AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
_______________________________________________
NİZAMİ MURADOĞLU
SÖZÜN
MƏMMƏD ARAZ
ZİRVƏSİ
(Şair və xalq yaradıcılığı problemi)
BAKI – 2013
AZƏRBAYCAN MEA FOLKLOR İNSTİTUTUNUN
ELMİ ŞURASININ QƏRARI İLƏ ÇAP OLUNUR.
ELMİ REDAKTORU: İsa HƏBİBBƏYLİ
AMEA-nın həqiqi üzvü,
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
RƏYÇİLƏR: Maarifə HACIYEVA
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
Ağaverdi XƏLİL
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
Nizami Muradoğlu. (Məmmədov Nizami Murad oğlu). Sözün Məmməd Araz zirvəsi (şair və xalq yaradıcılığı problemi). Bakı, “Elm və təhsil”, 2013, 272 səh.
Məmməd Araz söz zirvəsini fəth etmiş görkəmli Azərbaycan şairidir. Onun əsərlərində xalq dilinə yaxınlıq, vətənpərvərlik və milli ruh oxucuların diqqətini cəlb edir. Şairin poeziyasında əsas yer tutan milli-mənəvi dəyərlərin inikası, xalq yaradıcılığı qaynaqlarından bəhrələndiyi motivlər, folklora münasibət və xalq şeiri şəkillərindən istifadə üsulları kitabda geniş şəkildə təhlil edilmişdir.
M 4603000000 Ãðèôëè íÿøð
Í-098-2013
© Фолклор Институту, 2013.
Xalq şairi Məmməd Araz dövrümüzün
sənət zirvəsində durur.
HEYDƏR ƏLİYEV
Azərbaycan Xalqının Ümummilli Lideri
Məmməd Arazın 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Sərəncamı
2013-cü ildə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Xalq şairi, Dövlət mükafatı laureatı Məmməd Arazın (Məmməd İnfil oğlu İbrahimovun) anadan olmasının 80 illiyi tamam olur.
Vətənpərvərlik duyğuları ilə zəngin Məmməd Araz yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. Şairin yüksək bədii-fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə səciyyələnən, lakonik deyim tərzinə malik dərin ictimai məzmunlu lirikası gücünü vətən təbiətinin gözəlliklərindən, böyük tarixi keçmişimizdən və milli ədəbi fikrin tükənməz xəzinəsindən almışdır. Ana dilinin bütün incəliklərini özündə toplamış bu poetik irs gəncliyin mədəni-mənəvi dəyərlərə ehtiram ruhunda formalaşdırılması baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, milli ədəbiyyatın inkişafına mühüm töhfələr vermiş Xalq şairi Məmməd Arazın 80 illik yubileyinin keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:
1. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə almaqla, Xalq şairi Məmməd Arazın 80 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
İlham ƏLİYEV
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 27 sentyabr 2013-cü il.
Xalq şairi MƏMMƏD ARAZ – 80
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətlər göstərən Xalq şairi Məmməd Arazın 60 illik yubileyi ilk dəfə 1993-cü ilin sentyabr ayında Naxçıvanda geniş qeyd olunmuşdur.
O zaman respublikada xaotik bir vəziyyət yaranmışdı. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev yenicə Naxçıvandan Bakıya dəvət edilmiş, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədri seçilmiş, Respublika Prezidentinin səlahiyyətlərini icra edirdi. İşin həddən artıq ağır olmasına baxmayaraq, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev Naxçıvanda Məmməd Arazın yubileyinin layiqincə təşkili ilə ardıcıl olaraq maraqlanırdı və yubiley tədbirinin keçirildiyi gün şairin ünvanına təbrik teleqramı göndərmişdi. Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Dram Teatrında şairin iştirakı ilə keçirilən yubiley gecəsində tədbirlərin əsas təşkilatçısı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor İsa Həbibbəyli şairin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş məruzə ilə çıxış etmişdi.
Həmin ilin oktyabr ayının 30-da şairin 60 illik yubiley gecəsi Bakıda Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında da keçirilmişdi. Yubiley gecəsinin aparıcısı şair Sabir Rüstəmxanlı idi. Tədbirdə görkəmli ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin şairə ünvanlanan təbrik məktubu oxunmuşdu.
Xalq şairi Məmməd Araz 1995-ci ildə görkəmli ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin fərmanı ilə Dövlət mükafatına layiq görülmüş, “İstiqlal” ordeni ilə təltif olunmuşdu.
