Ontologiya borliq falsafasi. Dunyoni falsafiy tushinish. Reja

Aim.uz

Ontologiya - borliq falsafasi. Dunyoni falsafiy tushinish.
Reja:

1. Borliq falsafaning predmeti.

2. Borliq va uning mavjudlik shakllari.

3. Оlаmning паydо bo’lishi vа evоlyutsiyasi.

4. Olamning xilma xilligi va murakkabligi.

Dars maqsadi talabalarni olamning mohiyati, odamning o’rni, xilma-xilligi, murakkabligi, borliq va uning mavjudlik shakllari, tabiat va jamiyat aloqalari bilan tanishtirish orqali ularning bilim va malakalarini oshirishdan iborat.

Olam va odam muammolarining tarixiy ildizlari. Bu mavzuga oid masalalar olamda odamning mavjudligi va yashashi, hayoti va faoliyati bilan bog’liq holda shakllangan. Olam tug’risidagi qarashlar odamzodning tarixi qanchalik qadimiy bo’lsa, shunchalik qadimiydir.

Siz bilan biz yashayotgan shu dunyo o’zining barcha murakkabligi va muammolari, jozibadorligi va butun go’zalligi bilan yagona olamni tashkil etadi. Olam tushunchasi, eng avvalo, odam va uning faoliyati kechadigan makonni aks ettiradi. Agar odam bo’lmaganida edi, bu olam haqidagi tasavvurlar ham bo’lmas edi. Demak, olam odam bilan mazmundordir. Olam uni tashkil etuvchi narsalar bilan birgalikda namoyon bo’ladi. Hech narsasi yo’q olam yo’qlikdir. U mavhum tushuncha, ya`ni abstraksiyadir.

Qadimgi davrlardan buyon odam o’zini anglagach, olamning tarkibiy qismi ekanligini tushuna boshladi. Dastlab, uning hayotini ta`minlovchi tirikchilik vositalarining ahamiyatini tushunib etdi va ularni e`zozlash, avaylab-asrash tuyg’usi shakllana boshladi.

Shu tufayli, olam asosida yotuvchi to’rt elementni: havoni, suvni, tuproqni va olovni muqaddaslashtirish singari G’oyalar vujudga keldi hamda olam tug’risidagi sodda kosmologik qarashlar paydo bo’lgan. Ayrim kishilar odamning tirikchiligini ta`minlovchi narsalarni odam uchun, uning yashashi uchun hudo tomonidan yaratilgan ne`matlar deb bildi. Bunday qarashdan olam odam uchun yaratilgan degan ma`no kelib chiqadi. Aslida qanday? Bu falsafiy muammodir.

Olamda odam yashashi uchun qulay bo’lgan sharoit bo’lmasa-chi? Odamlar qahraton sovuq hukmronlik qiladigan doimiy muzliklar bag’rida ham, har doim issiqlik taftidan qovjirab yotuvchi issiq o’lkalarda ham yashashadi-ku. Har bir joyda odam o’ziga qulay sharoit yaratib olishga intiladi.

Odam hayvonlardek tabiatdagi bor narsalardan oziqlanish bilangina chegaralanib qolmasdan, ularni o’ziga moslashtirishga, sovuq bo’lsa — isitishga, hom bo’lsa - pishirishga, issiq bo’lsa — sovutishga intiladi. Bu esa odamning olamga moslashishga intilishi oqibatidir. Ya`ni, olamni odam o’ziga, o’z ehtiyojlariga moslashtirishga intilib kelgan. Shu tarzda odam ham, olam ham takomillashib, er yuzi o’ta «honakilashtirilgan» olamga aylangan.

Umuman, Siz olam deganda nimani tushunasiz?

Olam, eng avvalo, tor ma`noda bu odam yashaydigan joy. Aslida odamzod va hayvonot olami, o’simlik va hasharotlar dunyosi, jismoniy, ruhiy, ma`naviy olam va boshqa shu singari ko’plab tushunchalar bor. Ular dunyoda mavjud bo’lgan narsa va hodisalar nomi bilan ataladi. Masalan, odamning ruhiy olami uning bilim, tajriba va hayolotini o’z ichiga oluvchi o’ta keng qamrovli tushunchadir. Bunda biz olam odam yashaydigan joy, degan ma`noga qaraganda yanada kengroq mazmunga ega bo’lamiz.

