Azərbaycan M E A A .A .B a kıxa n o v adına T arix İnstitutu
E lm i Şurasının qərarı ilə çap olunur
R edaktor
t.e.n. E.Ə .M əhərrəm ov
Rəyçilər
T.e.n. R .S.M əlikov
T.e.n. İ.M .N əcəfova
Qaşqay Solmaz Mirtağı qızı.
Ön Asiyada miqrasiya proseslərinə dair.
Bakı, "Şərq-Qərb”, 2009,120 s.
Əsərdə Yaxm Şərqdə qədim xalqlann dilinə
və tarixinə təsir edən miqrasiya prosesləri
haqqmda məlumat verilir.
ISBN 978-9952-34-396-0
© Qaşqay S.M. 2009
Giriş
Y axm Şərq regionunda yerləşən m üasir dövlətlərin əha-
tə etdiyi ərazilərin tarixi ən qədim dövrlərdən həm m addi
mədəniyyət baxım m dan, həm də yazılı mənbələrdə nisbətən
yaxşı işıqlandırılm ışdır. B urada müxtəlif atropoloji tipli və
etnik tərkibli, dilləri əsasən üç iri dil qru p u n a - sami, iran və
türk dilləri qruplarm a aid edilən xalqlar yaşaır.
Bu ərazilərdə minilliklər ərzində keçən proseslərin təd-
qiqi göstərir ki, vaxtaşırı əhalinin etnik tərkibi b u ra d a qay-
nayıb-qarışır, dəyişilir, mövcud dillər tənəzzülə uğrayır, yeni-
ləri m eydana çıxır, təsərrüfat və mədəniyyətdə m eydana çı-
xan yeniliklər qəbul və sintez olunur, yerli əhali tərəfm dən
yaddaşlarda saxlamlıb, əfsanələrdə, ravayətlərdə, dövlətlərin
rəsmi yazılarm da və m addi mədəııiyyət n üm unəbrində öz эк-
sini tapir.
M ütəm adi olaraq getdikcə d ah a çox əldə olunan yeni
m ateriallar, tapm tılar, yazılı m ənbələr biliklərimizi artırır,
elmdə irəli sü rü b n və bizim artıq öyrəşdiyimiz fikirləri, fər-
ziyyəbri ya təstiq b y ir, ya da rədd edib, araya yeni problem -
lərin çıxm asm a səbəb olur.
T ədqiqat üçün sərəncamımıza daxil olan m ateriallar
müxtəlif istiqam ətbrdə uzun m üddət araşdırm alar ap aran
şərqşünas alim b rin böyük əməyi və zəhməti nəticəsində əldə
olunub. O nlarm b ir-birbrindən asılı olm adan, ayrı-ayrı abi-
dələr üzərində apardıqları çoxillik tədqiqatlar nəticəsində эп
kiçik məsələləri də im kan daxilində təfərrüatm a qədər öy-
rənmələri üm um ibşdirici fık irb r irəli sürməyə gətirib çıxarır
və gedən p ro sesb rin ümumi q an u n lara uyğun inkişaf etm əb-
rini göstərir. Bu kitabı yazm aqda məqsədimiz qədim dövrün
tarixi ib m araqlananları m üxtəlif dillərdə yazılmış elmi təd-
qiqatlar əsasm da qəbul ed ib n elmi nailiyyətbrlə tanış etmək-
dir.
İqtisadi məsələlərə toxunm adan, mövcud m ateriallarm
imkanı daxilində Yaxm Şərq ərazilərində yaranm ış dövlətlə-
rin çiçəklənmə dövrlərinin qısa tarixini, onlarm dünya sivili-
zasiyasma verdikləri töhfələri, dil və etnik cəhətdən bir-birləri
ilə qaynayıb-qarışmalarmı, süqutetmə səbəblərini işıqlandır-
m ağa çalışmışıq.
Bütün bunlar göstərir ki, burada mövcud olan dövlətlə-
rin bəzilərinin tarixi son dərəcə parlaq olsa da belə, qədim
dövrlərdən onlarm, demək olar ki, hamısı eyni tarixi yolu
keçmişdir.