Hazırda Xalq şairinin 80 illiyi münasibətilə respublikamızın bütün guşələrində şeir müsabiqələri, disputlar, yubiley gecələri və digər tədbirlər təşkil olunur. “Kaspi” qəzetində Xalq şairi Məmməd Arazın həyat və fəaliyyətini işıqlandıran ən yaxşı məqalə üçün müsabiqə keçirilir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında da yubiley tədbirləri xüsusi diqqət mərkəzindədir. Belə ki, Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 08 iyun 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə Xalq şairi Məmməd Arazın 80 illik yubileyi geniş qeyd edilməkdədir. Bu münasibətlə şairin həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Məmməd Araz: taleyi və sənəti” adlı kitab və “Naxçıvan” jurnalının onun fəaliyyətinə həsr olunmuş bir sayı nəşrə hazırlanır. Xalq şairi Məmməd Arazın doğulduğu Nursu kəndində ev-muzeyinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 27 sentyabr 2013-cü il tarixli sərəncamında xalq şairi Məmməd Arazın 80 illik yubileyinin keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə tapşırıqlar verilmişdir.
Bütün bunlar Xalq şairi Məmməd Arazın ölməz sənətinə, əbədiyaşar irsinə böyük ehtiramın parlaq ifadəsidir.
MÜƏLLİFDƏN
Məmməd Arazı ilk dəfə 1973-cü il may ayında görmüşəm. Akademik Yusif Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun birinci kursunda oxuyurdum. Məmməd Araz qələm dostlarından olan Fikrət Qoca və digər tanınmış sənətkarlarla birlikdə Naxçıvana gəlmişdilər. Altmışıncı illərin sayılan və nüfuz qazanmış yazarları ilə institut tələbələrinin görüşü keçirilirdi. Görüşü institutun prorektoru, şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşıb, həmişə ehtiramını saxladığım Abbas Mehdiyev aparırdı. Tələbələr adından respublikanın paytaxtından gəlmiş yazarları salamlamaq üçün Abbas müəllim sözü mənə verdi. Məmməd Araz ilə Fikrət Qocanın yazılarından xəbərdar idim, əslində o vaxt tələbələrin və gənclərin ən çox sevdikləri bu ədiblərin şeirlərinin çoxunu əzbər bilirdik. Fikrət Qocanın “Risq” şeiri, Məmməd Arazın qoşmaları dillər əzbəri idi. Odur ki, mənim üçün danışmaq çox da çətin deyildi, həm də onların yaradıcılığı haqqında danışmırdım, sadəcə olaraq onları salamladım və öz yazdığım bir şeiri oxuyub yerimə keçdim.
Haşiyə: Sual oluna bilər ki, bu boyda institutda nə üçün tələbələr adından danışmaq mənə tapşırılmışdı? Bunun qəribə bir tarixçəsi vardır. Hələ 1972-ci ilin oktyabr ayından, demək olar ki, mən belə bir hüququ qazanmışdım. Oktyabr ayının sonları idi. İnstitutda elan edildi ki, Bakıdan yazıçı Mirzə İbrahimov gəlib, onunla görüş keçiriləcəkdir. Bu xəbər mənə çox güclü təsir etdi. Bu nəhəng insanı, böyük yazıçını görə bilmək sevinci mənim qəlbimi cuşa gətirmişdi. Elə o anda ürəyimdən sevinc qarışıq cövlan eyləyən hisslərimi qələmə alıb üç bəndlik bir şeir yazdım. Tədbir başlamamış həmin şeiri aparıb prorektor Abbas Mehdiyevə göstərdim və görüşdə mənə söz verməsini xahiş etdim. Görüş institutun idman zalında keçirilirdi. Auditoriyalardan bütün stulları idman zalına gətirmişdilər. Yer tapmayanlar ayaq üstə durmuşdular. Demək olar ki, institutun bütün müəllim və tələbə kollektivi burada idi, iynə atsan yerə düşməzdi. Bir neçə çıxış oldu. Sonra Abbas müəllim Mirzə İbrahimovun Naxçıvana gəlişi ilə bağlı yazdığım şeiri oxumaq üçün sözü mənə verdi. Kürsüyə qalxdım, ancaq kürsüyə gedənə qədər ayaqlarım bir-birinə dolaşırdı. Bir tərəfdən Mirzə İbrahimov kimi adı dünyanı dolaşan nəhəng bir şəxsiyyətin, böyük yazıçının, digər tərəfdən də bütün institut kollektivinin qarşısında ilk dəfə çıxış etmək çox da asan deyildi. Səsim titrəyirdi, çox həyəcanlı idim, şeirimi oxuyub qurtardım. Salonda alqış sədaları qopdu, hamı əl çalırdı, tələbələr də, müəllimlər də, Abbas Mehdiyev də, Mirzə İbrahimov da...
