Od bazelske do balfurove deklarcije
Yüklə 445,01 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I: PRETEČE POLITIČKOG CIONIZMA
|
ZORAN PEJAŠINOVIĆ CIONISTIČKI POKRET OD BAZELSKE DO BALFUROVE DEKLARCIJE BEOGRAD, 1997. UVOD Porodu tvome dajem ovu zemlju od vode egipatske do velike reke, reke Eufrata. Biblija, Postanje 15/18 "Savezom" Gospoda i Avrama počinje skoro četvoromilenijumska borba "izabranog naroda" za "Obećanu zemlju". U toj, dakle, veoma dugoj istoriji Jevreji su doživjeli jedinstvenu sudbinu, koja se po putešestvijima može donekle porediti sa sudbinom Roma, a po bogatstvu istorijske, kulturne i političke sadržine gotovo da joj nema premca. Riječ je o prošlosti koja je veoma značajna ne samo za jevrejski nego i za nejevrejski, naročito evropski, hrišćanski svijet. Istorija Jevreja do XIX vijeka n.e. nije predmet ovog rada, ali se iz njene prepune riznice moraju izdvojiti jevrejska monoteistička religija (judaizam) i dijaspora (galut) kao dva faktora, dvije ekskluzivne odrednice koje čine polazišta i ishodišta jevrejskog života sve do danas. Prvu odrednicu izabrali su sami Jevreji, a druga im je nametnuta i to uveliko zahvaljujući izboru prve. A opet, izbor judaizma činiće onu "pupčanu vrpcu", onu "slamku spasa" za koju će se Jevreji u dijaspori, često na vjetrometini istorijskih zbivanja, grčevito hvatati i koja će ih tokom vijekova i održati u životu. Jevreji, zadešeni udesom dijaspore, dočekaće XIX vijek gotovo svi van "Obećane zemlje", a većina njih i hiljadama kilometara daleko od nje. Kroz sve te silne vijekove jevrejska religija će imati i ulogu "konzervansa" nacionalnog osjećanja, koji će omogućiti da Jevreji, uprkos golemim i stalnim iskušenjima, usponima i padovima, novo doba dočekaju kao posebna etničko-konfesionalna grupa. Na početku novog vijeka uz judaizam kao distancirajući faktor javiće se i geto – izolovanost, što će za nekoliko vijekova odložiti, pa i promijeniti konačno rješenje jevrejskog pitanja. Tek krajem XVIII v. u većem dijelu Evrope biće stvoreni uslovi za otpočinjanje masovne građanske emancipacije Jevreja, čiji će prvi talas pokrenuti Francuska revolucija. Pred svijetom tada će se definitivno otvoriti jevrejsko pitanje, a biće stvorene i neke realne osnove za početak njegovog rješavanja. Promjene u jevrejskom i okolnom nejevrejskom svijetu tokom XIX v. konačno će dovesti krajem tog perioda do pojave organizovanog političkog cionizama, što je i predmet ovog rada. Zbog toga one zaslužuju i zahtijevaju više pažnje i prostora.
* *
Promjene u pomenutih stotinjak godina su se na život i položaj Jevreja bitno odrazile kroz četiri važna, specifična i umnogome ekskluzivna procesa. To su emancipacija i asimilacija Jevreja, te nastanak antisemitizma i političkog cionizma. Emancipacija i asimilacija Jevreja su naizgled slični procesi, pa ih je ponekad čak teško razlikovati, a u najvećoj mjeri rezervisani su za civilizacijski zapad (SAD, srednja i zapadna Evropa). Tako će biti sve do početka XX v, kada se masovnije javljaju i u ostalim dijelovima Starog kontinenta. Korijeni emancipacije sežu duboko u XVIII v. kada se u njemačkim zemljama javlja pokret haskala kao pandan hrišćanskom prosvjetiteljstvu, pod čijim je uticajem i nastao. Maskilim1, pristalice haskale, zalagali su se za integraciju Jevreja u evropsko društvo, što bi se postiglo: (1) odbacivanjem jidiša i prihvatanjem jezika sredine u kojoj Jevreji žive; (2) izjednačavanjem u profesijama, nasuprot dotadašnjem gotovo isključivom bavljenju trgovinom, bankarstvom i nekim zanatima; (3) izlaskom iz getoa i odbacivanjem unutrašnje samouprave; (4) sekularizacijom svakodnevnog, pa i javnog života; (5) potiskivanjem propisa Mojsijevih zakona (Tore), kao jedinog kriterijuma za vrednovanje ljudi; (6) distanciranjem od religioznog shvatanja o zemlji "domaćinu" kao zemlji izgnanstva i "privremenom rješenju" do dolaska Mesije.2 Krajem XVIII v. dolazi do novine, do sinhronizovanog djelovanja dvije snage – oronula "kula" konzervativnog judaizma od tada će biti rušena i raziđavana, osim iznutra i spolja, od nejevreja. Taj proces otpočeo je "malom eksplozijom" – Deklaracijom nezavisnosti SAD od 4. VII 1776. Njome su svim građanima novostvorene države data jednaka prava, a istovremeno garantovana je i sloboda vjeroispovjesti. Tako je nova, američka država prva u svijetu proklamovala jevrejsku građansko-pravnu emancipaciju. Ipak, tek je "velika eksplozija" Francuske revolucije označila početak emancipacije tada najbrojnijeg