Nimaiki mavjud bo’lsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz mansub bo’lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday bir umumlashtiruvchi tushuncha ham borki, u ob`yektiv olamning mazmunini ifoda etadi. Bunday tushuncha haqidagi tasavvurlar butun fan tarixi mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu umumlashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nima yotadi, degan nuqtai nazardan kelib chiqib, substansiya (lotincha, substantia — nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat degan ma`noni beradi) deb ataldi.

Substansiya deganda nimani tushunasiz?

Substansiya – muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning hilma-hil ko’rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va ular orqali namoyon bo’luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta`limotni monizm deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodisani, materiyani, G’oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm tarafdorlari. G’oyani, ruhni oluvchilar esa – idealistik monizm tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham moddiy jism yoki materiya, ham G’oya yoki ruh yotadi deb hisoblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — ikkilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu, Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida ko’p substansiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm (lotincha pluralis — ko’pchilik so’zidan olingan) tarafdorlari deb atashadi.

Olamning asosida yotuvchi mohiyatni ahtarish tarixi ham fanning uzoq o’tmishiga borib taqaladi. Masalan, Qadimgi Hindiston va Hitoyda, Misr va Bobilda, Qadimgi O’rta Osiyo va Yunonistonda ba`zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba`zilari bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tuproqdan iborat deb hisoblashgan. Ba`zi bir falsafiy ta`limotlarda esa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, barcha narsalar ana shu to’rtta unsurning birikishidan hosil bo’lgan, deyilgan.

Olamning asosida yotuvchi substansiyani ahtarishning yana bir yo’li narsalarning tarkibidagi bo’linmas eng kichik unsurni, ya`ni narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum — asos ma`nosini anglatadi) ni ahtarishdir. Bunday yo’nalishga mansub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, Qadimgi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukresiylar narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bo’linmas unsurlar atomlar yotadi, ular o’zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.

Olamni anglash tug’risida turlicha, hatto bir-biriga qarama-qarshi qarashlar mavjud. Bunday qarashlar odamlarning olamga o’z o’lchovlari bilan qarashlari oqibatida paydo bo’ladi. Birov uchun olam yahshi va yomon, oppoq va qora ranglardan tashkil topgan, boshqa ranglarning bo’lishini u tasavvuriga ham siQdira olmasligi mumkin. Boshqalar esa, olamni hilma-hil rangda, qirralarda ko’radi. Ular oq bilan qora oralig’ida oqimtirroq yoki qoraroq ranglar ham bo’lishi mumkinligiga e`tibor qilishadi.

Olam tushunchasi keng qamrovli va keng yo’nalishli tushuncha bo’lib, ma`lum ma`noda voqelikka tizimli, ya`ni sistemali yondoshishni talab qiladi. Masalan, elementar zarrachalar olami tushunchasi odamga ma`lum bo’lgan va hali ma`lum bo’lmagan barcha elementar zarrachalarni qamrab oladi.

Agar biz yashayotgan butun koinotni elementar zarrachalardan tashkil topgan deb hisoblasak, bu tushuncha butun koinotni ham aks ettirishi mumkin. Yoki o’simliklar olami tushunchasini olaylik. Bu tushunchaga faqatgina o’simliklar kiradi, hayvonlar va odamlar bu olamdan chetda qoladi.

Shu nuqtai nazardan olam tushunchasi nisbiy mohiyatga ega. Ba`zi kishilar olam deganda barcha narsalarni, jismlarni, hodisalarni qamrab oluvchi universal sistemani tushunadi. Bu ma`noda olam kosmologik koinot tushunchasiga mos keladi. Ayrimlar uni cheksiz va chegarasiz, boshqalar esa koinot ma`nosidagi olamni cheklangan ob`ekt sifatida talqin etadi. Cheksizlik va chegarasizlik tushunchalari nisbiy ma`noga ega, bir sistemada cheksiz hisoblangan ob`ekt boshqa sistemada chekli bo’lishi mumkin va aksincha.

Diniy-kosmologik qarashlarda olam ilohiy qudrat kuchi bilan yaratilgan deb talqin etiladi. Bu olamning vaqtda boshlanishi borligiga, ya`ni uning chekli ekanligiga ishoradir. Islom dinidagi kosmologik qarashlarda o’n sakkiz ming olam haqida gapiriladi va mazkur qarash bo’yicha biz yashayotgan moddiy olamdan tashqari, undan mustaqil bo’lgan ko’plab boshqa olamlar ham mavjuddir, deyiladi.