Şeirin son bəndi bu gün də yadımdadır:
Vətən parça-parça, ortada sərhəd,
Bumu taleyimiz, budurmu qismət?
Mirzənin qəlbində dağ boyda həsrət,
Arazdan Təbrizə baxmağa gəlib...
Mirzə İbrahimov ayağa qalxdı, kürsüyə gəldi, danışmağa başladı. Danışdıqlarını xatırlamıram, ancaq yadımda qalan odur ki, bir neçə dəfə mənim adımı çəkdi. O gündən institutda məni şair kimi tanıdılar. Məmməd Araz və Fikrət Qoca ilə görüşdə də mənim tələbələr adından danışmağımın təşəbbüskarı məhz prorektor Abbas Mehdiyev idi.
Yaxşı xatırlayıram ki, həmin görüşdə Fikrət Qoca “Risq” şeirini oxudu. Məmməd Araz da vətən haqqında şeir oxudu. Bir də yadımda qalan odur ki, Məmməd Araz o vaxt çox sağlam, saçları arxaya daranmış cüssəli əsil türk kişisi idi. O görüşdən sonra Məmməd Arazın şeirlərini daha çox oxumağa başladım, bəlkə, indi də onun təsirini üzərimdə hiss edirəm. Bəlkə də, o təsirdəndir ki, bədii yazılarımın əksəriyyəti Vətən mövzusundadır. 1985-ci ildə belə bir şeir yazdım:
Vətən,
Sənə nə vermişəm?
Nə vermisən sən vermisən:
Bir içim su,
ürək, duyğu,
Boy atmağa işıq verdin,
Yaşamağa torpaq, Vətən!
Sənin həyat ağacında,
Mən bir kiçik yarpaq, Vətən!..
Daha sonralar Məmməd Araz mənim üçün daha da doğmalaşdı. Sözün əyilməz heykəlinə çevrildi. Düşündüklərimi, axtardıqlarımı Məmməd Arazda, onun poeziyasında tapdım. Bir işıq tapdım, bir Araz dərdi tapdım, bir Vətən nisgili tapdım... Tapdıqlarımı toplaya-toplaya gördüm ki, ruhum Məmməd Araz ruhundan kənarda dinclik tapa bilmir, hər zaman onun yanında olmaq istəyir. Araz da bizim ruhlarımızın məskən saldığı bir yurd yeridir, bir həsrət yuvasıdır, bir nisgil məskənidir, nə onu unutmaq olur, nə ondan ayrılmaq olur. Araz bizim ilk və son mənzilimizdir. Bu minvalla 1986-cı ildə Məmməd Araza belə bir şeir yazdım:
Məmməd Araz, adın qoşa Arazla,
Dərin oldun, heç üzmədin dayazda.
Ha gileylən, ha sızılda, ha sızla,
Dərdlərinə olmaz dərman, onu bil.
Bu dünyanın dərdi yaman böyükdü,
Bu dərdlərə Araz dərdi də yükdü.
Cəlil, Cavid, Müşfiq, Hadi də köçdü,
Əcəl verməz, verməz aman, onu bil.
Bu dərdləri, acıları sən duyub,
Çox da “Araz”, “Araz” deyib ağlama.
Araz mənim torpağımı doğrayıb,
Məmməd Araz, ürəyimi doğrama!
Sanki bu şeirlə özümə bir qədər təskinlik verdim. Hətta, yekə-yekə Məmməd Araza da məsləhət gördüm ki, ağlamaq, sızlamaq lazım deyil. Amma belə olmadı. Heç özüm özümə qalib gələ bilmədim. Bir də gördüm Araz sevgisi içimə elə köçüb, qəlbimə elə hakim kəsilib ki, bədənimin istənilən bir hissəsini kəsib atmaq olar, lakin bu sevgini qəlbimdən çıxarmaq mümkünsüzdür. Onda Məmməd Arazı daha dərindən dərk etməyə başladım. Məmməd Arazın kitabları stolumun üstündən əskik olmadı.
