ÖLKƏDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ MİNERALVƏ ÜZVİ
GÜBRƏLƏRLƏ TƏMİNAT SƏVİYYƏSİNİN STATİSTİK QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Ölkə iqtisadiyyatının mühüm bir sahəsi olan qeyri-neft sektorunun inkişafında, eləcə də
əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsində kənd təsərrüfatının dinamik inkişafı təmin
edilməkdədir. Bu inkişafın təməli Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən
qoyulmuş və onun ölkəyə rəhbərlik etdiyi bütün dövrlərdə kənd təsərrüfatına xüsusi əhəmiyyətli bir
sahə kimi baxılmışdır. Təsadüfi deyil ki, ümummilli liderin bu istiqamətdə gördüyü işlərin hər biri
mühüm hadisə kimi respublikamızın dövlətçilik tarixində silinməz izlər qoymuşdur. Ulu öndərin
strateji xəttini siyasi, iqtisadi, sosial və s. kimi bütün sahələrdə uğurla davam etdirən Azərbaycan
Respublikasının möhtərəm prezidenti İlham Əliyev ərzaq təhlükəsizliyi üzrə tam müstəqilliyə nail
olunmasını milli hədəflərdən biri kimi müəyyənləşdirmişdir.
Digər kənd təsərrüfatı təyinatlı istehsal vasitələrindən fərqli olaraq torpaq əsas istehsal vasitəsi
kimi insan əməyinin məhsulu deyil, o təbiətin bəxş etdiyi nemətdir. Qeyd edim ki, məkanca
yerləşməsinə, keyfiyyətinə və reylefinə görə torpaq sahələri zonalara ayrılır. Əlverişsiz torpaq
sahələrində aparılan, əlverişli torpaq sahələrinə nisbətən daha çox vəsait ayrılmasını tələb edir.
Torpağın cəmiyyətin inkişafında rolu və əhəmiyyəti böyükdür. Buna görə də torpaqdan elə
səmərəli istifadə etmək lazımdır ki, cəmiyyətin inkişaf etməsi üçün zəruri olan nemətləri istehsal
etmək mümkün olsun.
Bitkiçilik sahəsinin resurs təminatının yaradılması üçün əsas növ bitkiçilik məhsulları üzrə
ərzaq təhlükəsizliyinin hansı səviyyədə təmin olunmasının araşdırılmasına ehtiyac yaranır. Bunun
üçün bir sıra göstəricilərin – yaradılmış məhsul ehtiyatlarının və idxal olunan məhsulların həcminin,
ölkə üzrə istehlak olunmuş əsas növ bitkiçilik məhsullarının tərkibində idxal olunan məhsulların
payının və s. səviyyəsinin dəyişməsinin aşkara çıxarılması zərurəti meydana çıxır.
Müxtəlif tədqiqatların nəticələrinə əsaslanıb qeyd etmək olar ki, son illər ölkədə yaradılan əsas
növ bitkiçilik məhsullarının ehtiyatlarının səviyyəsində müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir.
Əhalinin artımına uyğun olaraq, əsas növ bitkiçilik məhsullarının yaradılmış ehtiyatlarının miqdarı
da ilbəil artmış və həmin ehtiyatların tərkibində yerli istehsalın və idxal olunan məhsulların payı
müxtəlif səviyyələrdə dəyişmişdir.
Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliliyinin və onun vacib tərkib hissəsindən biri kimi ərzaq
təhlükəsizliyinin təminolunma səviyyəsinin yüksəldilməsi əsas növ ərzaq məhsullarının istehsalı
üçün tələb olunan resursların mövcudluğundan asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, respulikamızda əhalinin sayı hər il artmaqdadır. Təbii ki, əhalinin sayı
artdıqca ərzaq məhsullarına olan tələbat da daimi artacaqdır. Lakin kənd təsərrüfatı məhsullarının
becərilməsi üçün zəruri olan və əsas başlıca rol oynayan torpaq artan və genişlənən deyil. Əksinə
yeni yaşayış massivlərinin salınması, yol və digər nəqliyyat, istehsal infrastrukturlarıın inkişafı əkin
üçün istifadə olunan torpaq sahələrinin azalmasına səbəb olan amillərdir. Məhz bu baxımdan ərzaq
təhlükəsizliyinin təmin edilməsində zəruri olan ərzaq resurslarının artırılması problemi daha da
ciddiləşməkdədir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün zəruri olan ərzaq resurslarının
istehsalının artırılması əhalinin artım sürəti ilə uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur.
