­
cudunu  parçalara  ayırdıktan  sonra,  sağlıksız 
olanlara bu şekilde organ sağlamak kabul edi­
lebilir miydi?  Çok zor:. Hiç kimse, sağlıklı biri-

---

324  1  NIGEL WARBURTON 
nin  öldürülüp  kalbinin, akciğerlerinin, karaci­
ğerinin,  böbreklerinin  alınıp  beş  kişiye  nakle­
dilmesinin kabul edilebilir olacağına inanmaz. 
Yine  de bu, beş kişiyi kurtarmak  için  bir kişiyi 
feda  etmeye  örnektir.  Bununla  kontrolden  çı­
kan tren arasındaki fark nedir? 
Düşünce  deneyi,  belirli  bir konudaki  hisle­
rimizi  ya  da  filozofların  dediği  gibi,  "sezgile­
rimizi" ortaya  çıkarmak için tasarlanan hayali 
bir durumdur. Filozoflar bunu çok kullanır. Dü­
şünce deneyleri, bize, söz konusu edilene daha 
yakından  odaklanmamıza  izin  verir.  Buradaki 
felsefi  soru  şudur:  "Daha  fazla  kişiyi  kurtar­
mak  için  bir  kişinin  feda  edilmesi  ne  zaman 
kabul  edilebilir?" Kontrolden  çıkan tren hika­
yesi,  bu  soru  pakkında  düşünmemize  olanak 
sağlar.  Düşünce deneyi, temel unsurları yalıtır 
ve bize, böyle bir eylemin yanlış olduğunu his­
sedip hissetmediğimizi gösterir. 
Bazıları bu örnekte makası asla değiştirme­
meniz gerektiğini söyler, çünkü onlara göre bu, 
"Tanrıyı oynamak" olacaktır: Kimin yaşayıp ki­
min öleceğine karar vermek. Gelgelelim birçok 
kişi makası değiştirmeniz gerektiğini düşünür. 
Bununla  ilişkili  bir  örnek  hayal  edelim. 
Amerikalı  filozof Judith  Jarvis  Thomson,  ori­
jinal  problemin  bir  başka  versiyonunu  tasar­
lamıştır.  Kontrolden  çıkan  tren  bu  sefer  düz 
bir  hat  üzerinde,  eğer  bir  şey  yapmazsanız 
kesinlikle  ölecek  olan  talihsiz  beş  işçiye  doğ-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  325 
ru 
ilerlemektedir.  Bir  köprünün  üzerindesiniz 
ve  yanınızda  çok  iri  bir  adam  var.  Yeterince 
ağır  olan bu  adamı köprüden  aşağı  atarsanız, 
beş  işçiye  çarpmadan  önce  treni  yavaşlatacak 
ve  durduracaktır.  Diyelim  ki  bu  adamı  trenin 
önüne  itecek kadar  güçlüsünüz, bunu yapmalı 
mısınız? 
Pek çok insan bunu daha güç bir durum ola­
rak görür. Hem bu durumda hem de çatallanan 
ray durumunda, eylemlerinizin sonucu beş  ki­
şinin  ölmesi yerine bir kişinin  ölmesi  gibi  si­
zin değiştirebileceğiniz  noktalar taşısa  da, bu 
soruya "hayır" cevabını vermeye daha yakındır. 
Hatta  iri  adamı  köprüden aşağıya  itmek,  cina­
yet  gibi  görünmektedir.  Oysa  iki  durumda  da 
sonuçlar aynıysa, o  zaman mesele edilecek bir 
şey olmamalıdır. Eğer ilk örnekte makas  değiş­
tirmek  doğruysa, ikinci  örnekte  iri adamı tre­
nin  önüne  itmek  de  şüphesiz  doğru olmalıdır. 
Kafa karıştırıcıdır bu. 
Eğer bu hayali  durum, yani birini köprüden 
aşağıya  itme  fikri  akla  fiziksel  zorlukları  ge­
tiriyorsa ya da  bir kişiyle  boğuşarak  onu  ölü­
müne  göndermenin  acımasızlığı  sizi  rahatsız 
ediyorsa,  bu  örnek,  köprüde  bir  kapak  olacak 
şekilde  değiştirilebilir.  İlk örnekte  makası  de­
ğiştirerek yaptığınız gibi, benzer türde bir kolu 
kullanarak kapağı  açıp bu iri adamı asgari  ça­
bayla  tren  yoluna  düşürebilirsiniz.  Tek  yapa­
cağınız  kolu  çekmektir.  Pek  çok  insan,  bunun 

---

326  1  NIGEL WARBURTON 
ahlaki  açıdan çatallanan örneğinden uzak gö­
rür. Peki bu, neden böyledir? 
Çatallanan ray ve iri adam örneklerinin ne­
den  birbirinden  farklı  olduğunu  düşündüğü­
müzün  bir açıklaması  da  Çifte  Etki  Kuralıdır. 
Bu  görüş,  sözgelimi  birine  onu  öldürecek  ka­
dar  sert vurmanın, niyetiniz  sadece kendinizi 
korumaksa  ve  hafif  bir  darbe  sizi  korumaya 
yetmeyecekse,  bütünüyle  doğru  olabileceğine 
inanır. İyi niyetle  gerçekleştirilmiş  bir edimin 
(bu  örnekte kendinizi  korumanın)  öngörülebi­
lir kötü yan etkileri kabul edilebilir, ancak kas­
ten zarar verme kabul edilemez. Sizi öldürmeyi 
planlayan birini zehirlemek doğru değildir. Ka­
bul edilebilir bir amacınızın olduğu ilk örnek­
te, olayın ilerl�yişi gereği biri ölmüş olacaktır. 
İkinci  örnekte ise birini  öldürmeye  niyetlenir­
siniz ve bu kabul  edilemezdir. Kimileri  için bu, 
problemi  çözer.  Diğerleri  içinse,  Çifte  Etkinin 
bu ilkesi bir hatadır. 
Bu  örnekler,  zoraki  ve  gündelik  yaşantıyla 
ilgisiz  görünebilir.  Bir  b akıma  bu  doğrudur. 
Gerçek  örnekler  olma  amacı  taşımazlar.  Bun­
lar inançlarımızı netleştirmek için tasarlanan 
düşünce deneyleridir. Gelgelelim bazen gerçek 
hayatta da benzer kararlar almamıza yol açan 
durumlar  doğar.  Örneğin  İkinci  Dünya  Savaşı 
sırasında  Naziler  Londra'nın  bir  bölümünü 
bombalamaktaydı.  Bir  Alman  casus,  İngilte­
re  ile Almanya arasında  çift-taraflı  çalışmaya 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  327 
başlamıştı.  İngilizler  Almanlara  yanıltıcı  bil­
giler gönderme  ve  onlara,  bombaların  gerçek 
hedeflerinin  kuzeyine,  daha  uzağa  düştüğünü 
söyleme şansını bulmuştu. Bu olay Almanların 
hedeflerini  değiştirmesine yol  açacak;  böylece 
bombalar  Londra'nın  kalabalık  kesimleri  ye­
rine, güneydeki  Kent ve  Surrey'de  yaşayan  in­
sanların  üzerine  düşecekti.  Başka bir  deyişle, 
daha az insanın  ölümüne  sebep olacak bilgiyi 
vermenin  olanağı  vardı.  Bu  örnekte  İngilizler 
Tanrıyı oynamamayı tercih etmişlerdi. 
Gerçek hayatın içinden daha farklı bir durum­
daysa, olaya müdahil olanlar harekete geçmeye 
karar  vermişti.  1 987  yılındaki  Zeebrugge  fela­
ketinde, bir arabalı vapur batıp  da  düzinelerce 
yolcu buz kaplı denizden kurtulmaya çalışırken, 
genç bir adam bir ip merdivene tırmanarak ken­
dini kurtarmış  ama korkudan olduğu yerde ka­
lakalmıştı.  O  konumda  en  az  on  dakika  kalmış 
ve denizden çıkacak başka birine engel olmuştu. 
Eğer insanlar hızlı bir şekilde denizden çıkmaz­
larsa,  ya  boğulacak  ya  da  donarak  öleceklerdi. 
Sonunda,  denizdekiler  onu  merdivenden  aşağı 
çekmiş  ve  güvenliğe  ulaşmayı  başarmışlardı. 
Genç  adam  ise  denize  düşmüş  ve  boğulmuştu. 
Genç  adamı merdivenden çekmek çok acı veren 
bir karar olmuş  olmalıydı, ancak bu aşırı koşul­
larda, kontrolden çıkmış  trende olduğu gibi pek 
çok kişiyi  kurtarmak  için birini kurban  etmek, 
muhtemelen yapılacak doğru şeydi. 