Məmməd Araz təmannasız şair idi, mərdlik, cəsarət, düzlük simvolu idi. 1980-ci ildə “Vətən mükafatı” adlı bir şeir yazmışdı:
Heç bir mükafatın yetmədi mənə,
Bircə “sağ olun” da bəsimdi, Vətən!
Bəsimdi, hər səhər təltif yerinə,
Qapımda küləyin əsibdi, Vətən!
Elə bu şeir də göstərirdi ki, Vətənin verdikləri şairə artıqlaması ilə bəs edir. Ancaq bir mükafat ki, şairə layiqdi, niyə də verilməsin? Bu mükafatlar insanlarla qiymətə minir. İnsan mükafat ilə şərəflənə bilməz. Məmməd Araz kimi şairə mükafat vermək, mükafatı qiymətləndirməkdir. Ədib 1991-ci ildə Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk xalq şairi fəxri tituluna layiq görülmüş, 1993-cü ildə isə şairin adına “Məmməd Araz” mükafatı təsis edilmişdir.
Zaman gəldi, 2004-ci ilin dekabr ayının 1-də Məmməd İnfil oğlu İbrahimov - Məmməd Araz kimi köçdü dünyadan, Fəxri xiyabanda dəfn olundu. Ancaq mənə elə gəlir ki, Məmməd Arazın ruhu Arazın üzərindədir. Ucalardan baxır, bizi Araza səsləyir. Şair şeirlərinin birində belə demişdi:
Vətən mənə oğul desə, nə dərdim,
Mamır olub qayasında bitərdim.
Məmməd Araz mamır olmadı. O, bir sevgi ağacı oldu və Araz sevərlərin ürəyində bitdi. Yüz illər keçəcək, gələcək nəsillər də bugünkü insanlar kimi Məmməd Araz ağacının kölgəsində dincələcəklər. Elə mən özüm də bu ağacın yarpaqlarının oxuduğu nəğməni duyuram, bu ağacın sərinliyini, doğmalığını hiss edirəm. Yaşımız artdıqca Məmməd Araz bizə daha da yaxınlaşır. 2005-ci ildə şairin “Vətən mükafatı” şeirinə cavab olaraq “Bəsimdi” şeirimi yazdım:
Dünyadan elə bir umacağım yox,
Mənə salam verən çiçək bəsimdi.
Heç kimin qapısın döyə bilmərəm,
Döyür pəncərəmi külək bəsimdi.
Böyüdüm torpağın, daşın içində,
Oturdum əllicə yaşın içində.
Vətəndə bu qədər işin içində-
Mən sevdim Vətəni, sevmək bəsimdi.
Qoynuna girməyə dənizim hazır,
Qumlu sahilində izimi yazır.
Başımda didərgin fikirlər gəzir,
Gərək onu yazam, gərək bəsimdi.
Beləcə dərd çəkdi Məmməd Araz da,
Bir az da oxşarlıq var sözümüzdə.
Sağ olsun qardaş da, oğul da, qız da,
Onları şad görüm, görmək bəsimdi.
Şil görüm, nəfsinə qul olanları,
Məramı, məqsədi pul olanları,
Alçaltdı ətəkdə dolananları,
Çox şükür, yetirir çörək bəsimdi.
Gecə daşıyaram dağı arana,
Sabah da aranı qoyur virana.
Yaralı köksündə ey Torpaq-Ana,
Doğuldum ölərəm, ölmək bəsimdi.
2010-cu ildə “Divani-hikmət” məclisində - Məmməd Arazın anım günündə çıxış etdim. Məmməd Araz divardan asılmış şəklindən nəzərlərini mənə dikmişdi. Üzərimdə böyük bir məsuliyyət hiss edirdim. Fikirləşirdim ki, mənim çıxışım Məmməd Arazı qane eləmir. Mən daha nələrsə etməliyəm. Çox düşündükdən sonra Məmməd Araz və xalq yaradıcılığı haqqında bir kitab yazmağı qərara aldım. Məndən əvvəllər də Məmməd Arazın yaradıcılığı haqqında yazıblar, sonra da yazacaqlar. Hər gülün öz ətri olduğu kimi hər yazının, hər kitabın da öz ətri, öz ahəngi var. Ustad şairin ruhu qarşısında bacardığım qədər bir hesabat olaraq yazdıqlarımı özümə mənəvi borc sayıram. Məmməd Araz vəsiyyət etmişdi:
Qara cilddə çap eləyin kitablarımı.