Biz Yaxm Şərqdə keçən prosesləri xronoloji cəhətdən
ardıcıl verməyə çalışmışıq, bununla belə, bəzi hallarda
müəyyən ərazilərdə hadisəbrin bir-biri ilə six bağlı olduğu
səbəbindən, yenidən tarixin ilk çağlarm a qayıtm alı olmuşuq.
Azərbaycan ərazisində, eləcə də Q afqazda baş verən
proseslər, onların coğrafi m əkanm a görə Y axm Şərqdə keçən
p ro sesb r i b yüksək dərəcədə əlaqəli olm uşdur. Yazılı mənbə
m əlum atlarına malik olmayan döv rb rin tarixini burada,
eləcə də qonşu ərazilərdə arxeoloji qazm tılar nəticəsində əldə
edilmiş sinxron m ateriallar əsasmda öyrənmək olur.
Əsərin yazılışı prosesində üm um ibşdirilm iş və üm um ən
elmdə qəbul olunmuş ədəbiyyata üstünlük verilmişdir.
Bu əsərin yazılmasında Rusiya Federasiyası Elmlər
Akademiyası Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq Institutunun və
Azərbaycan M EA A .A .Bakıxanov adm a Tarix İnstitutunun
т э п э yardım edən əm əkdaşlarm a minnətdarlığımx bildirirəm.
* ie ie
CƏM İYYƏTİN
M ADDİ-M ƏDƏNİYYƏT C Ə H Ə TD Ə N
KEÇDİYİ M ƏRH Ə LƏ LƏR
Hələ qədim zam anlardan dünyada baş verən və A vropa
ilə Asiyanm geniş ərazibrini əhatə edən m iqrasiya prosesləri,
onlarm səbəbləri həmişə m araq doğurur. E b bu səbəbdən də
onlarm öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şərqdən
Qərbə və əks istiqam ətdə baş verən m iqrasiya axm ları m üasir
xalqların form alaşm ası m ərhələbrinə böyük təsir göstərmiş-
dir. Bu proseslərin yazılı тэп Ь эЬ гэ, arxeoloji və linqvistik
m ateriallara əsaslam laraq öyrənilməsi müxtəlif xalqlarm
form alaşm a qanunauyğunluqlarm ı, xüsusiyyətlərini və onla-
rm müəyyən zam an kəsiyində dünya mədəniyyətinə verd ik b -
ri töhfələrin aşkar edilməsinə im kan verir.
Böyük insan qruplarm m yerdəyişməsi ümum i tarixin
qanunlarm dan biridir. Bəşəriyyətin təşəkkülünün ən qədim
dövrlərindən ayrı-ayrı xalqlar m üxtəlif səb əb b r üzündən öz
ərazilərini tərk edir, yaşam aq üçün əlverişli şəraiti olan ərazi-
b r ə köçürdülər. M iqrasiya zam anı bir xalq keçdiyi ərazinin
xalqlarım d a yerindən tərpədib Özü i b aparır, onlarla qarışır,
yenilikbr э т э Ь gətirirdi.
M iqrasiyam n səbəbləri olduqca müxtəlif idi. İnsanm
tam am ib təbii şəraitdən və təbii ehtiyatlardan asılı olduğu
dövrdə, yəni mənimsəmə iqtisadiyyatı dövründə, m iqrasiya
bütövlükb ekoloji amillərdən asılı idi. N övbəti m ərhələdə,
yəni əkinçiliyin inkişafı və heyvanların əhlibşdirilm əsi
dövründə, insan öz təsərrüfatm m genişləndirilməsi məqsədi
ib əlverişli ə ra z ib r axtarırdı.
Мйэууэп ərazidə təsərrüfatm inkişafı əhalinin artm ası-
n a səbəb olur və onlarm təsərrüfatı az inkişaf etmiş, əhalisi
seyrək m əskunlaşm ış əyalətlərin hesabına genişbndirilm əsinə
şərait yaradırdı. Bu zam an həm dinc, həm də qarşıdurm a yo
lu ib yerli əhali öz ərazibrindən sıxışdırılıb çıxarılır, ya d a as-