---

328  1  NIGEL WARBURTON 
Filozoflar  halen  tren  örneğini  ve  nasıl  çö­
zümlenmesi  gerektiğini  tartışıyorlar.  Ayrıca 
Judith  Jarvis  Thomson  (1 929  doğumlu)  tara­
fından ortaya atılan bir başka düşünce deneyi­
ni  de  tartışıyorlar.  Bu  düşünce  deneyi,  doğum 
kontrol hapı kullanan ama buna rağmen hami­
le kalan bir kadının, bebeği  doğurmak gibi bir 
ahlaki  ödevinin  olmadığını  gösteriyordu.  Bu 
kadın,  ahlaki  olarak  yanlış  bir  şey  yapmadan 
kürtaj  olabilirdi.  Bu  koşullarda  bebeğe  sahip 
olmak  merhametle  yapılmış  bir  davranıştır, 
ödev  değil.  Kürtajın  etik  olup  olmadığıyla  il­
gili tartışmalar geleneksel olarak ceninin  du­
rumuna  odaklanmıştı. Thomşon'un  argümanı, 
kadının bakış  açısına daha çok ağırlık vermesi 
açısından önemliydi. İşte örnek. 
Böbreği  has"ta  olan  ünlü  bir  kemancı  var. 
Hayatta  kalması  için  tek  şansı,  çok  nadir bu­
lunan kan grubuna sahip bir kişiye  bağlı ola­
rak yaşaması. Siz de bu kan grubuna sahipsi­
niz. Bir sabah uyandığınızda, siz uykudayken 
doktorların  onu  sizin  böbreklerinize  bağla­
mış  olduğunu  görüyorsunuz. Thomson, böyle 
bir  durumda,  tüpleri  çektiğiniz  zaman  onun 
öleceğini  bilseniz  bile  ona  bağlı  olmayı  sür­
dürmek  gibi  bir  zorunluluğunuzun  olmadığı­
nı  ileri  sürer. Aynı  şekilde  eğer bir kadın  do­
ğum kontrol hapı kullanmış olmasına rağmen 
hamileyse,  rahminde  büyüyen  ceninin  onun 
vücudunu  kullanma  hakkına  doğrudan  sahip 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  329 
olmadığını  öne  sürer.  Cenin  bu  örnekteki  ke­
mancı gibidir. 
Thomson  bu  örneği  sunmadan  önce  pek 
çok insan  can  alıcı bir soruyla meşguldü: "Ce­
nin bir kişi midir?" Ceninin bir kişi 
olduğunu 
gösterebilirlerse, kürtajın her durumda  açıkça 
ahlakdışı olacağına inanıyorlardı. Thomson'un 
düşünce deneyi, cenin bir kişi olsa bile, bunun 
sorunu çözemeyeceğini ileri sürer. 
Elbette  herkes  bu  cevaba  katılmıyor.  Ki­
mileri,  böbreklerinize  bağlanmış  bir  keman­
cıyla  uyansanız  bile,  Tanrıyı  oynamamanız 
gerektiğini  düşünür.  Keman  sesini  gerçekten 
sevmiyorsanız,  zor  bir  hayat  olurdu.  Bununla 
birlikte,  ona yardım etmeyi  seçmiş  olmasanız 
bile, kemancıyı  öldürmek  yine  de  yanlış  olur­
du.  Aynı  şekilde, hamile  kalmayı  istememiş ve 
buna karşı önlemler almış  olsanız bile, çok sa­
yıda insan  sağlıklı  bir  hamileliği  asla  kasten 
sona  erdirmemeniz  gerektiğine  inanır.  Buna 
rağmen zekice oluşturulmuş bir düşünce dene­
yinin yaptığı  şey,  bu  anlaşmazlıkların  altında 
yatan ilkeleri ortaya çıkarmaktır. 
Siyaset  felsefecisi  John  Rawls  da  adaletin 
doğasını ve  toplumu düzenlemenin en iyi ilke­
lerini  soruşturmak  için  bir  düşünce  deneyini 
kullanmıştır. 

---

.  . 
. .  
3 8 .   B O L U M  
Cehalet Yoluyla Adalet 
JOHN RAWLS 
Belki  çok zenginsiniz.  Belki  Karun  kadar  zen­
ginsiniz.  Fakat  birçoğumuz  değil,  hatta  bazı 
insanlar çok fakir. 
O 
kadar ki, kısa hayatlarının 
çoğunu aç ve hasta  olarak  geçiriyorlar. Bu pek 
de  adil  ya  da  doğru  görünmez,  kesinlikle  de 
değildir.  Eğer  dünyada  gerçek  adalet  olsaydı, 
bir yanda elindeki  çok  fazla  parayı  nasıl  har­
cayacaklarını bilmeyenler varken, bir yanda da 
açlık  çeken  çocuklar olmazdı.  Hasta  olan  her­
kes  iyi  bir  tıbbi  tedavi  alma  olanağına  sahip 
olurdu.  Afrika'daki  yoksulların  durumu,  ABD 
ve İngiltere'deki yoksullardan kat  be  kat  daha 
kötü  olmazdı.  Batının  zenginliği,  doğduğu yer 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  33 
ı 
konusunda  talihsizliği  kendi  hatası  olmayan­
lardan,  binlerce  kat  fazla  olmazdı.  Adalet,  in­
sanlara adil davranmakla ilgilidir. Çevremizde 
hayatları  iyi  şeylerle  dolu  insanlar  ve  kendi 
hataları  olmamasına  rağmen,  hayatta  kal­
mak için pek  az  seçeneği olan insanlar vardır: 
Yaptıkları işi, hatta yaşadıkları şehri seçemez­
ler.  Bu  eşitsizlikleri  düşünen  kimileri,  hemen, 
"evet  ama  hayat  zaten  adil  değil"  deyip  omuz 
silkecektir.  Genellikle  bunlar,  özellikle  şanslı 
olanlardır;  diğerleri ise zamanlarını toplumun 
nasıl  daha  iyi  düzenlenebileceğini  düşünmeye 
harcayacak  ve  belki  de  daha  adil  olması  için 
değiştirmeye çalışacaklardır. 
Kendi halinde mütevazı  bir Harvard  akade­
misyeni  olan  John  Rawls  (1921 -2002),  insan­
ların bu tür  şeyler üzerine  düşünme  şekilleri­
ni  değiştiren  bir kitap  yazdı. Yirmi  yıla  yakın 
gayretli  düşünmenin  sonucu  ortaya  çıkan  ki­
tap 
Bir  Adalet  Teorisi
'
ydi  ( 1 97 1 ).  Aslında  bir 
profesörün  diğer  profesörlere  hitaben  kaleme 
aldığı,  oldukça  kuru,  akademik  dille  yazılmış 
bir  kitaptır.  Ancak  bu  türdeki  birçok  kitabın 
aksine,  kütüphanenin  tozlu  raflarında kalmak 
yerine  bir  çok  satan  haline  geldi.  Bu  kadar 
çok  insanın  onu  okumuş  olması  bir  bakıma 
inanılmazdır.  Ama  kitabın  temel  noktalarını 
oluşturan  düşünceler o  kadar  ilgi  çekiciydi  ki 
kısa  sürede, filozoflar,  avukatlar,  politikacılar 
ve  başka  pek  çok kişi  tarafından  okunan,  yir-