Hozirgi zamon kosmologiyasida ham fanga asoslangan bir qancha konsepsiyalarda olam o’tkinchi, tabiiy ravishda paydo bo’lgan, degan G’oya ilgari suriladi. Bu nuqtai nazarlarda olamning paydo bo’lishidan oldingi holati «hech nima» va «yo’qlik» tushunchalari bilan izohlanadi. Angliyalik olim Stiven Loking «Olam vujudga kelmasdan ilgari nima bo’lgan?» degan savolning mantiqsizligini, vaqtning faqatgina kelajakka yo’nalgan oqimini ifodalovchi modeli vositasida asoslashga harakat qilgan. Uning fikricha, bu shimoliy qutb nuqtasidan turib qaraganda, hamma nuqtalar faqat janubga olib boradigan holatni eslatadi. Bunday holat olamning boshlanQich holatidir. Vaqtning kelajakka olib boruvchi yo’nalishigina mavjud bo’lgan holati olamning boshlanishidir. Bu holatda o’tmish yo’q, faqat kelajak mavjud.

Olam haqidagi diniy tasavvurlar uning kelajagi, yaratilishi yoki o’tmishiga oid murakkab masalalarni, asosan, ilohiy qudratning hosilasi sifatida talqin etadi. Dinda olamni «bu dunyo» — o’tkinchi olam va «narigi dunyo» — abadiy olamga ajratib tushuntirishadi. Bu dunyodagi mashaqqatlari evaziga odam narigi dunyoda rohat-farog’atga muyassar bo’ladi, degan G’oyaga asoslaniladi.

Fan olam tug’risida o’ziga hos fikr yuritadi. Unda olamga oid murakkab masalalarni amaliy tajribalardan kelib chiquvchi mantiqiy dalillar asosida isbotlashga uriniladi. Mavjud ilmiy mantiq doirasidan chetga chiquvchi hodisalar esa izohlanmaydi. Ayrim ajoyibot hodisalarining fan tadqiqot ob`ektiga kiritilmaganining sababi ana shunda.

Falsafa olamni izohlashda fanning, dinning, san`at va adabiyotning, hullas, fan bilan birgalikda boshqa hilma-hil bilimlarga tayanib, umumlashgan hulosalar chiqaradi. Demak, falsafadagi olam tushunchasi kosmologiyadagi, dindagi va boshqa bilim sohalaridagi olam tushunchalariga nisbatan boyroq, sermazmunroq va kengroqdir.

Olamning namoyon bo’lish shakllari hilma hildir. Faqat moddiy jismlarnigina o’ziga qamrab oluvchi olamni moddiy olam deyishadi. Ayrim kishilar uni jismoniy, ya`ni fizik olam deb atashadi. Odamning ma`naviy, ruhiy dunyosini qamrab oluvchi olamni ma`naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan birgalikda mavjud bo’lgan olam aktual olam deyiladi. Kelajakda mavjud bo’lish imkoniyati bor va bo’lishi mumkin bo’lgan olam potensial olam deyiladi. Masalan, sizning bugungi kundagi talabaligingiz aktual olamga mansub bo’lsa, kelajakda mutahassis bo’lib etishishingiz esa potensial olamga mansubdir.

Olamning mavjudligi shubhasiz bo’lgan va barcha e`tirof etadigan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud bo’lishi ehtimoli bo’lgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so’zi lotincha virtualis — ehtimoldagi degan ma`noni beradi). Aniq ma`lum bo’lgan olam konkret olam deyiladi, hayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi olam obrazi abstrakt olam deyiladi.

Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma`lum bo’lgan, tan olingan hayoti real olamga mansub bo’lsa, uning hayoliy rejalari virtual olamga, uning o’zi va atrofidagilar konkret olamga, kelajakka yo’nalgan orzu-umidlari esa abstrakt olamga mansubdir. Odam o’z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial olamining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.

Odam olamda boshqalardan ajralib, yakkayu yagona bo’lib emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bo’lib yashaydi. Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi o’zaro munosabatlari, faoliyatlari, o’y-hayollari, ideallari, maqsad va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi. Odamning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy faoliyati, ularning har biriga hos bo’lgan takrorlanmas individual olamlariga bog’liqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olamni ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o’zida ifodalaydi. Bular bir-birlari bilan chambarchas bog’liqdir.

