S.Q.Həsənova, A.Q.Qarayeva,
Ə.H.Qədimov, M.R.Şəfiyeva
G E N E T İ K A
(Dərs vəsaiti)
SUMQAYIT - 2014
~ 2 ~
Sumqayıt Dövlət Universitetinin
50 illik yubileyinə həsr olunur
G E N E T İ K A
(Dərs vəsaiti)
Azərbaycan Respublikası Təhsil
Nazirliyinin Elmi-metodiki Şurasının
13.12.2012-ci il tarixli, 08 saylı
protokoluna əsasən dərs vəsaiti kimi
çap edilməsi tövsiyyə olunmuşdur.
SUMQAYIT– 2014
~ 3 ~
Elmi redaktor:
Muradov P.Z.
b.e.d., professor, AMEA-nın müxbir üzvi
Rəyçilər:
Nəcəfov C.
b.e.d., professor,
Əkbərov Z.
k.ü.e.d., professor,
Namazov N.R.
b.ü.f.d., dosent, Sumqayıt Dövlət Universiteti
S.Q.Həsənova, A.Q.Qarayeva, Ə.H.Qədimov, M.R.Şəfiyeva Genetika
(Dərs vəsaiti). Dərs vəsaiti. Sumqayıt Dövlət Universiteti, 2014. s. 245.
Dərs vəsaiti SDU-nun Botanika kafedrasında tədris olunan
“Genetika” fənninin proqramına əsasən yazılmışdır.
~ 4 ~
GİRİŞ
Genetika (latın sözü olub geneo-törədirəm) irsiyyət və dəyişkənlik
haqqında elm olub, genetik (irsi) informasiyaların qorunub saxlanması və
gələcək nəsillərə ötürülməsindən bəhs edir.
İrsiyyət viruslardan, bakteriyalardan, ali bitkilərə, heyvanlara və
insana qədər butun canlı orqanizimlərə xas olan ən mühim xüsusiyyət
olub, nəsillərdə əcdadların əlamətlərinin təzahürüdür.
İrsiyyətin ən vacib xüsusiyyətlərindən biri onun konservativliyidir.
Konservativlik irsi xüsusiyyətlərin bir çox nəsillər boyu saxlanılmasıdır.
Belə ki, nəsillər arasında oxşarlıq milyon illər saxlanılır.
İrsiyyətin digər nəzərə çarpan xüsusiyyəti onun dəyişkənliyidir.
Əgər konservativlik nəsillər boyu fərdlərin oxşarlığını təmin edirsə,
dəyişkənlik canlı həyatın müxtəlifliyini təmin edən bir faktordur.
Dəyişkənlik orqanizmin müxtəlif sahələrini ,orqanlarını, hətta hüceyrələri
əhatə edə bilir.
İrsiyyətin konservatizmi və dəyişkənliyi bib-biri ilə sıx bağlı olub,
təkamül prosesinin gedişini müəyyən edir. Genetika elminin əsas predmeti
irsiyyəti və onun dəyişkənliyini öyrənməkdir.
Genetikanın inkişaf tarixinə nəzər salsaq hələ 1859-cu ildə Ç.Darvin
göstərmişdir ki, təkamülün hərəkətverici qüvvəsi olan təbii seçmə, iki
faktora əsaslanır: irsiyyət və dəyişkənlik.
İlk dəfə İ.G.Kelreyter (1733-1806) müxtəlif bitki növlərinin
nümayəndələrini hibridləşdirərək müəyyən etmişdir ki, hibrid bitkilər öz
valideynlərinə nisbətən qüvvətli və davamlı olur.
Fransız alimi botanik Şarl Noden (1815-1899) bir-birindən bioloji
uzaq növlərin arasında hibridlər almağa çalışmışdır. Onun təcrubələrinin
nəticələrindən ibarət əsəri Fransa elmlər akademiyasının qızıl medalına
layiq görülmüşdür.