---

332  1  NIGEL WARBURTON 
minci yüzyılın  en etkileyici kitaplarından biri 
olarak ilan  edildi.  Rawls  bile bunun mümkün 
olabileceğini hayal  edememişti. 
Rawls,  İkinci  Dünya  Savaşında  savaşmıştı 
ve  6 Ağustos  1 945'te  Japon  şehri  Hiroşima'ya 
atom bombası düştüğünde Pasifik'teydi. Savaş 
zamanında  yaşadıkları  onu  derinden  etkiledi, 
nükleer  silah  kullanımının  yanlış  olduğuna 
inanıyordu. 
O 
dönemde  yaşayan  birçok  insan 
gibi daha iyi bir dünya, daha iyi bir toplum ya­
ratmak istiyordu. Ama o değişimi getirmek için 
siyasi bir davaya dahil olmak ya da mitinglere 
katılmak  yerine  düşünmek  ve  yazmayı  tercih 
etti. 
Adalet  Teo
ri
si
'ni  yazdığı  dönemde  Viet­
nam Savaşı şiddetlenmiş ve Birleşik Devletler­
de büyük çaplı savaş-karşıtı gösteriler -bunla­
rın hepsi barışÇıl  değildi- başlamıştı. Rawls, o 
anki  sıcak meselelere kapılmak yerine, adalete 
dair soyut genel sorunlar üzerine yazdı. Çalış­
masının merkezinde, birlikte nasıl yaşadığımız 
ve  devletin  yaşamlarımızı  etkileme  biçimleri 
üzerine  açık  seçik  düşünmemiz  gerektiği fikri 
yatıyordu.  Varoluşumuzun  tahammül  edilebi­
lir olması için işbirliği yapmamız gerekiyordu. 
Peki ama bunu nasıl yapacaktık? 
Yeni ve daha iyi bir toplum tasarlamak zo­
runda  olduğunuzu  hayal  edin.  Sorulacak  so­
rulardan  biri, "kim  ne  alacak?" olabilir.  Eğer 
içinde yüzme havuzu ve hizmetçilerin olduğu 
güzel bir malikanede yaşıyorsanız ve  sizi tro-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  333 
pikal bir adaya  götürmeyi  bekleyen  özel jeti­
niz varsa, pekaıa bazılarının -belki de en çok 
çalışanların- çok  zengin,  bazılarının  da  çok 
fakir  olduğu  bir  dünyayı  aklınıza  getirmiş 
olabilirsiniz.  Şu  anda  yoksulluk  içinde  yaşı­
yorsanız, kimsenin aşırı zengin olmasına izin 
verilmeyen,  erişilebilir  olan  her  şeyden  her­
kesin  eşit  p ay  aldığı  bir  toplum  tasarlarsı­
nız muhtemelen:  Özel jetlere izin verilmeyen, 
talihsiz  insanlara  daha  çok  şans  verilen  bir 
toplum.  İnsan  doğası  aynen  böyledir:  İnsan­
lar daha iyi bir dünyayı tanımlarken, fark  et­
seler de fark etmeseler de, kendi konumlarını 
düşünme eğilimi gösterirler. Bu önyargılar ve 
peşin  hükümler  siyasi  düşünmenin  biçimini 
bozar. 
Rawls'un  dahice  fikri,  hepimizin  sahip  ol­
duğu  birtakım  bencilce  önyargıları  önemsiz 
gösteren bir düşünce deneyi -buna "İlk Konum" 
diyordu- bulmaktı. Temel  düşüncesi  fazlasıy­
la  yalındır:  Daha  iyi  bir  toplum  tasarla;  ama 
bunu, toplumda hangi konumda olacağını bil­
meden yap. Zengin, fakir,  engelli, güzel, erkek, 
kadın, çirkin,  zeki ya da akılsız, yetenekli ya da 
yeteneksiz,  eşcinsel,  biseksüel  ya  da  hetero­
seksüel  olup  olamayacağını  bilmeden.  Rawls, 
sonunda  kendinizi  nerede  bulacağınızı  ya  da 
nasıl biri  olacağınızı  bilmediğiniz  için bu  ha­
yali "cehalet  örtüsü" altında  daha  adil  ilkeleri 
seçeceğinizi  düşünür.  Kendi  yerinizi  bilmeden 

---

334  1  NIGEL WARBURTON 
seçim yapmaya dayalı bu basit yöntemden yola 
çıkarak  adalet teorisini  geliştirir. Teorisi,  tüm 
mantıklı  insanların  kabul  edeceğini  düşündü­
ğü iki ilkeye  dayanmaktadır:  Özgürlük ve  eşit-
. lik ilkeleri. 
İlk  ilke  Özgürlük  İlkesidir.  Bu,  herkesin, 
ellerinden  alınmaması gereken bir dizi temel 
özgürlük  hakkına  sahip  olmasıdır;  örneğin 
inanç  özgürlüğü,  liderlerine  oy verme  özgür­
lüğü  ve  geniş  çaplı  bir  ifade  özgürlüğü.  Bu 
özgürlüklerin  bazılarını  kısıtlamak  insanla­
rın büyük çoğunluğunun hayatlarını daha iyi 
hale  getirebilecek olsa bile, Rawls, bu özgür­
lüklerin  çok  önemli  olduğunu  ve  her  şeyden 
önce  bunların  korunması  gerektiğini  düşü­
nüyordu.  Bütün  liberaller  gibi  Rawls  da  bu 
temel  özgürlüR:lere  yüksek  bir  değer  veriyor, 
herkesin  temel  özgürlüklere  hakkı  olduğuna 
ve  bunların  insanların  elinden  alınmaması 
gerektiğine inanıyordu 
Rawls'un  ikinci  ilkesi  olan  Farklılık  İlkesi 
tamamen eşitlikle ilgilidir. Toplum, en çok ezi­
len gruplara daha fazla servet eşitliği ve fırsat 
verebilecek  şekilde  düzenlenmelidir.  İnsanlar 
farklı  miktarlarda  para  kazanıyorsa,  bu  eşit­
sizlik  ancak  en  kötü  durumdakine  doğrudan 
yardım  ediliyorsa  mümkün  olabilir.  Bir  ban­
kacı, asgari ücretli bir işçiden 
10.000 
kat daha 
fazla  kazanabilir,  eğer  asgari  ücretli  işçi bun­
dan  doğrudan  yararlanabiliyorsa  ve  bankacı-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  335 
nın daha az kazanması durumunda kendisinin 
alamayacağı  kadar yüksek miktarda bir  ücret 
alıyorsa.  Rawls  işlerin  başında  olsa,  sonuçta 
en fakir olan daha fazla para kazanmadığı  sü­
rece,  kimse  yüksek  miktarda  ikramiye  almaz­
dı. Rawls, bunun, kendilerinin  zengin mi fakir 
mi olacaklarını bilmedikleri takdirde, mantıklı 
insanların seçeceği türden bir dünya olduğunu 
düşünür. 
Kimin  ne  kadar  kazanacağı  hakkında 
Rawls'tan önce  düşünen  filozoflar ve politika­
cılar,  en yüksek 
ortalama 
serveti  üretecek bir 
durumdan yana  taraf  almışlardı.  Bu, bazı  in­
sanların aşırı zengin, pek çok kişinin orta zen­
ginlikte ve az  sayıda insanın çok fakir olabile­
ceği anlamına gelebilir. Ancak Rawls için böyle 
bir  durum, hiçbir aşırı zenginin olmadığı, ama 
ortalama  gelir  daha  düşük  olsa  bile  herkesin 
daha  eşit  pay  aldığı  bir  durumdan daha kötü­
dür. 
Meydan  okuyucu  bir düşüncedir bu - özel­
likle  de  dünyanın  şu  anki  durumunda  yüksek 
maaşlar paralar kazanabilenler için. Bir  diğer 
önemli Amerikalı siyaset felsefecisi ve Rawls'a 
göre siyasi açıdan daha sağda yer alan Robert 
Nozick  ( 1 938-2002)  bu  konuyu  sorgulamıştı. 
Mükemmel  bir basketbol  oyuncusunu  izleme­
ye gelen hayranlar, bilet paralarının küçük bir 
kısmını bu  oyuncuya  vermekte  özgür  olmalıy­
dı  kuşkusuz.  Paralarını  bu  şekilde  harcamaya 

---

336  1  NIGEL WARBURTON 
hakları  vardı.  Eğer  milyonlarca  insan  onu  iz­
lemeye gelirse, o  zaman sporcu -Nozick'e göre 
adil  olarak- milyonlarca  dolar  kazanacaktır. 
Rawls, bu görüşe tamamıyla karşıydı. Rawls'a 
göre  bu  anlaşmanın  sonucunda  en fakir  olan 
daha varlıklı hale gelmediği sürece, basketbol 
oyuncusunun  kişisel  kazancının  böyle  yük­
sek  seviyelere  çıkmasına  izin  verilmemeliydi. 
Rawls, tartışmaya yol açacak şekilde, yetenekli 
bir atlet ya da yüksek zekalı biri olmanın, oto­
matik  olarak  bireylere  daha  yüksek  kazanca 
sahip  olma hakkını  vermeyeceğine  inanır.  Bu­
nun  bir nedeni  de  sportif yetenek  ya  da  zeka 
gibi şeylerin, şans meselesi olduğuna inanma­
sıdır.  Çok hızlı bir koşucu ya da muazzam bir 
basketbol oyuncusu ya da üstün zekalı biri ol­
manız, daha ço'k kazanmayı hak ettiğiniz anla­
mına gelmez. Atletik olarak yetenekli olmak ya 
da  zeki  olmak, "doğal piyango"yu kazanmanın 
bir  sonucudur.  Pek  çok  kişi  Rawls'a  şiddetle 
karşı  çıkar ve  mükemmelliğin  ödüllendirilme­
si gerektiğini düşünür. Ancak Rawls, bir şeyde 
iyi  olmakla daha fazlasını hak etmek arasında 
otomatik bir bağlantı olmadığını düşünmekte­
dir. 
Peki,  ya  bazı  insanlar  cehalet  örtüsünün 
arkasında  kumar  oynamayı  tercih  ederse? Ya 
hayatı  bir piyango  olarak  düşünüyor  ve  top­
lumda  sahip  olacakları  çok  cazip  konumlar 
olduğundan  emin  olmak  istiyorlarsa?  Muh-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  337 
temelen  kumarbazlar,  aşırı  zengin  olma  ih­
timalleri  varsa,  fakir  olma  riskini  de  göze 
alabilirlerdi. Yani Rawls'un tanımladığı dün­
yadansa, ekonomik olanakları  daha geniş bir 
dünyayı  tercih  ederlerdi.  Rawls, mantıklı  in­
sanların  bu şekilde  hayatları  üzerine  kumar 
oynamayacağına  inanıyordu.  Belki  de  bu  ko­
nuda yanılıyordu. 
Yirminci  yüzyıl  filozoflarının  büyük  bölü­
mü,  geçmişteki  büyük  düşünürlerle  bağlan­
tılarını  yitirmişti.  Rawls'un 
Adalet  Teorisi, 
Aristoteles,  Hobbes,  Locke,  Rousseau,  Hume 
ve  Kant'ın  yazmış  olduklarıyla  birlikte  anıl­
maya değer,  siyaset felsefesinin  yirminci  yüz­
yılda yazılmış çok az  sayıda eserinden biriydi. 
Rawls,  bu  konuda  hemfikir  olmayacak  dere­
cede  mütevazıydı.  Ancak  onun  örneği  Micha­
el  Sandel,  Thomas  Pogge,  Martha  Nussbaum 
ve  Will  Kymlicka  da  dahil,  günümüzde  yazan 
bir  filozof kuşağına  esin  kaynağı  oldu:  Hepsi 
de felsefenin, nasıl birlikte yaşayabiliriz ve ya­
şamak  zorundayız  konusunda  zorlu  ve  derin 
sorularıyla  meşgul  olması  gerektiğine  inanır. 
Önceki  kuşaktan  bazı  filozofların  aksine,  bu 
soruları  cevaplamaya  çalışmaktan  ve  toplum­
sal  değişimi teşvik  etmekten  çekinmezler.  Fel­
sefenin  sadece  yaşama  şeklimizle ilgili  tartış­
mamıza  yön  vermesini  değil,  aslında  yaşama 
şeklimizi  değiştirmesi  gerektiğine  inanmakta­
dırlar. 