Hullas, olam haqidagi hilma-hil tasavvurlar mavjudlikning eng umumiy falsafiy tushunchasi shakllanishiga asos bo’lib keldi. Bunday tushuncha borliq haqidagi tushunchadir.

Borliq tushunchasini Siz qanday tushunasiz?

Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo’qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, hususiyatlari va shakllari haqida ko’plab asarlar yozishgan. Ho’sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko’ringani bilan unga shu choqqacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo’q. Bu holat borliqqa turlicha nuqtai nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan bog’lab tushuntirishadi. Ularning nuqtai nazarlaricha, borliq – ob`yektiv realliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o’y-hayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga ular, bunday tushunchalar ob`yektiv reallikning hosilasidir, deb javob berishadi.

Falsafaning borliq haqidagi ta`limotni izohlaydigan qismi — ontologiya deb ataladi. (Bu tushunchani falsafada birinchi bor H. Volf qo’llagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu sohasi o’rganadi.

Yo’qlik hech nima demakdir. Hamma narsani hech narsaga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham yo’qlikdir. Bu ma`noda yo’qlik cheksizlik, nihoyasizlik va mangulik bilan birdir. Yo’qlik chekingan joyda borliq paydo bo’ladi. Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo’qlikdir. Borliq yo’qlikdan yo’qlikkacha bo’lgan mavjudlikdir. Yo’qlikni hech narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi. Fanda yo’qlik nima, degan savolga javob yo’q.

Borliq haqidagi konsepsiyalar. Tarihdan ma`lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha G’oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuprog’ida vujudga kelgan zardo’shtiylik ta`limotida borliq quyosh va olovning hosilasidir, alangalanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi, deb hisoblangan. Chunki bu G’oya bo’yicha, har qanday o’zgarish va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik bahsh etadi.

Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyoslaydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakkina bor bo’ladi, insonning bilimi qancha keng bo’lsa, u shuncha keng borliqni qamrab oladi, deb hisoblaydi.

Qadimgi dunyoning atomist olimi Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat deb tushuntirgan. Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mavjud bo’lmagan narsa yo’qlikdir.

Islom ta`limotida esa borliq bu ilohiy voqelikdir. Ya`ni u Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta`limotlari bo’lgan.

Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta`limotni har taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Ollohning o’zidir. Beruniy fikricha, borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir. Yevropada o’tgan olimlar David Yum va Jorj Berkli borliqni sezgilarimiz majmuasi deb talqin etishgan.

Hegel esa borliqni mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bo’lishi, deb ta`riflaydi. Ko’pgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan, ya`ni shu aktual olamga bog’lab tushuntirdilar.

Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bo’lib o’ziga butun mavjudlikni, uning o’tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo’qlik tushunchasini unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni ob`yektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib tushuntirishadi.

Borliq o’ziga ob`yektiv va sub`yektiv reallikni, mavjud bo’lgan va mavjud bo’ladigan olamlarni, moddiylik va ma`naviylikni, o’tmish va kelajakni, o’limni va hayotni, ruh va jismni qamrab oluvchi umumiy tushunchadir.

Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur, G’oyalar, o’y-hayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo’lib, hammasi mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.

Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta`rifiga faqat ob`yektiv real olam, ongdan tashqaridagi, unga bog’liq bo’lmagan jismoniy mohiyatga ega bo’lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma`naviy shakllari bu ta`rifdan tashqarida qoladi.

Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bo’lib, mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o’ziga qamrab oluvchi o’ta keng tushunchadir. U o’ziga nafaqat ob`yektiv reallikni, balki sub`yektiv reallikni ham qamrab oladi.

Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham kengroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda namoyon bo’lib turgan qismi bo’lib, o’tgan va mavjud bo’ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa, mavjudlikning hammaga ayon bo’lgan, ular tomonidan tan olingan qismi. Borliq o’ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. An`anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko’rsatiladi. Ularga: tabiat borlig’i, jamiyat borlig’i, ong borlig’i kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning mavjudligidir.

Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig’i va jamiyat borliQining quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borlig’i odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borlig’i sifatida tushuniladi. U ikkiga bo’linadi: azaliy tabiat borlig’i (yoki tabiiy tabiat borliQi, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham mavjud bo’lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borlig’i («ikkinchi tabiat» borliQi, ya`ni madaniyat). Ikkinchi tabiat borlig’i esa, o’z navbatida, quyidagi ko’rinishlarda uchraydi:

- inson borlig’i (insonning narsalar olamidagi borlig’i va odamning o’ziga hos bo’lgan insoniy borlig’i);

- ma`naviy borliq (individuallashgan va ob`ektivlashgan ma`naviy borliq);

- sosial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig’i va jamiyat borlig’i), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.

Borliqning moddiy shakli materiya o’ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va ularning hususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo’lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga hos umumiylikni ahtarishning bir yo’nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni ahtarish yo’li bo’lib, yuqorida qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yo’lidir. Ikkinchi yo’l esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish elementlarini»- substratni ahtarish yo’li. Uchinchi yo’l — hamma narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya`ni pramateriyani ahtarish yo’li. Mana shu yo’l haqida mahsus to’htab o’taylik.

Olamning substansiyasini ahtarishning bu usuli go’yoki meva iste`mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini ahtarib, dastlab darahtga, so’ngra uning guliga, bargiga, ko’chatiga va urug’iga nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o’zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya`ni ilk materiyani, azaliy materiyaning «bobokolonini», «pramateriyani» ahtarish usulidir.

Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni ahtarish falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo’ldi. Materiya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bo’lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy ob`ektlarni, butun ob`yektiv reallikni ifoda etuvchi eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma`nodagi materiya faqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy ob`ektlarga hos hususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha materiya deb ataladi. Demak, materiya moddiy ob`ektlarga hos eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriyadir.

Albatta, bu ta`riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta`riflarda ko’proq sezgi a`zolarimizga bevosita ta`sir etishi mumkin bo’lgan reallik nazarda tutilgan.

XX asrning o’rtalariga kelib, kvant mehanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yutuqlar kishilarning ob`yektiv olam hakidagi tasavvurlarini tubdan o’zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga bevosita ta`sir etishining imkoni bo’lmaydigan realliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.

Olamning klassik mehanika nuqtai nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy manzarasi o’rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sharoit tug’dirdi. Bu o’zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta`rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya`ni turli asboblar; qurilmalar vositasida) ta`sir etuvchi, degan qo’shimcha kiritishdi. Shunday qilib, bu ta`rif go’yo materiyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya`ni modda va antimodda ko’rinishlarini qamrab oluvchi ta`rifga aylandi.

Materialistlar materiyani ob`yektiv reallik, deb ta`riflashadi. Ob`yektiv reallik inson sezgilariga bog’liq bo’lmagan holda, undan tashqarida mavjud bo’lgan voqelikdir. Bu butun mavjudlikning sub`yektiv reallikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Ob`yektiv reallikning mavjudligi qanday namoyon bo’ladi? Bu savolga javob topishda, borliqning ajralmas hususiyatlarini o’rganishga tug’ri keladi. Har qanday jismning ajralmas hususiyati lotincha «atribut» so’zi bilan ataladi.

Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism ekanligini belgilovchi hususiyatlari uning atributlari bo’ladi. Borliqning ham bir qancha atributlari mavjuddir. «ular: harakat, fazo, vaqt, in`ikos, ong va boshqalar. Borliq o’zining hossalari, hususiyatlari orqali namoyon bo’ladi. Endi borliqning atributlari, ya`ni ajralmas tub hususiyatlari haqida to’htab o’taylik.

Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda etuvchi hususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o’zining strukturaviy yahlitligini saqlay olmaydi.

Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling, qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bo’lmaganida edi, yoruQlik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bo’lar edi, ya`ni biz uni ko’rmagan bo’lar edik. Shuningdek, bu jismning yahlitligini saqlab turgan molekulalar, atomlar, elementar zarrachalar o’rtasidagi o’zaro ta`sirlar ham bo’lmasdi. Natijada bu jismning strukturaviy birligiga putur etgan bo’lar edi. Tevarak-atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o’zining muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, o’sish, ulg’ayish, ravnaq topish, rivojlanish mavjuddir.

Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o’rtasidagi va ularni tashkil etuvchi elementlar o’rtasidagi aloqadorliklarning natijasi, boshqa tomondan esa, ulardagi o’zgarishlar sifatida sodir bo’ladi. Shu nuqtai nazardan ham falsafaning harakat bu umuman har qanday o’zgarishdir, deyilgan ta`rifi juda o’rinlidir. Harakatning manbai haqida gap ketganda, ana shu o’zgarishlarning asosida yotuvchi o’zaro ta`sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tutiladi.