i najvažnijeg dijela jevrejstva – evropskih Jevreja. Revolucijom je otpočelo pravno izjednačavanje pripadnika Mojsijeve vjere i hrišćana, što će uz mnogobrojne poteškoće i zastoje trajati sve do kraja Prvog svjetskog rata. U vrijeme ove dvije "eksplozije", "kulu" su i dalje nagrizali i podlokavali i iznutra, zagovornici haskale. Uslijed svega toga Jevreji u zapadnoj Evropi znatno proširuju do tada skromnu lepezu zanimanja. Padaju stege "predodređenih" i "rezervisanih" profesija, što će za jevrejstvo, ali i cjelokupnu evropsku nauku i kulturu, imati dalekosežan značaj. Avramovi potomci su se brzo pokazali i dokazali kao vrsni filozofi, naučnici, ljekari, advokati, pisci, novinari, izdavači, umjetnici, pa i političari, a njihovo stvaralaštvo će prevazići vrijeme i prostor u kojima su živjeli.3 U isto doba emancipacija Jevreja na istoku Evrope imala je znatno drugačiji tok, obim i posljedice. Milioni Jevreja u Rusiji punu građansku ravnopravnost će steći tek Februarskom revolucijom. U međuvremenu bili su izloženi pritiscima i diskriminaciji koja je popuštala povremeno za vladavine liberalnijih careva. Pokret haskala prodirao je u Rusiju ponajviše iz Pruske, ali je dočekan "na nož" od ruskih vlasti, kao i od ortodoksnih rabina i pobornika vjersko mističnog pokreta hasidizma. Zbog toga je haskala u Rusiji slabo uspijevala, ili je, pak, dobijala posebnu formu i sadržaj. U Rusiji je još 1804. donesen Jevrejski statut, koji je precizno određivao zanimanja Jevreja, te mjesta življenja i djelovanja jevrejskih trgovaca i zanatlija. U to vrijeme padaju i početni pokušaji prisiljavanja Jevreja na prihvatanje ruske kulture, školstva i načina života uopšte. Dolazi i do prvih pogroma, nasilnog regrutovanja dvanaestogodišnjih jevrejskih dječaka u tridesetogodišnju vojnu službu, pokrštavanja i drugih zlostavljanja.4 Polovinom XIX v. pokret haskala u Rusiji ipak jača, naročito u pogledu prihvatanja ruskog sistema školstva i rusifikacije jevrejske književnosti. Ovome su, svakako, doprinijele i liberalne reforme ruskog društva za cara Aleksandra II (1855 - 1881). U zemlji je tada ukinuto kmetstvo čime je poboljšan i položaj Jevreja, obustavljen je specijalni vojni rok od 25 do 30 godina, bogatim Jevrejima i inteligenciji dozvoljeno je da žive i van Jevrejske zone (pojas od Baltičkog do Crnog mora, izvan koga je Jevrejima bilo zabranjeno stanovanje), a suspendovane su i neke druge zabrane i ograničenja. U ovakvim prilikama haskala uporište stiče među jevrejskim piscima. Oni se pod njenim uticajem zalažu za napuštanje jidiša i vraćanje na biblijski hebrejski jezik, ali i za svjetovnu književnost. U uslovima liberalizacije položaja ruskih Jevreja haskala je ubrzo dala rezultate. Već prve generacije Jevreja školovanih u ruskim školama uspijevaju da se otrgnu iz Zone i postanu zapaženi ljekari, advokati, inženjeri, umjetnici u Moskvi, Petrogradu i drugim gradovima. Za razliku od zapadne Evrope, broj emancipovanih Jevreja u carskoj Rusiji bio je, ipak, veoma mali, naročito kada se uzme u obzir njihova višemilionska baza. Ipak, emancipacija ruskih Jevreja doprinijela je i oživljavanju hebrejske jezičke tradicije kao vrste svijesti o samobitnosti i time olakšala prodor kasnijih cionističkih ideja. Djelimična emancipacija, naročito u smislu slobode kretanja i rada, za rusku jevrejsku zajednicu imala je i negativne posljedice. Ona je, naime, podstakla raseljavanje dijela Jevreja po ogromnim ruskim prostranstvima, gdje se oni u nepovoljnim društvenim uslovima često ne uspjevaju snaći, pa postaju "lutalice", nerijetko na udaru lokalnih vlasti, većinskog stanovništva i ruske crkve.5 Krajem vladavine Aleksandra II uveliko je zaustavljen proces ionako skromne emancipacije Jevreja, a u nekim sferama njihov položaj je i pogoršan. Već u to vrijeme nastaju i prva učenja o tzv. "jevrejskoj zavjeri", čime se stvara podloga za ekstremni antisemitizam, koji će buknuti sa carevom smrću 1881. godine. Dok je u istočnoj Evropi opšta društvena klima kraja ruskog srednjeg vijeka dovela do gotovo zanemarljive rusifikacije, te pojave pogroma i antijevrejstva karakterističnog za vrijeme krstaških ratova i inkvizicije, na zapadu Evrope otpočela je masovna asimilacija jevrejskog stanovništva. Riječ je o društvenom procesu "tokom kojeg pojedinci ili grupe postaju članovi jedne nove zajednice, kojoj do tada nisu pripadali, u nju se utapaju, prema njoj se ravnaju, njoj se prilagođavaju".6 Poistovjećivanje Jevreja sa sredinom, a zatim i pokrštavanje