---

338  1  NIGEL WARBURTON 
Bu tür bir görüşü savunan bir başka filozof, 
bu  kitabın  son  bölümünün  konusu  Peter  Sin­
ger'dır.  Onun  düşüncelerine  bakmadan  önce, 
günümüzde önemini artıran bir soruyu incele­
yeceğiz: "Bilgisayarlar Düşünebilir mi?" 

---

. 
. 
. .  
3 9 . B O L U M 
Bilgisayarlar Düşünebilir mi? 
ALAN TURING VE JOHN SEARLE 
Bir  odada  oturuyorsunuz.  Odaya  açılan  bir 
kapı, kapıda da bir mektup yarığı var. Ara sıra, 
üzerine  anlamsız  çizgiler  çizilmiş  bir  karton 
parçası kapıdan sokulup paspasınıza düşüyor. 
Sizin göreviniz, odadaki masanın üzerinde du­
ran bir kitabın içinde o anlamsız çizgiyi arayıp 
bulmak.  Her  bir anlamsız çizgi, kitaptaki baş­
ka  bir  sembolle  eşleşiyor.  Kitapta  o  anlamsız 
çizgiyi  bulmalı,  onunla  eşleşen  sembole  bak­
malı ve  sonrasında,  odadaki  pakette  üzerinde 
eşleşen  sembolün  bulunduğu  kartı  bulmalısı­
nız. Sonra da dikkatli bir şekilde, bu kartı kapı­
daki yarıktan  dışarı itmelisiniz. İşte  bu!  Bunu 

---

340  1  NIGEL WARBURTON 
bir süre yaptıktan sonra neler olduğunu merak 
edersiniz. 
Amerikalı filozof John Searle ( 1932) tarafın­
dan bulunan, Çin  Odası düşünce deneyidir bu. 
Bir  bilgisayarın,  düşünebiliyor  gibi  görünme­
sine rağmen, gerçekte  düşünemediğini  göster­
mek  üzere  tasarlanmış  hayali  bir  durumdur. 
Burada olup  biteni  anlamak için  öncelikle Tu­
ring Testini  anlamamız  gerekiyor. 
Alan  Turing  (1912-54),  modern  bilgisayarın 
yaratılmasında  rolü  olan  C ambridgeli  seçkin 
bir matematikçiydi.  İkinci  Dünya  Savaşı  sıra­
sında İngiltere'de Bletchley Parkta geliştirilen, 
ayrıntılı  ve  yoğun hesaplamalar  yapan  maki­
nesi, Alman  denizaltı  komutanları  tarafından 
kullanılan "Enigma" kodlarını kırmıştı. Mütte­
fikler  böylece  mesajların  içeriğini  çözebilmiş 
ve Nazilerin planlarını öğrenebilmişlerdi. 
Bilgisayarların  bir  gün  kodları  kırmaktan 
daha fazlasını yapacağı ve  gerçekten  zeki  ola­
bilecekleri  fikri  Turing'in  ilgisini  çekmiş  ve 
1 950  yılında  bu  tarz  bilgisayarların  geçebile­
ceği  bir test önermişti.  Bu,  daha sonra, yapay 
zekayı  sorgulayan  Turing  Testi  olarak  biline­
cekti,  ancak  Turing,  onu  başta  Taklit  Oyunu 
diye adlandırmıştı. Beynin ilginç yönü aslında 
onun  soğuk  püre  kıvamında  olması  değildir, 
inancından gelir bu. Önemli olan kafatasından 
çıkarıldığında  titremeye  devam  etmesi  ya  da 
gri  olması değil, işlevidir. Bilgisayarlar  sert ve 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
341 
elektronik parçalardan yapılmış olabilir; fakat 
yine  de  beynin  yaptığı  pek  çok  şeyi  yapabilir­
ler. 
Bir kişinin zeki olup  olmadığına karar verir­
ken, beynini açıp nöron hareketlerini izlemek­
tense,  sorulara  verdiği  cevapları  temel  alırız. 
Dolayısıyla bilgisayarlar hakkında karar verir­
ken  de  onların  nasıl  oluşturuldukları  yerine, 
harici  kanıtlara  odaklanmamız  adil  olur.  Kan 
ve  sinirlere ya  da kablolar ve iletkenlere değil, 
veri girdi ve çıktılarına bakmalıyız. Turing şöy­
le bir şey önermişti. Bir odada testi yapan kişi 
ekrana bir konuşma yazmaktadır. Ekran aracı­
lığıyla farklı  bir  odada  oturan bir insanla  mı 
yoksa kendi cevaplarını üreten bir bilgisayarla 
mı  konuştuğunu  bilmez.  Konuşma  sırasında 
testi yapan kişi konuştuğunun insanın olup ol­
madığını  söyleyemezse, bilgisayar Turing Tes­
tini  geçecektir.  Bilgisayar  bu  testi  geçerse,  o 
zaman onun zeki olduğunu, sadece mecazi an­
lamda zeki  değil, bir insanın  sahip  olabileceği 
türden bir zekası olduğunu söylemek mantıklı 
olacaktır. 
Searle'ün  Çin  Odası  örneği  -birkaç  kart 
üzerindeki  anlamsız  çizgiler  senaryosu- bir 
bilgisayar  yapay  zekaya  yönelik Turing  testini 
geçmiş  olsa bile, bunun onun gerçekten de her 
şeyi  anladığını  kanıtlamayacağını  göstermeyi 
amaçlar.  Kapıdaki  mektup  bölmesinden  garip 
sembollerin  geldiği  bir  odada  olduğunuzu  ve 