Demak, har qanday harakatning manbai shu sistemadagi ichki o’zaro ta`sirlar ekan, har qanday jismning mavjudligini, eng avvalo, uning ichki aloqadorliklari ta`minlaydi.

Harakatning turlari haqidagi mulohaza, asosan, o’zgarishlarning hususiyatiga asoslangan. O’zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy o’zgarishlargacha takomillashib borgan. Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy siljish, deb qaramaslik lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jarayonlarga mehanik harakat nuqtai nazaridan yondashishni vujudga keltiradi. Aslida olamda o’zgarishning hilma-hil ko’rinishlari mavjud bo’lib, ular bir-biridan sifatiy farq qiladi.

Mehanik, himiyaviy, biologik, fizik o’zgarishlar bilan ijtimoiy o’zgarishlarni aslo taqqoslab bo’lmaydi. Tug’ri, bu o’zgarishlar uchun umumiy bo’lgan fazoviy siljishlar harakat shakllarining hammasida ham, u yoki bu ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Lekin hamma o’zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan iborat, deb bo’lmaydi. Masalan, Erning Quyosh atrofidagi, Oyning Er atrofidagi harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko’rinishi deyishimiz mumkin. Lekin Yer bag’rida ro’y berayotgan murakkab geologik jarayonlarni, Er sirtidagi biosferaning yashash usulini birgina mehanik siljish bilan izohlab bo’lmaydi. Harakatning shakli qanchalik murakkab bo’lsa, u bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar ham shu qadar murakkab bo’ladi. Materiyaning tashkiliy struktura darajasi qanchalik yuqori darajada bo’lsa, unda fazoviy siljish ham shu qadar kam seziladi.

O’zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni falsafada rivojlanish deb ataladi. Rivojlanish bu — muayyan sistemaning muayyan vaqt va fazodagi yahlit, kompleks, orqaga qaytmaydigan, ilgarilanma yo’nalishga ega bo’lgan, miqdoriy va sifatiy o’zgarishidir.

Shu jihatdan harakatning ikki hil turi bir-biridan farq qilinadi. Harakatning birinchi turi jismda uning sifati va turg’unligini saqlagan holda ro’y beradigan ichki o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Ya`ni har qanday jismda beto’htov ichki o’zgarishlar ro’y berib turadi, lekin bu o’zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga jiddiy ta`sir ko’rsatmaydi.

Atrofimizni qurshab turgan har bir jism molekulalardan, molekulalar esa atomlar va elementar zarrachalardan tashkil topgan ekan, bu jismlarning molekulyar va atom tuzilish darajasida ham beto’htov o’zgarishlar ro’y berib turadi. Shuningdek, har bir jism o’zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan tarqalayotgan nurlanishlarning ta`siriga ham uchrab turadi. Bunday tashqi ta`sirlarni o’zida in`ikos ettirish jarayonida ro’y beradigan o’zgarishlar ham bu jismning sifatiy o’zgarib ketishiga olib kelmasligi, uning turg’unligi va asosiy sifati saqlanib qolishi mumkinligi haqida hulosa chiqarish mumkin.

Biz yuqorida qayd etgan ichki va tashqi ta`sirlar oqibatida ro’y beruvchi o’zgarishlar asta-sekin to’planib, keyinchalik jismda keskin sifatiy o’zgarishning vujudga kelishiga ham sabab bo’lishi mumkin. Mana shunday o’zgarish, ya`ni jismning sifatini o’zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u rivojlanish deb ataladi.

Rivojlanish jarayoni ham ikki turda bo’ladi. Birinchi turdagi rivojlanish bo’yicha, jismda har qanday sifatiy o’zgarish ro’y berishiga qaramasdan, uni tashkil etgan materiyaning sifatiy tuzilish darajasi o’zgarmasdan qolaveradi.

Masalan, notirik tabiatga mansub bo’lgan Quyoshdagi ravojlanishni olib qaraylik. Olimlarning tahminlariga ko’ra, hozir sirtida 6 ming, ichida esa bir necha mln. darajali haroratga ega bo’lgan Quyosh borib-borib soviydi va qizil gigantga aylanadi, ya`ni Quyoshning markazidagi termoyadro energiyasi so’ngach, ichki zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quyosh shisha boshlaydi va Er orbitasini ham o’z ichiga olgan ulkan qizil yulduz vujudga keladi, u asta-sekin sovib, qizil karlikka, so’ngra esa «qora karlikka», keyin bo’lsa neytron yulduzga aylanadi. Bunday o’zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy struktura darajasi o’zgarmaydi, ya`ni jonsiz tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi.