Bildiyimiz kimi, dünyanın 11 iqlim tipindən 9-nun Azərbaycanda olması onun ayrı-ayrı
bölgələrində ilin bütün fəsillərində bol kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirməyə şərait yaradır. Bu isə
əhalini il ərzində kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etməyə imkan verir.
Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin istifadə vəziyyətinin təhlili onu göstərir ki, əkin
üçün yararlı olan torpaqların azlığı torpaqlardan daha səmərəli istifadə edilməsini şərtləndirir.
Ümumiyyətlə, əkin yerləri, əsasən, dincə qoyulmuş torpaqlar və örüş otlaq sahələri hesabına artırılır.
Yamacların hamarlanması, çökəkliklərin doldurulması, bataqlıqların qurudulması yolu ilə də əkinə
yararlı torpaq sahələri genişləndirilir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin tərkibində əkin
yerlərinin xüsusi çəkisini yüksəltmək məqsədi ilə yeni nasos stansiyalarının istifadəyə verilməsi və
subartezian quyularının qazılması, elmi cəhətdən əsaslandırılmış digər aqrotexniki tədbirlərin həyata
keçirilməsi zəruridir. Bunun üçün mövcud vəziyyət hərtərəfli təhlil edilməli, torpaqlardan səmərəli
istifadəyə təsir edən amillər öyrənilməli, onların qarşılıqlı münasibətləri araşdırılmalıdır.
2
İstehsalın səmərəliliyinə təsir edən amillər özlüyündə deyil, torpaqların münbitliyinin
artırılması yolu ilə öz nəticəsini göstərmiş olur. Bu təsiredici amillərdən istifadə edərkən torpaqların
xassələri, tərkibi, hansı qidalı maddələrin çatışmadığı ətraflı öyrənilməli, lazım olanlardan yetərincə
istifadə edilməlidir. Torpaqdan isə səmərəli istifadə edildikdə torpaqda münbitlik artır və keyfiyyəti
yüksəlir. Torpaqlardan elmi əsaslarla, düzgün və səmərəli istifadə edilməsi çox əhəmiyyətli
amillərdən biridir. Bildiyimiz kimi, intensiv əkinçiliyin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri kənd
təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsul alınmasıdır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin yaxşı inkişafı və
yüksək məhsuldarlığı üçün gübrə normasının düzgün tənzimlənməsi çox vacibdir. Sxemdən
göründüyü kimi, gübrələr mineral və üzvi olmaqla əsasən iki yerə bölünür.Mineral gübrələr də öz
növbəsində makro və mikrogübrələrdən ibarətdir.
Sxem 1. Gübrələrin növləri
Tərkibində bitkilərin az miqdarda istifadə etdiyi bor, manqan, mis, molibden, sink, kobalt və s.
kimi elementlər olan birləşmələr mikrogübrələr adlanır. Mikroelementlər isəadından bəlli olduğu
kimi bitkilərə az miqdarda lazım olsa da, bitki həyatında böyük əhəmiyyət daşıyır. Bitki
orqanizmində gedən maddələr mübadiləsində mikroelementlərin çox mühüm rolu vardır.
Makroelementlər azot, fosfor və kaliumdan ibarət olaraq, bitkilərə gübrə formasında verilir.
Mineral gübrənin torpağa verilməsi zamanı məhsuldarlığa və ətraf mühitə təsir mexanizmi
aşağıdakı sxemdə verilmişdir.
Məhsuldarlıq
optimal
Gübrədən israfçılıqla istifadə,
ətraf mühitin çirklənməsi (torpaq, su)
məhsuldarlıq azalır məhsul itkisi
əlavə gübrə normasının tətbiqi
Sxem 2. Mineral gübrənin ətraf mühit və məhsuldarlığa təsir sxemi
Sxemdən göründüyü kimi, gübrənin ilkin təsiri zamanı məhsuldarlıq artır, optimal gübrə
normasında məhsuldarlıq stabilləşir və sonda normadan artıq olduqda isə məhsul itkisini müşahidə