---

342 
1 
NIGEL WARBURTON 
diğer  sembolleri  bölmeden  dışarıya  geri  gön­
derdiğinizi,  elinizde  de  size  kılavuzluk  eden 
bir kitap  olduğunu düşünün. Bu sizin için  an­
lamsız bir görevdir ve  neden bunu yaptığınıza 
dair hiçbir fikriniz  yoktur.  Gelgelelim  farkına 
varmaksızın  soruları  Çince  cevaplarsınız.  Sa­
dece  İngilizce  konuşuyorsunuz  ve  hiç  Çince 
bilmiyorsunuz.  Oysa,  içeriye  gelen  işaretler 
Çince  sorular  ve  dışarıya  verdiğiniz  işaretler 
de bu  sorulara verilen mantıklı cevaplar. İçin­
de  bulunduğunuz  Çin  Odası,  Taklit  Oyununu 
kazanır. Verdiğiniz  cevaplar,  dışarıdaki  birini, 
hakkında konuştuğunuz  şeyi  gerçekten  de  an­
ladığınızı  düşündürtmek  suretiyle yanıltacak­
tır.  Dolayısıyla  odanın  içinde  siz  de  tartışılan 
şeyin  ne  oldl!ğundan  tamamıyla  habersiz  ol­
duğunuz için, Turing Testini geçen bir bilgisa­
yar da zorunlu olarak zeki değildir. 
Searle, bilgisayarların Çin  Odasındaki biri 
gibi  olduğunu  düşünür:  Gerçekten  zekaya 
sahip  değildirler  ve  gerçekten  düşünemez­
ler.  Bütün  yaptıkları,  onları  oluşturanların 
kendilerine  programlamış  oldukları  kurallar 
çerçevesinde  sembolleri  dağıtmaktır.  Kullan­
dıkları işlemler bir yazılıma yerleştirilmiştir. 
Gelgelelim bu, bir şeyi  gerçekten  anlamaktan 
ya  da  gerçek  bir  zekaya  sahip  olmaktan  çok 
farklıdır.  Bunu  ortaya  koymanın  başka  bir 
yolu, bilgisayar programlayan insanların ona 
bir 
sentaks 
(sözdizimi)  eklemeleridir.  Bunlar, 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  343 
sembollerin işleneceği doğru sırayla ilgili ku­
ralları sağlar. Fakat bunu 
semantikle 
(anlam­
bilim) vermezler: Sembollere anlamlar yükle­
memişlerdir.  İnsanlar,  konuştuğu  zaman  bir 
şeylere 
anlam 
verirler,  düşünceleri  dünyayla 
çeşitli yönlerden ilişkilidir. Bir şeylere anlam 
yüklüyor gibi görünen bilgisayarlar ise biraz 
da  papağanlar  gibi  insan  düşüncesini  taklit 
eder. Papağan konuşmayı taklit edebilmesine 
rağmen  söylediği  şeyin ne  ifade  ettiğini  asla 
gerçekten  anlamaz.  Benzer  şekilde  Searle'e 
göre  bilgisayarlar,  herhangi  bir  şeyi  gerçek­
ten  ne  anlayabilir  ne  de  onun  hakkında  dü­
şünebilir.  Yalnızca  sentakstan  yola  çıkarak 
semantiğe erişemezsiniz. 
Searle'ün  düşünce  deneyine  yönelik  eleşti­
rilerden biri, deneyin odadaki kişinin olan bi­
teni anlayıp  anlamadığı sorusuna odaklanma­
sıydı. Ama bu bir hatadır.  Kişi, bütün sistemin 
sadece bir parçasıdır.  Kişi neler  olup  bittiğini 
anlamasa bile, sistemin bütünü  (oda, şifre  ki­
tabı,  semboller vb) belki anlayabilir.  Searle'ün 
bu  itiraza  cevabı,  düşünce  deneyini  değiştir­
mek  oldu.  Odanın  içerisinde  sembolleri  ora­
dan oraya götüren bir kişi hayal  etmek yerine, 
bu  kişinin  kural  kitabının  bütününü  ezberle­
diğini ve  dışarıda bir alanın ortasında, uygun 
sembol kartlarını  geri verdiğini hayal edin. Bu 
kişi  Çince  sorulan  sorulara  doğru  cevap  veri­
yor olsa da tek tek soruları hala  anlamayacak-

---

344  1  NIGEL WARBURTON 
tır. Anlamak  sadece  doğru  cevaplar vermekten 
fazlasını içerir. 
Gerçi bazı filozoflar, insan zihninin  bir  bil­
gisayar  programı  gibi 
olduğuna 
ikna  olmuş 
durumdadır.  Bilgisayarların  gerçekten  düşü­
nebildiklerine  ve  düşündüklerine  inanırlar. 
Eğer haklılarsa,  o  zaman belki  de  bir  gün,  in­
san  beyninin  bilgisayara  aktarılması  müm­
kün olacaktır. Zihniniz  bir programsa, şu  anda 
kafanızın  içerisindeki  beyin  dokusunun  vıcık 
vıcık kütlesinde işliyor  olması, onun gelecekte 
parlak  büyük  bir  bilgisayarda  işleyemeyeceği 
anlamına  gelmez.  Süper  zeki  bilgisayarların 
yardımıyla  birisi,  zihninizin  oluşturduğu  mil­
yonlarca  işlevsel  bağlantının  bir  haritasını 
çıkarabilirse,  o  zaman  bir  gün  ölümden  kur­
tulmak  da  mümkün  olabilir.  Beyniniz  bir bil­
gisayara  yüklenebilir  ve  böylece  vücudunuz 
gömüldükten ya  da yakıldıktan  çok  sonra  bile 
çalışmaya  devam edebilir.  Bunun iyi  bir varo­
luş  biçimi  olup  olmayacağı  başka bir mesele­
dir. Eğer Searle haklıysa, yüklenen zihin, görü­
nüşte bilinçli olduğunu gösteren tepkiler verse 
de,  şu  an  sahip  olduğunuz  türden bir bilince 
sahip  olacağının garantisi yoktur. 
Altmış yıl kadar önce yazan Turing, bilgisa­
yarların düşünebildiğine çoktan ikna olmuştu. 
Eğer  haklıysa,  yakın  bir  gelecekte  onları  fel­
sefe  yaparken  bulabiliriz.  Bu,  bilgisayarların 
zihinlerimizin ölümden sonra yaşamasına izin 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
345 
vermesinden  daha  yakın  bir  ihtimaldir.  Belki 
de bir  gün  bilgisayarlar,  nasıl yaşamamız  ge­
rektiğine  ve  gerçekliğin  doğasına  dair  temel 
sorular  -filozofların  binlerce  yıldır  boğuştu­
ğu  türde  sorular- hakkında  ilginç  şeyler  bile 
söyleyebilirler.  Ama  şimdilik  bu  alanlardaki 
düşüncelerimizi  netleştirmek  için  kanlı  canlı 
filozoflara güvenmemiz gerek. Peter Singer, bu 
filozoflar arasında en etkili ve tartışmalı olan­
lardan biridir. 

---

. .  
. .  
4 0 .  B O L U M  
Modern Bir Atsineği 
PETER SINGER 
Bir göletin bulunduğunu bildiğiniz bir bahçe­
desiniz. Bir anda bir şıpırtı ve çığlık duydunuz. 
Küçük bir çocuğun suya düşmüş ve boğulmak 
üzere  olduğunu  fark  ettiniz.  Ne  yapardınız? 
Öylece yürüyüp gider miydiniz? Buluşmak için 
bir  arkadaşınıza  söz  vermiş  olsanız  ve  dur­
mak  sizi  geciktirecek  olsa  bile,  sizin  için  bir 
çocuğun hayatı vaktinde orada olmaktan daha 
önemli  olacaktır.  Gölet  epey  sığ, fakat  çok ça­
murludur. Yardım  ederseniz  en güzel  ayakka­
bınız  mahvolacak,  ancak  suya  atlamazsanız, 
diğer  insanların  bunu  anlayışla  karşılamala­
rını beklemeyin.  İnsan  olmakla  ve  hayata  de-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  347 
ğer vermekle alakalıdır bu. Bir çocuğun hayatı, 
bir  çift  ayakkabıdan, hatta çok pahalı bir çift 
ayakkabıdan çok daha değerlidir. Bunun aksini 
düşünen  bir  çeşit  canavardır.  Suya  atlardınız 
değil mi? Elbette atlardınız. Öte yandan büyük 
olasılıkla, Afrika'daki  bir çocuğun  açlıktan  ya 
da tedavi  edilebilir tropikal hastalıklardan öl­
mesini  engelleyebilecek kadar  da  zenginsiniz. 
Muhtemelen  bu,  göletteki  çocuğu  kurtarmak 
için mahvetmeye  hazır olduğunuz  ayakkabıla­
rın fiyatından çok daha fazla değildir. 
Diğer  çocuklara  neden  yardım  etmediniz? 
Doğru hayır kurumuna küçük miktarda bir ba­
ğış  en  az bir hayat  kurtarabilir.  Nispeten ma­
liyeti  düşük  aşılar  ve  diğer  ilaçlarla  pek  çok 
çocuk  hastalığı  kolayca  önlenebilir.  Bununla 
birlikte,  önünüzde  boğulan  çocuk  için  hisset­
tiklerinizi neden Afrika'da ölmekte olan bir ço­
cuk  için hissetmiyorsunuz? Aynı  şeyi 
hissedi­
yorsanız, 
sıra  dışı birisinizdir.  Çoğumuz, Afri­
ka gerçeğinden sıkıntı duysak  da, yine de ikisi 
için aynı şeyi hissetmeyiz. 
Avustralyalı  felsefeci  Peter  Singer  ( 1 946), 
önünüzde boğulmakta olan çocuk ile Afrika'da 
açlıktan ölen çocuk arasında çok da fark olma­
dığını  ileri  sürer.  Dünyanın  dört  bir  yanında 
kurtarabileceğimiz insanları şu an yaptığımız­
dan daha çok önemsemeliyiz. Böyle yapmazsak, 
yaşayabilecek  olan  bir  çocuk  şüphesiz  genç 
yaşta ölecektir.  Bu bir tahmin  değil. Doğru ol-