masovno je otpočelo sa Francuskom revolucijom. Sam Napoleon smatrao je da će se jevrejsko stanovništvo vrlo brzo stopiti sa ostalim, ali ga je razvoj događaja, ipak, demantovao. Zbog toga je i lišio Jevreje svih građanskih prava na deset godina, dok se ne "izjednače" sa drugim građanima. U Parizu 1807. Napoleon je sazvao Veliku skupštinu (sanhedrin) najuglednijih francuskih Jevreja na kojoj su Mojsijevi zakoni (Tora) proglašeni isključivo religioznim aktima. To je praktično značilo ograničavanje rabinske djelatnosti na vjerska pitanja i potčinjavanje Jevreja zakonima zemlje u kojoj žive. Ovim je ukinuta autonomija jevrejskim zajednicama, a kehila (institucija jevrejske samouprave) zamjenjena je konzistorijom, u čijoj su nadležnosti vjerska pitanja i sprovođenje francuskog zakonodavstva među Jevrejima.7 Ove odluke Sanhedrina označile su početak kraja dominacije rabina i unutrašnje samostalnosti jevrejskih zajednica, čime su otvorena vrata prodoru nejevrejskih shvatanja i ideja kako u javni tako i u privatni život Jevreja. Nakon Napoleonovog pada započeo je period reakcije koja je u zapadnoj Evropi vaspostavila mnoga ograničenja za Jevreje. Izuzetak čine Francuska i Holandija. Procesi emancipacije i asimilacije nisu se, ipak, mogli zaustaviti. Reakcionarne stege postepeno su popuštale uslijed razvoja kapitalističke privrede i buržoaske ideologije. Ovo je dovelo do porasta uloge i značaja Jevreja jer su se oni bavili onim profesijama koje uslovljavaju i / ili doživljavaju ekspanziju: za potrebe industrijske proizvodnje bio je neophodan kapital koji su u upadljivoj mjeri držali Jevreji – bankari; razvoj proizvodnje podrazumijevao je i ekspanziju trgovine u kojoj su Jevreji takođe imali znatnog udjela; industrijski način proizvodnje izrasta iz zanatstva i manufakture u kojima ovi, opet, imaju nezaobilaznu ulogu. Posebno veliki značaj ima često nedovoljno isticana činjenica da zapadnoevropski Jevreji doba industrijske revolucije dočekuju, u najvećoj mjeri, kao urbano stanovništvo. To u vrijeme nove univerzalne "religije" – novca, čiji se izvori i hramovi nalaze u gradovima, čini da se Jevreji nađu u veoma povoljnoj poziciji. Ta pozicija bitno će doprinijeti njihovom izbijanju na čelo velikog broja privrednih djelatnosti, a takođe i u sam vrh burnog i plodnog duhovnog i političkog života Evrope u prošlom vijeku. Bilo je to doba vjerske tolerancije, doba u kome se ugled i položaj u društvu sve više zasnivao na društvenoj korisnosti, a sve manje na konfesionalnoj pripadnosti. Poslovi kojima se Jevreji do tada bave postaju primamljivi i za nejevreje jer prije svega omogućuju dobru zaradu. Sa druge strane, novi ekonomski odnosi potiskuju cehovsku etiku, što Jevrejima omogućuje bavljenje skoro svim poslovima i profesijama. Njihov kapital tada prerasta iz pretežno bankarskog i zelenaškog u trgovački i industrijski, čime Jevreji postaju vidno društveno korisni, a time i zaštićeni od vjekovnih kritika koje su pratile zajmodavstvo i bankarstvo kao "prljave poslove" rezervisane za jevrejske "bezbožnike" i "bogoubice". Buržoaski liberalizam je, dakle, definitivno razbio okove fizičke izolacije Jevreja, a sve više rušio je i ograde "duhovnog getoa". Izlazeći iz getoa, Jevreji željni lijepog života, slobode i ravnopravnosti, jednim dijelom odlaze i u drugu krajnost – odbacuju tradiciju i vjeru predaka stapajući se sa većinskim nejevrejskim stanovništvom. To je vrijeme kada Jevreji podsjećaju na živad puštenu iz dugog prebivanja u skučenom kavezu, koja se sada, nenavikla na velika evropska dvorišta, ponaša nezgrapno i silno razmahujući krilima, ponekad preskače i stare ograde, gubeći se iza njih - u asimilaciji. Lepeza asimilacije bila je veoma široka, od spontanog spoljašnjeg prilagođavanja, preko postepenog odricanja od bitnih jevrejskih obilježja (običaja, jezika, kulture), do aktivne asimilacije i pokrštavanja. Nosioci asimilacije, prije svega predstavnici jevrejske buržoazije i inteligencije, motivisani su najčešće materijalnom korišću. Tako čuveni njemački pjesnik Hajnrih Hajne (1797-1856), inače jedno vrijeme veliki protivnik asimilacije, ističe da se odrekao vjere predaka iz koristoljublja. "Da su zakoni dopustili krađu srebrnih žlica, ne bih se pokrstio", priznaje Hajne.8 Slično su razmišljali i mnogi drugi, o čemu govori podatak da se samo 1823. pokrstila gotovo polovina mnogobrojnih berlinskih Jevreja vjerujući, kako je takođe rekao Hajne, da "krštenica predstavlja ulaznicu u evropsko društvo".9 Asimilacija