Genetikanın inkişafında mühüm mərhələ, bu elmin banisi çex alimi
Greqor Mendeldən (1822-1884) başlayır. O, ilk dəfə olaraq irsiyyətin
öyrənilməsində elmə əsaslanan üsul işləyib hazırlamışdır və bitki
hibridlərinin üzərində apardığı öz tədqiqatlarında əlamətlərin irsən
keçməsinin ən mühüm qanunlarını müəyyən etmişdir. Mendel öz
tədqiqatlarının nəticələri ilə ilk dəfə Brno şəhərində təbiətşünaslar
cəmiyyətinin iclasında “Bitki hibridləri üzərində tədqiqatlar” adlı məruzə
ilə çıxış etmişdir. Bu əsər 1865-ci ildə həmin cəmiyyətin ”Elmi
əsərləri”ndə dərc edilmişdir. Lakin müasirləri bu işə lazımi qiymət
verməmişdir.
~ 5 ~
Hazırda genetika elminin inkişafını şərti olaraq beş mərhələyə
bölürlər.
1900-1912-ci illər genetika elminin inkişafında şərti olaraq birinci
mərhələ sayılır. Bu illər ərzində müxtəlif növ bitki və heyvan növləri
üzərində G.Mendelin kəşf etdiyi qanunlar sınaqdan çıxmış və öz təsdiqini
tapmışdır. 1900-cü ildə Q.de-Friz (1848-1935) Hollandiyada, K.Korrens
(1864-1933) Almaniyada, E.Çermak (1871-1962) Avstriyada müxtəlif
bitkilər üzərində (lalə, qarğıdalı, noxud) bir-birindən asılı olmayaraq 35 il
öncə Q.Mendelin aldığı nəticələri yenidən təkrar etmişlər.
1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861-1926) təklifi ilə bu elmə
“genetika” adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm). U.Betsonun
toyuqlar, kəpənəklər, laboratoriya gəmiriciləri üzərində, isveç alimi
G.Nilson–Elenin dənli bitkilər üzərində polimeriya və kəmiyyət
əlamətlərinin irsiliyi, danimarka alimi V.İohansenin (1857-1927) qarğıdalı,
taxıl bitkiləri üzərində apardığı işlər genetika elminin inkişafında mühüm
rol oynamışdır. 1909-cu ildə V.İohansen “gen”, ”genotip”, ”fenotip”
terminlərini təklif etmiş, təmiz xətlər və populyasiya haqqında təlim
yaratmışdır.
Genetikanın inkişafında ikinci mərhələnin (təxminən 1912-1925)
əsas xüsusiyyəti irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin yaranması və təsdiqi
ilə səciyyələnir. Burada amerikan genetiki T.Morqan (1861-1945) və onun
tələbələri A.Stertevant (1892-1970), K.Bridces (1889-1938) və G.Müllerin
(1890-1967) drozofil milçəyi üzərində apardıqları tədqiqat işləri həllledici
rol oynamışdır. Bu işlərin əsasında müəyyən olunmuşdur ki, irsi əlamətlər-
genlər hüceyrə nüvəsinin xromosomlarında cəmlənmişdir. İrsiyyətin
xromosom nəzəriyyəsi genetikanın görkəmli nailiyyətlərindən biri olaraq
onun gələcək inkişafında və molekulyar biologiyanın yaranmasında aparıcı
rol oynamışdır.
Genetika elminin tarixi inkişafnın ücüncü (1925-1940) mərhələsi
süni yolla yeni mutasiyaların alınması ilə səciyyələnə bilər.Mutasiya
nəzəriyyəsinin əsas müddəalarını hələ genetika elminin yaranmasınin ilk
illlərində (1902-ci ildə) Q.de-Friz öz əsərlərində dərc etdirmişdir. 1925-ci
ildə Q.A.Nadson və onun şagirdi Q.E.Filippov süni yolla maya göbələyinə
radium şüaları ilə təsir edərək onlarda mutasiya dəyişkənlikləri müşahidə
etmişlər. 1927-ci ildə ABŞ-da G.Müller drozofil milçəklərinə rentgen
şüaları ilə təsir edərək mutasiya dəyişkənlikləri əldə etmişdir.
Mutagenezin inkişafında və onun tətbiqi istiqamətində Rusiyada
görkəmli genetiklər N.P.Dubinin. M.E.Lobaşev, İ.A.Rapaport, İngiltərədə
Ş.Auerbax, Azərbaycanda Ə.M.Quliyev zəngin işlər aparmışlar. Bitki
Dostları ilə paylaş: |