---

348  1 
NIGEL WARBURTON 
duğunu  biliyoruz. Yoksullukla  ilgili  nedenler­
den  dolayı  her  yıl  binlerce  çocuğun  öldüğünü 
biliyoruz.  Gelişmiş  ülkelerde  yaşayan  bizler, 
biz yiyemeden çürüyen yiyecekleri buzdolabın­
dan  atarken,  bazıları  açlıktan  ölüyor.  Bazıları 
içmek için temiz su bile bulamıyor. Dolayısıyla 
doğdukları yer konusunda talihsiz olan insan­
lara  yardım  etmek için, gerçekten ihtiyacımız 
olmayan  bir ya  da iki  lüksü  bırakmalıyız.  Sin­
ger'in felsefesi uygulanması güç bir felsefedir. 
Ancak bu, onun yapmamız 
gereken 
konusunda 
haksız olduğu anlamına gelmez. 
Yardım  kuruluşuna  ben  bağışta  bulunma­
sam bile başkası bulunur, diyebilirsiniz. Bura­
daki  tehlike  her  birimizin,  gerekli  olanı yapa­
cak  başka  biri. olduğunu  varsayarak  olanlara 
seyirci  kalmasıdır.  Dünyada  aşırı  yoksulluk 
içinde  yaşayan  ve  her  gün  yataklarına  aç  gi­
ren  o  kadar  çok  kişi  vardır  ki,  bir avuç  kişiye 
bırakarak ihtiyaçlarını karşılamak çok  zordur. 
Önünüzde  boğulmakta  olan  çocuk  olayında, 
çocuğun  yardımına  başka  birinin  koşup  koş­
madığını  görmek  çok  kolaydır,  doğru.  Uzak 
ülkelerde  acı  çeken insanlar  söz  konusu oldu­
ğunda, yaptığımız  şeylerin ve diğer insanların 
eylemlerinin  etkilerini  bilebilmek  daha  zor 
olabilir.  Fakat  bu,  hiçbir  şey  yapmamanın  en 
iyi çözüm olduğu  anlamına gelmez. 
Bu  noktayla  bağlantılı  olarak  duyulan  bir 
korku  vardır.  Denizaşırı  ülkelerdeki  yoksul 

---

. FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
349 
insanlara  yardım  etmenin  onları  zenginlere 
bağlı  hale  getireceğinden,  kendi  yiyecekleri­
ni üretmenin, kendi  kuyularını  ve  yaşayacak­
ları  yerleri  inşa  etmenin  bir  yolunu  bulmayı 
bırakacaklarından  korkulur.  Zamanla  bu,  du­
rumu  hiçbir  şey  vermemekten  daha  kötü  bir 
hale  getirebilir.  Dünyada  tamamen  dış  yardı­
ma  bağımlı  hale  gelmiş  ülkeler  vardır.  Ancak 
bu, yardım kurumlarına katkıda bulunmama­
mız  gerektiği  anlamına  gelmez.  Bu  kurumla­
rın  sunduğu yardım  şekillerini  dikkatlice  dü­
şünmemiz  gerektiği  anlamına  gelir.  Bundan 
çabalamamızın  ve  yardım  etmemizin  gereği 
yoktur  gibi  bir  düşünce  çıkarmamak  gerekir. 
Kimi  temel  tıbbi  yardım türleri, yoksul  insan­
lara, dış yardıma bağımlı  olmamaları için fır­
sat  verebilir. Yerel halkın kendi kendini  çekip 
çevirmesi için  onları  eğitme,  temiz  içme  suyu 
sağlayan kuyular inşa etme ya  da  sağlık eğiti­
mi  sağlamada  çok  başarılı  yardım  kurumları 
bulunmaktadır.  Singer'ın  argümanı,  başkala­
rına  sadece  parasal  yardım  anlamında  kat­
kı  sağlamamız  yönünde  değildir.  Dünyada  en 
kötü  şartlarda  yaşayan  insanlara  bağımsız 
yaşamalarını  sağlayacak gücü verecek şekilde 
yardım  etmesi  muhtemel  kurumlara  katkıda 
bulunmamız  gerektiğini  söyler.  Onun  mesajı 
açıktır:  Diğer  insanların  hayatına,  neredeyse 
kesin bir şekilde, somut bir etkiniz  olabilir ve 
olması  da gerekir. 

---

350  1  NIGEL WARBURTON 
Singer,  yaşayan  en  tanınmış  filozoflardan 
biridir.  Bunun  bir  nedeni  de  Singer'ın  birkaç 
yaygın  hakim  görüşe meydan  okumuş  olması­
dır.  Singer'ın  savunduğu  bazı  düşünceler  son 
derece  tartışmalıdır.  Pek  çok kişi, insan haya­
tının  mutlak  kutsallığına  inanır,  yani  başka 
birini  öldürmenin her zaman yanlış  olduğuna. 
Singer  buna  inanmaz.  Sözgelimi,  geri  dönüşü 
olmayan kalıcı bitkisel hayata girmiş -yani an­
lamlı  bilinç  durumundan  yoksunsa,  gelecekte 
kurtulma  şansı ya  da  umudu  olmadan  sadece 
bedeni  canlı  tutuluyorsa- biri için ötanazi  ya 
da  merhametli  öldürme  uygulanabileceğini 
ileri  sürmüştür.  Bu  durumdaki  bir  insanı  ha­
yatta tutmanın çok da anlamı olmadığına ina­
nır, çünkü bu ip.san, hayattan zevk alma ya da 
nasıl yaşayacağına karar verme  gücüne  sahip 
değildir.  Yaşamını  sürdürmek  için  güçlü  bir 
arzusu  yoktur,  çünkü  arzulama  yeteneğinden 
tamamen yoksundur. 
Bu  tür  görüşler,  Singer'ın bazı kesimler ta­
rafından  kınanmasına  yol  açtı.  Hatta,  belirli 
koşullarda  ötanaziyi  savunduğu için ona Nazi 
bile dendi - ailesinin, Nazilerden kaçan Viyana 
Yahudilerinden olmasına rağmen. Bu ismi ona, 
Naziler, hasta ya da fiziksel ve zihinsel engelli 
olan binlerce insanı yaşamaya  değer görmeyip 
öldürdüğü  için  takmışlardı.  Gelgelelim,  Nazi 
programını  "merhametle  öldürme" ya  da "öta­
nazi" diye  adlandırmak yanlış  olurdu;  zira ge-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  351 
reksiz  yere  acı  çekmeyi  engellemek  anlamına 
gelmiyordu.  Çalışamayacak  durumda  oldukla­
rından ve Ari ırkı kirlettikleri varsayıldığından 
Nazilerin "yararsız boğazlar" diye reddettikleri 
insanlardan  kurtulmaları  anlamına  geliyordu. 
Burada "merhamet"ten  eser  yoktur.  Singer ise, 
aksine, söz konusu insanların hayat kalitesiyle 
ilgileniyordu ve -karşıtlarından bazıları, onun 
görüşlerinin  Nazilerinkilerle  çok  benzer oldu­
ğunu  göstermek  adına  bu  görüşleri  karikatü­
rize  etse  de- Nazilerin  politikalarını herhangi 
bir düzeyde asla desteklemeyeceği kesindir. 
Singer,  ilk ününü, hayvanlara karşı muame­
le  üzerine  yazdığı  etkili kitaplarıyla,  özellikle 
de  1 975 yılında yayımlanan 
Hayvan  Ôzgürleş­
mesi'yle kazandı.  On  dokuzuncu yüzyılın baş­
larında Jeremy Bentham, hayvanların acı çek­
mesi konusunun ciddi bir biçimde ele alınması 
gerektiğini  ileri  sürmüştü.  Singer'ın  bu  konu 
hakkında  ilk yazmaya  başladığı  1 970'lerde ise 
birkaç  filozof  konuyu  bu  şekilde  görüyordu. 
Singer,  Bentham  ve  Mill  gibi  (bkz.  2 1 .  ve  24. 
Bölümler)  bir  sonuççu  idi.  Bu,  onların,  en  iyi 
eylemin  en  iyi  sonucu  üreten  eylem  olduğuna 
inandığı  anlamına gelir. En iyi  sonucu bulmak 
için  de  hayvanlarınki  de  dahil,  ilgili  herkesin 
en  iyi  çıkarı  neyse  onu  hesaba  katmamız  ge­
rekmektedir.  Bentham  gibi  Singer  da  birçok 
hayvan için asıl belirleyici olanın acıyı hisset­
me kapasiteleri olduğuna inanır. İnsan olarak, 

---

352  1  NIGEL WARBURTON 
akıl yürütme ve bize olanları anlama yeteneği­
ne sahip olduğumuz için, bazen benzer durum­
daki  bir hayvandan  daha  büyük  acıları  dene­
yimleyebiliriz. Bu da dikkate alınması gereken 
bir şeydir. 
Singer  hayvanların  çıkarlarına  yeterince 
ağırlık vermeyenleri "türcü" diye adlandırmış­
tır.  Irkçı  ya  da  cinsiyetçi  olmakla  aynıdır  bu. 
Irkçılar kendi  ırklarından  olanlara farklı  dav­
ranır:  Onlara  özel muamele yapar. Diğer ırklar­
dan kişilere ise hak ettiklerini vermez. Örneğin 
beyaz  bir ırkçı, iş için başvuran  daha nitelikli 
bir  siyahi  olsa  da,  işi  başka  bir  beyaza  verir. 
Bu açıkça haksızlıktır ve yanlıştır. Türcülük de 
ırkçılık gibidir.  Sadece  kendi türünüzün bakış 
açısından görmekten ya da sadece onun lehine 
kuvvetli  önyarğılara  sahip  olmaktan  ileri  ge­
lir. Birçok insan, yapacağı  şeye  karar verirken 
sadece  diğer insanları  düşünür.  Oysa bu  yan­
lıştır. Hayvanlar da  acı  çekebilir ve acıları dik­
kate alınmalıdır. 
Eşit  saygı  göstermek,  her  hayvan  türüne 
tam  olarak aynı  şekilde muamele  etmek  anla­
mına gelmez. Bu hiç de mantıklı olmazdı. Eğer 
bir  atın  kıçına  şaplak  atarsanız,  muhtemelen 
çok da acı çekmesine sebep olmazsınız. Atların 
kalın derileri vardır. Oysa aynı şeyi bir bebeğe 
yapsaydınız, şiddetli bir acı  duymasına  sebep 
olurdunuz.  Ancak  ata  bebeği  tokatladığınızda 
çektirdiğiniz  acıyı  verecek  kadar  sert  vurur-