i pokrštavanje zahvatili su, ipak, manji dio evropskih Jevreja. Andrija Gams ovaj djelimični uspjeh ili neuspjeh asimilacije objašnjava "ukorenjenim predrasudama" i "principijelnom averzijom" hrišćanstva prema Jevrejima, te mišljenjem da se jevrejstvo pokazalo "kao antropološki kvalitet nešto mnogo šire i dublje nego religijsko ubeđenje (odnosno 'pitanje savesti'), pa i kao životna praksa kod ortodoksnih Jevreja".10 Većina Jevreja i dalje se pitala da li i u kojoj mjeri treba reformisati judaizam i time ga prilagoditi zahtjevima novog vremena. U tom smislu pojavile su se mnoge struje, od zagovornika ortodoksnog judaizma do radikalnih reformatora. Potonji su, ipak, odnosili prevagu, a na udaru reformi u početku su se našle spoljašnje manifestacije judaizma. Podižu se velike i raskošne sinagoge u koje se uvodi horsko pjevanje, pa čak i orgulje. Ide se i do toga da se molitve i propovjedi obavljaju na jeziku sredine. Vremenom su reforme postajale sve radikalnije, pa se postavilo i pitanje poštovanja propisa i običaja koji su određivali ponašanje pripadnika Mojsijeve vjere u svakom trenutku života. I sami rabini, naročito oni akademski obrazovani, uviđaju neminovnost promjena i 40-ih godina XIX v. u Njemačkoj izglasavaju rezoluciju sličnu odlukama Napoleonovog Velikog sanhedrina. Rezolucijom se, pored ostalog, dozvoljava zamjena molitvenog hebrejskog jezika njemačkim, ublažavaju se strogi propisi svetkovanja subote i ritualne ishrane. Sa cionističkog aspekta naročito je značajno da se rezolucijom traži i odbacivanje hiljadama godina stare molitve Jevreja u dijaspori - "Dogodine u Jerusalimu" (Lešana habaa bi Jerušalajim).11 Ove riječi su, naime, kroz vijekove postale više od molitve, postale su neka vrsta himne, gesla nade, simbol tanke ali i žilave duhovne veze religioznih Jevreja širom svijeta i “Obećane zemlje”. U reformističkim krugovima pojavilo se i učenje o misiji raseljenih Jevreja kao "naroda sveštenika" koji treba vlastitim primjerom i u saradnji sa ostalim narodima da radi na stvaranju zajedničkog carstva božijeg. To je podrazumijevalo ostanak u dijaspori, pa zagovornici misionarstva traže izbacivanje iz molitvi pominjanja progonstva, očekivanja Mesije, obnove "prijestola Davidovog" itd. Radikalni zahtjevi reformista izazvali su odgovor – pojavu neoortodoksnog rabinata koji je, za razliku od ortodoksnog, smatrao da se u uslovima emancipacije jevrejska vjerska tradicija može čak i usavršiti i omogućiti veću slobodu u izvršavanju božijih zapovijesti. Sa druge strane, ortodoksni rabini, dijelom iz straha za vlastite privilegije, a dijelom iz brige za očuvanje jevrejske samobitnosti, bili su ogorčeni protivnici reformi smatrajući da Jevreji mogu prihvatiti jezik naroda s kojim žive, mogu čak "primiti slovensku, romansku ili germansku religiju, ali nikada neće postati Slovenima, Romanima ili Germanima".12 Pitanjem emancipacije Jevreja bavio se i Karl Marks (1818-1883), inače pokršteni Jevrejin. On je rješenje problema vidio u odvajanju države od svake religije pa i jevrejske. U tom smislu "tvorac naučnog socijalizma" smatra da se Jevrejin ne može više "odnositi prema državi kao strancu, suprotstavljajući stvarnoj nacionalnosti svoju himeričku nacionalnost, stvarnom zakonu svoj iluzorni zakon, uobražavajući da je ovlašćen izdvajati se od čovječanstva time što principijelno ne uzima nikakva učešća u historijskom pokretu, iščekujući budućnost koja sa općom čovjekovom budućnošću nema ničeg zajedničkog, smatrajući sebe članom židovskog naroda, a židovski narod izabranim narodom".13 Rješenje je po Marksu, dakle, u razdvajanju religije i države, privatnog i javnog prava, čovjeka vjernika i čovjeka građanina.
* *
Antisemitizam se od srednjovjekovnog, "klasičnog" antijevrejstva razlikuje po tome što se zasniva na kvazinaučnoj rasnoj teoriji po kojoj su Jevreji "niža rasa", nedostojna jednakih prava sa ostalim evropskim "rasama", a suštinska razlika je u tome što je u antisemitizmu judofobija sa vjerskog prenesena na “rasni”, tj. nacionalni plan. Antisemitizam nastaje kao odgovor na emancipaciju Jevreja koja je tokom XIX v. u sam vrh evropske ekonomske, naučne, kulturne, pa i političke hijerarhije izbacila mnoštvo Avramovih potomaka. Riječ je, svakako, o malom, ali proporcionalno velikom broju, prvenstveno zapadnoevropskih Jevreja. Osim toga, i ostali, "obični" Jevreji, koristeći ranije pomenute predispozicije, uspijevali su ostvariti zavidan nivo ekonomske, političke i kulturne emancipacije, što