Məndən sonra.
Qara cilddə,
Tünd qara.
“Xalq-Bank” Məmməd Arazın seçilmiş əsərlərindən ibarət bir cildliyini qara, tünd qara cilddə çap elədi. Həmin kitabdan biri də Araz çayının payına düşür. İnanıram ki, nə vaxtsa Arazın suları qara cildi yuyub ağardacaq. Onda Məmməd Arazın kitablarını da ağ cilddə çap edərlər...
02 aprel 2011
ŞAİR VƏ XALQ YARADICILIĞI PROBLEMİ
GİRİŞ
Ana yurdum, hər daşına üz qoyum,
Hər dərəndə çaldığım saz yaşayır.
Məmməd Araz
Dünyanın bütün dəyərlərindən yüksəkdə dayanan söz zirvəsi var. Bu zirvəni fəth etmək məqsədi ilə min illərdir milyonlarla müsafir yol gəlir, amma Söz zirvəsini fəth etmək xoşbəxtliyi barmaqla sayılacaq qədər az yolçunun qismətinə düşübdü. Söz zirvəsinə yüksəlmək məqsədi ilə qoyulan söz pillələri zərgər dəqiqliyi ilə elə cilalanmalıdır ki, onlardan heç birini yerindən tərpətmək mümkün olmasın. Bu cilalanmış incilər mirvari boyunbağı kimi düzülməli, təbiətin musiqili harmoniyası ilə həmahənglik təşkil etməlidir. Məhz bu baxımdan yanaşıldığına görədir ki, babalarımızın, ağbirçək nənələrimizin sinəsindən qopub, zamanın ələyindən ələnmiş söz inciləri nə vaxt, nə zaman deyilməsindən asılı olmayaraq, bu gün də müasirdir, xoşagələndir, sevilir. Ulu babalarımız sözə qiymət verib, onu sevə-sevə gələcək nəsillərə ötürübər.
Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatına bəxş elədiyi korifey ədibləri: Nizami, Nəsimi, Xaqani, Füzuli, Vaqif, Sabir, Cavid, Mirzə Cəlil və başqaları sözü qədərində işlədib, qədrini biliblər. Təsadüfü deyil ki, Nizami Gəncəvi söz haqqında yazırdı:
İnci tək sözlər seç, az danış, az din,
Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin (93,20).
Yaxud, Məhəmməd Füzuli “Artıran söz qədrini, sidqilə qədrin artırar, Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz” (92,195) deyərək sözün qiymətini yüksəldir, onu dəyərləndirirdi.
Eyni zamanda qeyd etməyi lazım bilirik ki, bu dahi ədiblərin yaradıcılığında xalq müdrikliyindən gələn, şifahi ədəbiyyatın hikmətlərindən qaynaqlanan çoxlu əlamətlər vardır və bu əlamətlər də mənəvi sərvətlərimizi öyrənmək, tədqiq etmək, araşdırmaq məqsədinə xidmət edir. Tarixən sənət adamlarının söz boxçaları nağıl, dastan, bayatı, qoşma və məsəllərlə dolu olmuşdur. Xalqın həyatını, işini, məişətini, onun bədii yaradıcılığından ayrı təsəvvür etmək mümkün olmadığı kimi yaradıcılıqda da, xalq həyatının tərənnümü əsas şərt kimi, qəbul edilmişdir. İnsan bütün ömrü boyu xalq ədəbiyyatı ilə təmas bağlamış və ondan qidalanmışdır. Hər bir insanın dünyagörüşünün formalaşmasında, onun yetkinləşməsində folklorun müstəsna rolu danılmazdır. Xüsusilə də, yaradıcı, söz zirvəsini fəth etməyə çalışan adamların həyatında folklora münasibət, folklordan yararlanmaq, hətta, bəzən foklorun zənginləşməsində töhfələr vermək önəmli yer alır. Bu baxımdan tədqiqatçıların apardığı araşdırmalar zamanı yaradıcı ziyalıların əsərlərində rast gəlinən folklor məziyyətləri həmin ədiblərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən sayılmış, folklordan bəhrələnmə xalqla yaxınlığın əlaməti kimi görülmüşdür.
Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif mərhələlərini nəzərdən keçirdikdə milli-mənəvi dəyərlərimizin, digər tərəfdən isə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında baş verən dəyişikliklərin bütün təzad və ziddiyyətləri, ağrı-acıları ilə birlikdə ədəbiyyatda əks olunduğunun şahidi oluruq. Xüsusən XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında folklorizm özünü mütəşəkkil formada, yeni məzmunda göstərməyə başladı. Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun və başqaları öz əsərlərində foklordan geniş istifadə edir və ədəbiyyata yeni məzmun və məna gətirirdilər. Bu hal xalq tərəfindən sevilir, müsbət cəhət kimi qəbul edilirdisə də, 30-cu illərin tənqidçiləri tərəfindən gerilik, ətalət əlamətləri kimi qiymətləndirilir və kəskin tənqid atəşinə tutulurdu. Belə ki, Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulması, inqilabi dəyişikliklər, “köhnəliyə qarşı üsyan” adıyla milli dəyərlərə qarşı bir hücum da hazırlanmışdı. Xalq adət-ənənələri köhnəliyin qalığı kimi tənqid edilir, inqilabi bolşevik ideologiyasının şüurlara yeridilməsi məqsədi ilə bütün vasitələrə əl atılır, məscidlər, mədrəsələr bağlanılır, islam dininə qarşı mübarizə aparılır, ideologiyada “yeni” metodlar tətbiq etməklə kollektivləşmənin, kolxoz quruluşunun, neft sənayesinin, fabrik-zavodların, kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsinin “səs-küyü” zorla ədəbiyyata və incəsənətə gətirilirdi. Məhz bu dövrün ədəbi tənqidçiləri də xalqın ruhu ilə köklənmiş, əsərlərində milli-mənəvi dəyərlərimizi yaşadan, onu yazılı ədəbiyyata gətirən, yeni baxış, yeni formada oxucuya təqdim edən mütərəqqi yazıçı və şairləri “köhnəliyin qalığı” kimi qiymətləndirir, onlara “xırda burjua yazarları” damğası vurur, hakimiyyətin yanında gözdən salır, hər vəchlə xalq ədəbiyyatına bağlılığı xalq müdrikliyinə arxa çevirməklə əvəzləməyə çalışırdılar. Xalq ruhundan qaynaqlanan, kənd həyatının və məişətinin təsviri, məhəbbət motivli yazılar gerilik, köhnəpərəstlik xüsusiyyətləri kimi tənqid olunur, şairlər, yazıçılar sovet həyat tərzini tərənnüm etməyə çağrılırdı.
Bu azmış kimi otuzuncu illərin axırlarında Azərbaycanın görkəmli ziyalılarına qarşı repressiyalar başladı və bu repressiyaların da ilk qurbanları Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Hacıkərim Sanılı, Hənəfi Zeynallı və Hüseyn Cavid oldu.
Ədəbi mühitin dalana dirəndiyi bu dövrün ədəbi mənzərəsini filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Kamran Əliyev belə təsvir edir: “O illərin ağrısını, o illərin mətbuatını vərəqləyən hər hansı bir adam elə həmin anı yaşamağa başlayır. O illərdə evlər, küçələr bütövlükdə torpaq deyil, əqidələr, saatlar, bütövlükdə zaman özü zəlzələ keçirirdi. Bu zəlzələ adamların ömrünü yarıda saxlayır, onlara bütün keçmişi və gələcəyi unutdurur, gündüzün nə vaxt başlayıb, nə vaxt qurtardığını yaddaşlardan silirdi. Çox çətin və mürəkkəb vəziyyət yaranmışdı: Bu gün atəşə tutan, sabah atəşə tutulurdu”(85,27).
Bu dövrdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında sovet həyat tərzinin tərənnümü ön plana çəkilir. Yeni yazılan əsərlərdə foklorizm elemetləri müəyyən qədər zəifləyir, mətnaltı məzmunda görünməz hala gəlir, amma tamamilə yox olub sıradan çıxmır. Belə ki, milli-mənəvi dəyərlər, xalq hərəkatı qəhrəmanlarının həyatı, mərasim və rituallarla bağlı xalq oyunlarının yeni məzmunu bir sıra əsərlərdə özünü göstərməyə başlayır. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı”, Süleyman Rəhimovun “Aynalı”, Süleyman Rüstəmin “Qaçaq Nəbi” əsərlərində foklorizm yeni şəkildə özünü biruzə verir.