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1  353 
sanız, bu da ahlaki  açıdan, bebeği tokatlamak 
kadar  yanlış  olacaktır.  Elbette  ikisini  de  yap­
mamalısınız. 
Singer  insanların  hayvanları  yemeden  de 
sağlıklı  yaşayabileceği  gerekçesiyle,  hepimi­
zin  vejetaryen  olması  gerektiğini  ileri  sürer. 
Hayvansal  gıdaların  çoğu,  hayvanların  acı 
çekmesine  sebep  olur  ve  bazı  çiftçilik  türle­
ri  öylesine  acımasızdır ki,  hayvanların  yoğun 
bir  acı  çekmesine  yol  açarlar.  Sözgelimi,  fab­
rika  çiftçiliğinde  tavuklar küçücük  kafeslerde 
tutulur,  bazı  domuzlar  o  kadar  küçük  bölme­
lerde  yetiştirilir  ki  etraflarında  dönemezler, 
büyükbaş  hayvanların  kesimi  onlar  için  çoğu 
zaman  aşırı  stresli  ve  ıstıraplıdır.  Singer,  bu 
çeşit çiftçiliğin devam  etmesine izin vermenin 
ahlaki açıdan  doğru  olamayacağını  ileri  sürer. 
Gelgelelim,  et  yemeden  de  yaşayabileceğimiz 
için  çiftlik  hayvanlarına  ilişkin  daha  insancıl 
düzenlemeler  gereksizdir.  İlkelerine  sadık  bi­
çimde  Singer,  okuyucularını  et  yemek  dışında 
alternatifler aramaya  teşvik etmek için, kitap­
larından  birinde  Hindistan'a  özgü  bir  çeşit 
mercimek tarifi bile vermiştir. 
Çiftlik  hayvanları,  insanların  ellerinde  acı 
çeken yegane  hayvanlar  değildir.  Bilim insan­
ları  da  araştırmalarında  hayvanları  kullanır. 
Laboratuvarlarda  yalnızca  fareler  ya  da  Hint 
domuzları  değil  kediler,  köpekler,  maymunlar 
ve  hatta  şempanzeler  de  bulunabilir;  bunla-

---

354 
1 
NIGEL WARBURTON 
rın  pek  çoğu  uyuşturulduğundan ya  da  elekt­
rik  şoku  verildiğinden  dolayı  acı  çekmekte 
ve  stres  yaşamaktadır.  Singer'ın  herhangi  bir 
araştırmanın  ahlaki  kabul  edilip  edilmediği­
ni belirleme  testi  şudur: Aynı  deneyleri, beyni 
hasar  görmüş  bir  insana  yapmaya  hazır  olur 
muyduk?  Eğer olmazsak, Singer, benzer bir zi­
hinsel farkındalık düzeyinde  olan hayvan üze­
rinde  deney yapmanın  da doğru  olmayacağına 
inanır.  Bu  zorlu  bir  testtir  ve  pek  çok  deney 
onu geçemez. O  zaman pratikte Singer, araştır­
malarda  hayvanların  kullanılmasına  oldukça 
güçlü bir biçimde karşıdır. 
Singer'ın  ahlaki  sorunlara  dair  tüm  yakla­
şımı  tutarlılık  düşüncesine  dayanır. Tutarlılık, 
benzer  olaylara  benzer  şekilde  ele  almayı  ge­
rektirir.  Bu  bir ··mantık  meselesidir,  insanlara 
zarar vermek acıya sebep  olduğu için yanlıştır, 
o  halde  diğer  hayvanların  çektiği  acı  da  nasıl 
davranmamız  gerektiğini  etkilemelidir.  Eğer 
bir  hayvan  zarar  verildiğinde  bir  insandan 
daha  fazla  acı  çekecekse,  o  zaman  birinden 
birine zarar vermeniz gerektiğinde insanı seç­
mek daha mantıklıdır. 
Ondan yüzyıllar önce yaşayan Sokrates gibi, 
nasıl  yaşamamız  gerektiği  hakkında  kamusal 
açıklamalar  yaparken  Singer  da birtakım  teh­
likeleri  göze  alıyor.  Derslerinin  bazıları  pro­
testo  edilmiş,  hatta  ölüm  tehditleri  almıştır. 
Yine  de felsefedeki  en  iyi  geleneği temsil eder. 

---

FELSEFENİN KISA TARİHİ  1 
355 
Yaygın  bir şekilde kabul görmüş  varsayımlara 
meydan  okumayı  sürdürür.  Felsefesi  yaşama 
biçimini  etkiler ve  diğer insanlarla  anlaşmaz­
lığa  düştüğü  vakit,  etrafındaki  kişilerin  fikir­
lerine,  kamuya  açık  tartışmada  cevap  vermek 
için meydan okumaya daima hazırdır. 
En  önemlisi  de  elde  ettiği  sonuçları,  iyi 
araştırılmış  olguların  yardımıyla  gerekçelen­
dirilmiş  argümanlarla  destekler.  Bir  filozof 
olarak  samimiyetini  görmek  için  elde  ettiği 
sonuçlarla hemfikir olmak zorunda  değilsiniz. 
En nihayetinde  felsefe,  tartışmayla  gelişir.  İn­
sanların  karşıt  görüşler  öne  sürmesiyle,  akıl 
yürütmesiyle,  mantık  ve  kanıt  kullanmasıyla 
büyür. Singer'ın hayvanların ahlaki  statüsü ya 
da  ötanazinin  ahlaken  kabul edilebilir olduğu 
konusundaki görüşlerine katılmasanız bile, ki­
taplarını  okumak  büyük  olasılıkla  neye  inan­
dığınızı, inandığınız şeyin olgular, nedenler ve 
ilkelerle  nasıl  desteklendiğini  enine  boyuna 
düşünmenizi  sağlayacaktır. 
Felsefe,  tuhaf  sorularla  ve  zorlu  meydan 
okuyuşlarla  başladı;  çevremizde  Peter  Singer 
gibi  atsineği  filozoflar  oldukça,  Sokrates'in 
ruhunun felsefenin  geleceğini  şekillendirmeye 
devam  edeceğini söyleyebiliriz. 

---

Di Z i N 
Adalet  Teorisi 
337 
331,  332, 
Bilimsel  Devrimlerin  Yapı­
sı 
3 1 9  
Ahlakın Soykütüğü 
256 
Anselmus 
75, 76, 77, 78, 79, 
8 1 ,  1 08, 284 
a priori 
76 
Aquinas, Thomas 
79, 271 
Arendt,  Hannah 
302,  303, 
306, 307, 309, 3 1 0  
Aristoteles 
2 1 ,   2 2 ,  2 3 ,   24, 
25, 26, 27, 28, 2Q, 30, 3 1 ,  
39,  58,  67'  79,  1 76,  182, 
337 
Atina Okulu 
24 
Augustinus 
55,  57,  58,  59, 
60,  6 1 ,   62,  63,  64,  1 1 1 ,  
299 
Ayer,  A.  J. 
192,  246,  277, 
278,  279,  280,  281 ,  282, 
283, 284, 285 
Bentham, Jeremy 
1 83,  1 84, 
1 85,  186,  1 87,  1 88,  1 89, 
1 90,  208,  2 1 0,  2 1 1 ,   283, 
351 
Berkeley,  George 
133,  1 35, 
1 36,  1 37,  138,  1 39,  140, 
1 4 1 ,  142 
Boethius,  Ancius  Manlius 
Severinus 
66 
Borgia, Cesare 
84, 86, 90 
Böyle Dedi Zerdüşt 
258 
Camus, Albert 
292 
Candide 
145,  1 50 
Cicero, Marcus Tullius 
5 1 ,  
52, 66 
cogito ergo sum 
1 06 
Copernicus, Nicolaus 
261 
Çin Odası 
340, 341 ,  342 
Darwin,  Charles 
1 ,   2 1 7 ,  
2 1 8,  2 1 9,  220,  2 2 1 ,   222, 
224,  225,  226,  227,  258, 
261 
de  Beauvoir,  Simone 
287, 
292 
Descartes, Rene 
32, 98, 99, 
1 00,  1 0 1 ,   1 02,  1 03,  1 04, 
1 05,  1 06,  1 07,  1 08,  1 09, 
1 1 3, 1 20, 1 72 , 267 
Devlet 
18,  19 
Dil,  Doğruluk  ve  Mantık 
279, 284 