je praćeno velikim optimizmom jevrejskih ali i nejevrejskih krugova u smislu konačnog rješenja položaja Jevreja. Događaji u posljednjim decenijama XIX v. pokazaće taj optimizam neosnovanim i preuranjenim. U to vrijeme u zapadnoj Evropi pojaviće se čitav niz zagovornika rasne teorije koji su u svojim člancima i djelima iznosili teze o "prljanju arijevske krvi", jevrejskoj krivici za sva zla svijeta, zavjeri protiv hrišćanstva, superiornosti "arijevske rase", ritualnim ubistvima hrišćana i drugim navodnim jevrejskim zlodjelima, podmuklim namjerama i sl. Idejni centar antisemitizma je Njemačka, ali je on prihvaćeniji u Austro-Ugarskoj, Rumuniji, Francuskoj, a javlja se i u Engleskoj, Italiji, Srbiji i drugim zemljama. Ipak, zapadnoevropski antisemitizam sve do pojave nacizma ostao je između korica knjiga, u novinskim člancima ili u vidu pojedinačnih ekscesa, afera i montiranih sudskih procesa. U istočnoj Evropi, međutim, bilo je drugačije. Rusija, na kraju vlastitog srednjeg vijeka, sa četvoromilionskom jevrejskom zajednicom, u uslovima dubokih društvenih previranja činila je zemlju u kojoj je antisemitizam sve do pojave Hitlera dobio najmasovniju i najradikalniju formu. "U skladište zapaljivog materijala", kako kaže Golding, "bačena je šibica njemačkog, znanstvenog antisemitizma". Povod za talas reakcije uopšte, pa i antisemitizma, bio je atentat na cara Aleksandra II 1881. godine. Uslijedili su pogromi praćeni velikim stradanjem ruskog jevrejstva širom Jevrejske zone.15 Za razliku od istodobnog zapadnoevropskog, ruski antisemitizam ličio je na antijevrejstvo iz doba srednjeg vijeka, a razlika je, pored masovnosti i surovosti, i u tome što je ruski antisemitizam imao prikrivenu a često i otvorenu podršku države. Štaviše, u reakcionarnom carizmu antisemitizam je dobrim dijelom i ozakonjen novim ograničenjima kretanja, poslovanja, školovanja (numerus clausus) i dr. Ovakva politika ruske države, oslonjena na pravoslavnu crkvu pa i rusku inteligenciju, ostaće konstanta sve do Februarske revolucije 1917. Posljedice su bile: osiromašenje, pa i proleterizacija Jevreja16; masovno iseljavanje iz Rusije u SAD, zapadnu Evropu, pa i Palestinu; te – što je sa aspekta cionizma posebno značajno – pojava moderne jevrejske nacionalne svijesti i prvih zagovornika trajnog političkog rješavanja položaja Jevreja. Različite forme i snage antisemitizma na zapadu i istoku Evrope posljedica su nejednake političke, ekonomske i kulturne razvijenosti ta dva dijela Starog kontinenta. Tako je antisemitizam bio "jedan od društvenih termometara. Što je društvo bolesnije, što u njemu više vladaju nazadni elementi, to je antisemitizam jači".17 Osim što je bio "termometar", antisemitizam je igrao i ulogu "ventila" za nagomilana nezadovoljstva ugnjetavanih masa. Pošto je to nezadovoljstvo bilo daleko veće na istoku Evrope, tamo je i antisemitizam bio češći, masovniji i radikalniji. Izbor Jevreja kao "žrtvenog jarca" ili "ventila" socijalnih i drugih napetosti određen je činjenicom da su se oni, kao lako prepoznatljiva grupa, nalazili na "brisanom prostoru". Bez dubljih korijena u hrišćanskim društvima i posebne klasne pripadnosti, a na zapadu Evrope krajem XIX i početkom XX v. i bez upadljive društvene korisnosti, Jevreji će biti pogodni za izlive raznih nezadovoljstava. Ovome su, na poseban način, doprinosili i pojedini Jevreji, naročito bankari, koji u vremenu nacionalnih država čine nadnacionalni, evropski elemenat, često povezan porodičnim i poslovnim vezama (Rotšildi, Hirš, Poljakov, braća Perer i dr.). Oni igraju važnu ulogu kao finansijeri vlada u ratovima (nerijetko pomažući obe zaraćene strane), izgradnji pruga, kolonijalnoj ekspanziji, uopšte, u velikim investicijama. To je često bio dodatni alibi optužbama za jevrejsko-masonske zavjere, što je dalje pothranjivalo antisemitizam. Pored svih negativnosti antisemitizam je, ipak, imao i jednu "neplaniranu", ali za Jevreje veoma važnu, pozitivnu posljedicu. On je, naime, oživio i ojačao osjećaj jevrejske posebnosti i međusobne vezanosti i to baš u vrijeme kada je taj osjećaj emancipacijom i asimilacijom bio doveden u pitanje. "Tako smo i ostajemo, bez obzira da li to hoćemo ili ne, istorijska grupa sa vidljivom povezanošću [...]. Mi smo narod – takvim nas čini neprijatelj".18 Ovo su riječi čovjeka koji je iskoristio ovu "neplaniranu" posljedicu djelovanja antisemitizma za obrazovanje jevrejskog nacionalnog pokreta. Riječ je o Teodoru Herclu, osnivaču cionističkog pokreta.