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, folklor janrının ədəbiyyatda təzahürü çox da genişlənmir, təqribən 20 il müddətində Azərbaycan ədəbiyyatında foklorizmin sükunət halı davam edir. Bu, şübhəsiz ki, həmin dövrdə həm kollektivləşmə, həm də Böyük Vətən müharibəsi ilə bağlı olaraq müharibə mövzusunun ədəbiyyata gəlməsi ilə də əlaqədardır. Müharibədən sonrakı dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında foklorizm yenidən canlanmağa başladı. Məmməd Səid Ordubadinin, Mirzə İbrahimovun, İlyas Əfəndiyevin, İsmayıl Şıxlının, Rəsul Rzanın, Süleyman Rüstəmin, Səməd Vurğunun, Bəxtiyar Vahabzadənin və başqa ədiblərin əsərlərində milli dəyərlərə qayıdış meylləri özünü göstərdi. Daha sonra altmışıncı illərin yaradıcı gəncliyi arasında xalq ədəbiyyatına müraciət geniş vüsət aldı.
Şifahi xalq ədəbiyyatı ilə yazılı ədəbiyyatın əlaqəsi bütün dövrlərdə ədəbi-nəzəri fikrin aktual problemlərindən olmuşdur. Azərbaycan folklorşünaslığında son zamanlar bu məsələnin araşdırılmasına, problemlərin elmi-nəzəri baxımdan ümumiləşdirilməsinə milli maraq daha da artmışdır. Müstəqillik əldə olunması bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyatın da mənalı, sərbəst, obyektiv inkişafına zəmin və əlverişli şərait yaratmışdır. Bu baxımdan yazılı ədəbiyyat və folklor probleminin öyrənilməsi bu gün daha önəmli, daha aktualdır. Müasir əsərlərin bədii-estetik dəyəri, məna-məzmun dərinliyi o zaman hərtərəfli qiymətləndirilə bilər ki, onun məzmununa hopdurulmuş folklor ruhu, xalq düşüncə tərzi üzə çıxarılıb ümumiləşdirilsin.
Folklorun yaradıcısı xalqdır və folklora qayıdış xalqın keçmişinə, milli ənənələrinə və kökünə qayıdış deməkdir. Mənəvi yaddaşı dirçəltmək isə ona yenidən ruh verməkdir.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasında gənclərin vətənpərvərlik, milli-mənəvi özünüdərk ruhunda inkişaf etməsi xalqın bədii təfəkkürünün zəngin nümunələrini dərindən öyrənib mənimsəməkdən asılıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatı ucu-bucağı görünməyən söz xəzinəsidir. Bədii söz, gözəl, yaddaqalan ifadələr və dolğun kəlamlar mənəvi ehtiyacdan doğmuşdur. Ta qədim dövrlərdən ən qiymətli, ən yaxşı əsərlər – nağıllar, əfsanələr, bayatılar, qoşmalar, dastanlar və s. xalqın arzusuna, zövqünə, istək və amalına uyğun yaradılmışdır. Yazıçı və şairlər məhz buna görə də şifahi xalq ədəbiyyatından hər zaman məharətlə bəhrələnmişlər. Ən istedadlı şair və qüdrətli yazıçı belə folklor kimi dərin bir ümmana baş vurmadan keçinə bilməz. Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun və başqa söz korifeylərimizin yaradıcılıq uğurları öncə mənsub olduqları xalqın zəngin şifahi xalq yaradıcılığına dərindən bələdliyi ilə əlaqədardır.
Folklora bağlı sənətkar həmişə müasirdir, o, yaradıcılığında zəmanəsinin düşündürücü problemlərini dolğun və hərtərəfli, yüksək sənət meyarları ilə əks etdirə bilir, elə buna görə də xalqın yaddaşında əbədi yaşamaq hüququ qazanır. Belə sənətkarlardan biri də Məmməd Arazdır (1933-2004). Onun poeziyası indiyə qədər bir sıra qiymətli araşdırmaların obyekti olmuş, əsərləri, yaradıcılığı müxtəlif istiqamətlərdə tədqiq olunmuşdur. Lakin konkret olaraq folklor və Məmməd Araz şeiri problemi sənətkarın yaradıcılığını öyrənmək aspektində öz elmi araşdırmasını gözləməkdədir. Bizim məqsədimiz həmin boşluğu aradan qaldırmaqdan ibarətdir.
Dostları ilə paylaş: |