---

Diogenes Laertios 
32 
doğa durumu 
93 
Doğal Din Üzerine Diyalog­
lar 
1 54 
Düşünceler 
1 1 1 ,  1 1 3 
Eichmann, Adolf 
302 
Eichmann Kudüs 'te 
309 
Einstein, Albert 
1 2 5,  1 25-
360, 3 1 8 ,  3 1 8-360 
Eliot, George 
1 2 5  
empirik 
280, 2 8 1 ,  282, 284 
Engels, Friedrich 
237 
Epiktetus 
50, 69 
Epikuros 
39, 4 1 , 42, 43, 44, 
45, 46, 47, 59, 1 58 
esse est percipi 
139 
Ethica 
1 20, 1 2 1 , 1 2 5  
Farklılık İlkesi 
334 
Faydacılık 
185, 188 
Felsefenin  Tesellisi 
66,  68, 
70 
Foot, Philippa 
3 2 1 ,  323 
Formlar Teorisi 
1 7 
Galapagos Adaları 
223 
Genel İrade 
163, 1 64 
Güç İstenci 
258 
Hayvan  Özgürleşmesi 
351 
Hegel, 
George 
Wilhelm 
Friedrich 
169, 1 90, 1 9 1 ,  
192,  193,  1 94,  195,  1 96, 
1 97,  1 98,  1 99,  201,  234, 
240, 279 
Heidegger, Martin 
306 
FELSEFENİN KISA TARİHİ 
1  357 
Hitler,  Adolf 
90,  303,  304, 
307, 3 1 2  
Hobbes, Thomas 
9 1 ,  9 2 ,  93, 
94,  95,  96,  97,  98,  1 20, 
163, 337 
Hume, David 
1 50,  152,  1 53, 
1 6 1 , 220, 28 1 , 3 1 3  
Husserl, Edmund 
307 
İbn -i Sina 
58 
idealist 
1 36 
İkinci  Cins 
287, 292 
İlk günah 
64 
İlk Konum 
333 
İlk Neden Argümanı 
79 
İnsanın 
Anlama 
Yetisi 
Üzerine  Bir  Soruştur­
ma 
153 
İrade  ve  Tasarım  Olarak 
Dünya 
202,  203,  204, 
206 
İtiraflar 
58, 299 
James,  William 
242,  244, 
246, 249 
Jansenizm 
1 1 3 
Johnson,  Samuel 
136 
Kadınların  Boyun  Eğmesi 
2 1 6, 2 1 7  
Kant,  Immanuel 
1 66,  1 67, 
1 75,  1 88,  1 94,  20 1 ,   254, 
259,  280, 3 1 0  
kartezyen dualizm 
1 07 
kartezyen  koordinat  siste­
mi 
32,  98,  100, 1 1 3, 120, 
267 

---

358  1  NIGEL WARBURTON 
Kekule, August 
3 1 6  
Kıbrıslı Zenon 
49 
Kierkegaard,  S0ren 
227, 
229, 230, 232, 233, 234 
Komünist Manifesto 
240 
Korku ve Titreme 
229,  232 
kötü inanç 
290 
Leibniz,  Gottfried Wilhelm 
1 22 ,   144,  145,  146,  147, 
148 
Leviathan 
95, 96, 97 
Locke, John 
1 25 ,   1 27,  137, 
208 
Machiavelli,  Niccolo 
8 1 ,  
82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 
89, 90, 9 1 , 93, 1 62 
Maimonides 
58 
makinedeki hayal�t 
1 07 
Marmoutiers'li Gaunilo 
77 
Marx, Karl 
1 92, 234, 236 
Meinong, Alexius 
275 
Mill, John Stuart 
1 66,  1 90, 
207, 208, 2 7 1 , 283 
Nietzsche,  Friedrich 
252, 
253, 262 
Nikhomakhos'a Etik 
22 
noumenon 
1 69, 203 
Nozick, Robert 
189, 335 
özgür irade 
62,  123, 1 24 
Özgürlük  Üzerine 
2 1 2,  2 1 7  
panoptikon 
185 
Paternalizm 
2 1 2  
Peirce, C.S. 
245 
Platon 
1 5, 1 6, 1 7, 18, 1 9, 2 1 ,  
23, 24, 25, 3 1 , 36, 58, 59, 
63, 67, 70, 1 98, 209 
Popper, Karl 
267, 3 1 0,  31 L 
3 1 2 , 3 1 9  
Pragmatizm 
245 
Prens 
83 , 85 
Proslogion 
75 
Pyrrhon 
30,  32, 33, 34,  35, 
36, 37, 38, 39 
Rasyonalizm 
1 2 1  
Rawls, John 
329, 33 1 ,  332, 
333, 334, 335, 336, 337 
Reid, Thomas 
1 3 1 ,  132 
Robespierre, 
Maximilien 
1 6 1  
Rousseau, 
Jean-Jacques 
1 59,  1 6 1 ,   162,  1 63,  1 64, 
1 65,  1 66,  1 98,  2 1 5,  240, 
337 
Russell, Bertrand 
1 92 ,  249, 
268, 269, 295 
Ryle, Gilbert 
107 
Saf  Aklın  Eleştirisi 
1 70 
1 69, 
Schopenhauer, Arthur 
1 99, 
200,  201 ,  202,  203,  204, 
205, 206, 207 , 279 
Searle, John 
340, 341 ,  342, 
343, 344 
Seneca,  Lucius  Annaeus 
5 1 , 52, 53, 54, 55, 66 
Singer,  Peter 
42,  189,  1 92, 
338, 345, 347, 355 

---

Sokrates 
1 1 ,  1 2 ,   1 3 ,   14,  1 5, 
1 6 , 19, 20, 2 1 , 23, 25, 29, 
32,  39,  209,  2 1 1 ,  2 29, 
232, 279, 3 14, 354, 355 
S0ren  Kierkegaard 
2 27, 
229, 233 
Spinoza,  Baruch 
1 1 8,  1 1 9, 
1 20,  1 2 1 ,   1 22,  123,  1 24, 
1 25 
Summa  Theologica 
79 
Şen Bilim 
253 
Tann Devleti 
59 
Tasarım  Argümanı 
1 52, 
1 53,  1 54 
Thomson,  Judith  Jarvis 
32 1 , 324, 328 
Tin 
195, 1 96,  1 97,  1 98, 1 99 
Tinin  Fenomenolojisi 
1 97 
Toplum  Sözleşmesi 
1 6 1 ,  
1 62, 240 
FELSEFENİN KISA TARİHİ 
J  359 
Tractatus Logico-Philosop-
hicus 
44,  296 
Turing, Alan 
340 
Turing Testi 
340 
Türlerin  Kökeni 
2 1 7 ,   2 1 9, 
220, 225 
Übermensch 
258 
Varlık ve Hiçlik 
288 
Varoluşçuluk 
290, 291 , 293 
Viyana  Çevresi 
278 
yabancılaşma 
239 
Ya/Ya da 
230, 233 
Yeter Neden İlkesi 
144 
Yöntem  Üzerine  Konuşma 
1 0 1  
Zarar İlkesi 
2 1 3 ,  2 1 5  

---

NIGEL WARBURTON 
F E LSEFENİ N  
KISA TARİHİ 
Felsefe gerçekliğin doğası ve  nasıl yaşamalıyız sorularıyla 
başlar.  Felsefenin  Rısa Tarihi,  görünüş ve  gerçek. benliğin 
doğası, tanrının varlığı ve  hem birey hem de toplumun 
bir üyesi olarak nasıl yaşamamız gerektiği gibi felsefenin 
ana temalarına odaklanıyor. 
2000 
yıllık Batı felsefesini 
Sokrates'ten hayvan hakları hareketine kadar ana hatlarıyla 
sunuyor. Warburton çoğumuzun  gözünü korkutan ve 
anlaşılmaz bulduğu felsefeyi  herkesin anlayabileceği ve 
günlük hayatında  kullanabileceği bir  konu  haline getiriyor. 
Batı  felsefesinin büyük düşünürlerini kronolojik sırayla 
tanıyacağınız.  zevkle okunacak mükemmel bir  giriş kitabı. 
Batının düşünce  tarihiyle ilgilenmek isteyenler 
için en uygun başlangıç noktası. 
Publishers Weekly 
Felsefe  öğrenmek isteyenler için paha  biçilmez bir klasik. 
Felsefenin sanıldığı kadar karışık ve  zor olmadığını, 
tam tersine güzel bir zihin alıştırması olduğunu kanıtlıyor. 
Oxford  Times 
Batı felsefesi tarihinde bir gezinti,  öğretici ve eğlenceli. 
ALFA 
www.alfakitap.com 
f  /alfakitap 
'# /alfa kitap 
l!ll /alfakitap 
Sacramento News and Review 
ISBN 978·605·17H 17·1 
. lltl!IJIJlllll/llJl,11,11,llJl,lll 

---

Document Outline

• Boş Sayfa