Poput ostalih nacionalnih pokreta i cionizam19 nastaje postupno. On se kao organizovani politički pokret javlja posljednjih godina XIX v, ali njegove osnovne ideje vuku korijene iz ranijeg, predcionističkog perioda koji seže sve do kraja XVIII v. U ovom jednovjekovnom periodu jevrejske istorije odvijaju se važni, već pomenuti, procesi emancipacije i asimilacije, javlja se antisemitizam, ali dolazi i do prvih sporadičnih pokušaja rješavanja jevrejskog pitanja. Iz njihove interakcije će se roditi i postepeno sazrijevati ideja novog organizovanog nacionalnog pokreta – političkog cionizma. * * *
Stihove:
* *
Godine 1840. izbila je čuvena Afera Damask u kojoj su Jevreji još jednom optuženi za ritualno ubistvo, ovaj put jednog kaluđera kapucinerskog reda. Slučaj je prouzrokovao niz zločina nad tamošnjim Jevrejima, a umješanost dominikanaca, francuskog konzula Mantona, ministra Tjera i samog kralja Luja Filipa dala je aferi dodatni, veoma veliki publicitet.23 Tada na scenu stupa čuveni lord Moše (Mojsije) Montefiore (1784-1885), Jevrejin izuzetno bogatog, značajnog i dugog životnog puta. Ovaj uticajni engleski filantrop povezao se sa prvim čovjekom jevrejske konzistorije i francuskim ministrom pravde Adolfom Isakom Kremijeom, njemačkim orijentalistom Solomonom Munkom i baronom Džejmsom Rotšildom, pa oni zajedničkim snagama, pritiskom na egipatskog kediva Muhameda Alija uspijevaju zaustaviti pogrom i isposlovati sultanov dekret kojim se Jevreji iz Damaska oslobađaju “krvne klevete”. Tako je ova afera pokazala da u Evropi postoji jevrejsko javno mnjenje koje je spremno da stane u zaštitu Jevreja širom dijaspore.24 Nakon Afere Damask neumorni Montefiore nastavlja svoju ranije započetu misiju na emancipaciji i zaštiti Jevreja širom svijeta. Godine 1846. posreduje kod ruskog cara Nikole I i uspijeva na kratko zaustaviti pogrome i poboljšati položaj tamošnjih Jevreja. Još ranije, po nekim pričama, prilikom svečanog krunisanja britanske kraljice Viktorije (1837), napravio je sa Nikolom I sporazum po kome mu je car prodao sve ruske Jevreje za tri rublje "po glavi". Car bi se ovim oslobodio ”nepoželjnih gostiju”, a dobio bi i dosta novca. Kada se vratio u Rusiju, car je, navodno uz pomoć savjetnika, shvatio da je napravio loš posao, jer od ruskih Jevreja dobija samo za jednu godinu skoro sedam puta više novca. Predomislivši se, car je, kako kaže priča, čak pokušao i da otruje Montefiorea koji je pošao u Rusiju da utanači posao.25 Uporni lord ipak ne odustaje od svoje judofilske aktivnosti i 1858. sa rođacima iz porodice Rotšild uspijeva isposlovati gotovo potpunu pravnu emancipaciju engleskih Jevreja. Slijedeće godine Montefiore interveniše kod pape Pija IX u cilju zaštite evropskog jevrejstva od pogroma. U ovome, ipak, nije imao znatnijeg uspjeha. Godine 1863. putuje u Maroko gdje je takođe došlo do pogroma Jevreja. Ovaj put postigao je značajan uspjeh – uz pomoć velikih sila dobio je od sultana garancije za snošljiv položaj marokanskih Jevreja.26 Godine 1860. Montefiore sa Kremijeom u Parizu osniva Svjetski jevrejski savez (Alliance Israellite Universelle), prvu međunarodnu jevrejsku organizaciju modernog doba. Ovo prosvjetno-filantropsko društvo imalo je za cilj i zaštitu Jevreja od diskriminacije. Veliki uspjeh postigla je Alijansa na Berlinskom kongresu: pod njenim uticajem i pritiskom odlučeno je da jedan od uslova za priznavanje novostvorenih država na Balkanu bude građanska ravnopravnost Jevreja koji žive u njima. Sa druge strane, Alijansa je i otkupljivala zemljište u Palestini, pomagala jevrejsku poljoprivredu i zanatstvo, te otvarala škole, bolnice i sirotišta na Bliskom istoku, Balkanu i drugim dijelovima Turske. Alijansa je, ipak, bila ekspozitura francuske kolonijalne politike i “inkarnacija napoleonovske formule rešavanja jevrejskog pitanja”.27 Ovo će, uz francusko-pruski rat (1870-1871), koji je ograničio saradnju među Jevrejima, i niz drugih subjektivnih slabosti, učiniti da će Alijansa nakon početnih uspjeha postepeno gubiti prestiž. Montefiore se s posebnim žarom borio za položaj svoje braće u Palestini koju je za života posjetio desetak puta. Još 1855. kupio je kod Jafe zemlju na kojoj je podigao plantažu naranči. Na njoj će petnaestak godina kasnije nići prva jevrejska poljoprivredna škola Mikve Jisrael (Nada Izraela).28 Uz dozvolu Porte Montefiore je gradio nova naselja i podsticao naseljavanje Jevreja i izvan jerusalimskog Starog grada. Međutim, ni nagrada od jedne funte sterlinga za Jevrejina koji provede noć izvan zidina grada nije dala značajnije rezultate.29 Zbog velikih zasluga u zaštiti jevrejstva, a naročito zbog brige za malobrojnu braću u Svetoj zemlji, Montefiore se ponekad svrstava među preteče cionističkog pokreta. Ipak, uz uvažavanje svih zasluga, Montefiore je bio filantrop-prosvjetitelj čija djelatnost sa političkim cionizmom nema značajnijih dodirnih tačaka. * * *
Rabi Alkalaj bio je čovjek nesalomiva duha, ljubitelj pisane riječi, veliki erudita, ali i izraziti realista i praktičar sa originalnim, gotovo proročkim vizijama rješenja jevrejskog pitanja. Zalažući se za duhovnu obnovu i jedinstvo, isticao je da Jevrejima treba “nešto tvrđe od duha: Gruda od kamenja, vode i drveća.”33 Alkalaj je i prvi moderni jevrejski nacionalni radnik koji je uviđao značaj diplomatske aktivnosti, naročito kod Engleske, Francuske i Turske. Još 1843, više od pola vijeka prije Hercla, predlagao je stvaranje neke vrste svjetskog jevrejskog kongresa koji bi se kod velikih sila borio za pravo Jevreja na povratak u Svetu zemlju. Zagovarao je i osnivanje opšteg jevrejskog fonda, raspisivanje zajma i prikupljanje doprinosa za otkup zemljišta u Palestini, bavljenje poljoprivredom, osnivanje investicionih banaka, ponarodnjavanje jezika itd. Kratko rečeno, Alkalaj je bio za svekoliku obnovu jevrejske nacije i države i to metodama koje će kasnije zagovarati i primjenjivati cionisti. U cilju praktične realizacije bar neke od svojih ideja rabi Alkalaj agitovao je po Evropi i za njih uspio zainteresovati najviđenije Jevreje – Montefiorea, Kremijea, Rotšilde i mnoge druge. Polovinom vijeka, prilikom posjete Londonu, osnovao je Društvo za naseljavanje Erec–Jisraela pod imenom Šalom Jerušalajim. Društvo se brzo ugasilo što je rabi Alkalaja pogodilo, ali ne i obeshrabrilo. Dao je posredno i nemali doprinos osnivanju pomenutog Svjetskog jevrejskog saveza (Alijanse), ali je bio nezadovoljan njegovim radom, naročito u pogledu otkupa palestinskog zemljišta.34 Pred kraj života neumorni rabi Alkalaj sa suprugom odlazi u Svetu zemlju, u Jafu a zatim u Jerusalim. “Bolji mi je plug na Mrtvom moru bez Boga, nego da s njim po Zemunu: igram žmurke i hvatam zjale.”35 Ove riječi koščatog starca postaće vodilje mnogim Jevrejima koji su pošli Alkalajevim stopama već nekoliko godina nakon njegove smrti 1878. godine. Zadužio je Jehuda Alkalaj jevrejski narod, a naročito cionizam, izgleda još jednom zaslugom. Naime, postoji osnovana indicija da je, družeći se sa svojim zemunskim komšijom Simonom Herclom (?-1879), uticao posredno i na njegovog unuka Teodora Hercla, osnivača cionističkog pokreta.36 Ne postoji nikakva dokumentacija o tome da je mladi Teodor Hercl od svog djede saznao za vizionarske ideje rabi Alkalaja, ali pretpostavku opravdava, pored ostalog, i upadljiva sličnost stavova i djela Alkalaja i Hercla cioniste. * * *
Svoju viziju rješenja položaja Jevreja Hes je iznio u poznatom djelu Rim i Jerusalim 1862. godine. Harmonija unutar jevrejstva, odnosno ravnopravnost i sklad socijalnih, nacionalnih i vjerskih potreba i ciljeva jevrejskog naroda, za Hesa je postulat. On se protivi asimilaciji, a spas vidi u nacionalnoj obnovi i povratku u istorijsku domovinu. Smatra neophodnim da Jevreji prvo ostvare moralni i duhovni preporod, a u tom smislu nadu polaže u “još žive ćelije jevrejskog naroda Istočne Evrope.”37 U Hesovim shvatanjima osjeća se jak uticaj socijalističkih učenja. On, naime, pokušava napraviti sintezu socijalističkih i cionističkih ciljeva, a u tome vidi i osnov jevrejske “misije” među narodima svijeta. “Misiju” obrazlaže “kolektivističkom jevrejskom etikom” i “naklonošću jevrejskog društva idejama socijalizma”.38 Pored ideoloških ubjeđenja na ovakve Hesove stavove i vizije uticali su i opšta klima u hrišćanskoj Evropi, nacionalni pokreti evropskih naroda (prvenstveno Italijana i Nijemaca), česti slučajevi antijevrejstva (Afera Damask i dr.), kao i njegovo izučavanje bogate i tragične jevrejske istorije.39
* *
Osim Dizraelija, na zapadu Evrope bilo je mnogo manje ili više poznatih pojedinaca koji su pokušavali na različite načine da pokrenu rješavanje palestinskog i / ili jevrejskog pitanja. Ipak, u pravu je bio Hes kada je nadu polagao u istočnoevropske Jevreje. Bez obzira na civilizacijska dostignuća i emancipovanost zapadnih Jevreja, snaga, "gorivo" svakog nacionalizma, pa i rađajućeg jevrejskog, nalazila se u masama, dakle, u Rusiji, Poljskoj, Galiciji, Rumuniji i baltičkim zemljama. Osim što su brojniji, Jevreji tih zemalja bili su, nešto svojom a nešto tuđom zaslugom, daleko manje emancipovani. Pored svega toga, uslijed nepovoljnog opšteg stanja, naročito u Rusiji, te stalnih pogroma i drugih vidova antisemitizma, istočnoevropski Jevreji bili su daleko više zainteresovani za trajno rješenje svoga položaja. Pomenuti talas pogroma nakon atentata na cara Aleksandra uzdrmao je mnogobrojnu jevrejsku zajednicu u Rusiji. Aktivno traženje izlaza iz teškog položaja postalo je opšta pojava, ali su se rješenja razlikovala. Najveći broj Jevreja tražio je spas u iseljavanju u SAD i druge demokratske zemlje, a manji dio njih u Palestinu. Drugi, asimilanti, čiji broj je bio znatno manji, pokušavali su prihvatanjem ruske kulture obezbijediti ekonomsku i fizičku sigurnost. Za nas je najvažnija treća "grupa", tzv. "nacionalisti". Oni su, po ugledu na pokrete dijela Ukrajinaca i Poljaka, tražili mogućnost priznavanja jevrejskih prava u demokratizovanoj i federalizovanoj Rusiji. "Nacionalisti" su bili bliski ruskim socijalistima, ali su se stalno sporili oko posebnih nacionalnih interesa u okviru interesa radništva. Neslaganja su imala za posljedicu osamostaljenje Jevreja socijalista. Naime, 1897. u Vilni je stvoren Opšti savez jevrejskih radnika Rusije i Poljske, poznat pod imenom Bund (Savez). Bundovci su se u početku razlikovali od ruskih socijalista samo upotrebom jidiša, pa su već na I Kongresu RSDRP 1898. primljeni u njen sastav.42 Vremenom će Bund prerasti u snažan jevrejski socijalistički pokret, ali će doći i do oštrijih sukoba sa ruskim socijaldemokratama i kasnije sa boljševicima. Sukobi su bili neminovni jer su zastupani različiti principi – nacionalni i nadnacionalni: bundovci su zagovarali duhovno-kulturnu autonomiju u budućoj demokratizovanoj Rusiji, a ruski socijalisti smatrali su da je i takva autonomija u suprotnosti sa proleterskom solidarnošću, te da predstavlja buržoaski separatizam. Zbog ovog sukoba nastalo je gledište po kojem je jevrejsko opredjeljivanje za socijalizam doprinijelo porastu jevrejskog nacionalizma, što je suprotno nadnacionalnom učenju i borbi socijalista. Ovaj "fenomen", ipak, ima racionalno objašnjenje u činjenicama da je sukob bundovaca sa ruskim socijalistima pomogao zbijanju jevrejskih redova, te da su bundovci osnivali vlastite radničke novine koje postaju snažni pokretači i nosioci jevrejskog nacionalizma. * * *
Dramatično pogoršanje položaja ruskih Jevreja uslijed brojnih hajki na "caroubice" natjeralo je Pinskera da preispita mišljenje. Promjena je bila brza i korjenita, pa već 1882. u Berlinu izlazi njegova brošura Autoemancipacija – Opomena sunarodnicima od jednog ruskog Jevrejina. Osim što je pisana pod pseudonimom Jedan ruski Jevrejin, brošura je štampana na njemačkom jeziku, što se objašnjava činjenicom da su mnogi ruski Jevreji čitali njemačke knjige, ali i Pinskerovim strahom od ruske cenzure. Ovo njegovo strahovanje opravdalo je kasnije prvo izdanje Autoemancipacije u Rusiji (na jidišu) koje je osakaćeno "makazama" carskih cenzora.44 U Autoemancipaciji Pinsker ističe da Jevreji, i kad se pravno izjednače sa ostalima, neće biti potpuno ravnopravni sve dok su razbijeni i bez domovine. Emancipaciju zapadnoevropskih Jevreja vidi kao "izraz krajnjeg poniženja", a glavni uzrok jevrejskih nedaća nalazi u nedostatku potrebe za nacionalnom samostalnošću. Ta potreba se, po Pinskeru, mora probuditi, a Jevreji moraju postati nacija. Autor brošure iskreno kritikuje svoj narod, jer se "zbog golog života daje gaziti nogama i koji je čak naučio da cjeliva te noge."45 Ovim Pinsker "podsjeća na Mojsija, što silazeći sa Sinaja vidi narod kako igra oko zlatnog teleta", ali se ne zadovoljava kritikom, nego nudi i izlaz autoemancipaciju.46 Autoemancipacija podrazumijeva stvaranje moderne jevrejske nacije, ali i jevrejske zajednice u Palestini "koja ima jednoć da postane naša vlastita, neotuđiva domaja, naša domovina [...]. Ne sveta zemlja nego vlastita neka bude ciljem naših nastojanja", poručuje Pinsker.47 Pinskerove poruke, ipak, nisu naišle na odziv u zapadnoj Evropi, pa on, kao i njegov prethodnik Hes, definitivno uviđa da se snaga jevrejskog nacionalnog bića nalazi na istoku, te da je za njeno aktiviranje potreban organizovan praktični rad. Zbog toga sa Mošeom Lejb Lilienblumom u Odesi osniva palestinofilsko društvo Zerubabel, još jedno od desetina sličnih već postojećih društava. Novembra 1884. na inicijativu varšavskog društva, u čast stotog rođendana Montefiorea, sazvana je konferencija svih palestinofilskih udruženja. Skupu održanom u Katovicama prisustvovalo je 35 delegata iz Rusije, Engleske, Francuske, Njemačke i Rumunije. Sprovedeno je faktičko objedinjavanje društava, što će formalno biti okončano na sljedećoj konferenciji 1887. u Odesi. Pokret je tada, po nazivu varšavskog društva, dobio ime Hoveve Cion (Ljubitelji Ciona). Na njegovo čelo dolazi Pinsker kao predsjednik i prof. Lilienblum kao sekretar.48 Glavni zadatak Ljubitelja Ciona bio je oživljavanje jevrejskog bića u Palestini. S tim ciljem 1890.* u okviru pokreta osnovan je Odbor za podsticanje useljavanja poljoprivrednika i obrtnika u Palestinu – tzv. Odbor u Odesi. Odbor je još iste godine uspio da kod ruske vlade isposluje odobrenje za zvaničan, legalan rad za koji će uskoro pridobiti brojne ruske umove i bogate zapadnoevropske Jevreje filantrope (Rotšilde, barona Hirša i dr.).49 Pinskerova uloga u buđenju jevrejske samosvijesti i popularizaciji Palestine je, dakle, neosporno velika. On je bio svjestan značaja trenutka, pa kliče: "Jao našim potomcima, jao uspomeni sadašnje generacije ako propustimo ovaj momenat."50 Iako nije imao snage da stvori jedan politički pokret, uviđao je njegovu neophodnost. "Nacionalni preporod Jevreja mora početi kongresom jevrejskih notabla", proročke su riječi Lea Pinskera kojima privodi kraju svoju Autoemancipaciju. Međutim, Pinsker je umro 1891, a da se proročanstvo obistini pobrinuće se Teodor Hercl.
* *
* * *
* * *
Yüklə 445,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|