Jonli tabiatning vujudga kelishi, o’simliklar va hayvonot olamining paydo bo’lishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vujudga kelishi singari sifatiy o’zgarishlar esa, rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi.

Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa shakllari ham o’rganiladi.

Materalist bo’lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida, quyidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar:

1) harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilishi darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo’ladi;

2) materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihatidan, kelib chiqishi jihatdan ketma-ket bog’langan, ya`ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqqandir;

3) harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning yuqori shakli o’zidan quyi shakldagi harakatga mansub emasdir. Shu mulohazalarga tayangan holda, harakatning beshta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — mehanik, fizik, himiyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir.

Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko’rinishlari ham bor. Ayrim olimlar harakat shakllarini har bir fanning nomi bilan bog’lash kerak, deb hisoblashadi. Bunday qarashning hatoligi shundaki, fanlarning ko’pchiligi harakat shaklini emas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks ettiradi. Masalan geodeziya yoki geometriya, trigonometriya yoki topografiya, chiziqli algebra qanday harakat shaklini o’rganadi? Kibernetika esa ham tabiatda, ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o’rganadi, ya`ni bu fan bitta emas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi.

Harakat shakllarini turlash bo’yicha quyidagi tabiiy-ilmiy konsepsiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur konsepsiya bo’yicha harakat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat (elementar zarrachalar, maydon va atomlarning harakati), himiyaviy harakat (atomlar va molekulalarning harakati) va bunda harakatning rivojlanishi ikki yo’nalishga ajraladi, 1) harakat rivojlanishining yuqori yo’nalishida biologik harakat shakllanadi; 2) harakat rivojlanishining quyi yo’nalishida esa geologik harakat shakllanadi, biologik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga olib boradi.

Yana bir boshqa konsepsiyada esa harakat borliqning tashkiliy tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu konsepsiyada harakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — elementar zarrachalar va maydon harakati, tirik tabiatda – hayotning namoyon bo’lishi, jamiyatda – odamning faoliyati.

Ijtimoiy harakat bizga ma`lum bo’lgan harakat shakllari ichida eng murakkabi bo’lib, unda insonning ongli faoliyati, inson tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning faoliyati, o’zaro munosabatlari, jamiyat miqyosidagi ijtimoiy fikr birgalikda harakatga keladi. Bu harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab bo’lmaydi. Uning kelajagini bashorat qilish ham o’ta murakkabdir.

Borliqning asosiy yashash shakllariga fazo va vaqt kiradi. Fazo narsalarning ko’lamini, hajmini, o’zaro joylashish tartibini, uzlukli yoki uzluksizligini ifodalasa, vaqt hodisalarning ketma-ketligi, jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi.

Ma`lumki, har qanday moddiy jism joyga, ko’lamga, hajmga ega. Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nuqtalarning o’zaro joylashish tartibini aks ettirsa, vaqt esa fazoning muayyan nuqtasida ro’y beruvchi hodisalar ketma-ketligi tartibini ifodalaydi.

Fazo va vaqt tushunchalari, ko’p hollarda, forsiy til ta`sirida yozilgan adabiyotlarda makon va zamon deb ham ataladi. Bu tushunchalar fazo va vaqtning tashqi, nisbiy hususiyatlarinigina aks ettiradi, holos. Fazo narsalar joylashadigan joy ma`nosida, vaqt esa hodisalar bo’lib o’tadigan muddat ma`nosida ishlatiladi.

Fazo va vaqtni tushunish bo’yicha substansial va relyasion yondashishlar mavjud. Substansial konsepsiya tarafdorlari fazoni narsalar joylashadigan idish, bo’shliq deb bilishadi. Ularning fikricha, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. Fazo o’ziga narsalarni siqdiruvchi substansiya. Hech narsasi yo’q, ya`ni narsalar solinmagan fazo ham bo’lishi mumkin, deyiladi. Relyasion konsepsiya tarafdorlari esa, narsalar fazoviy o’lchamga ega, deyishadi.

Hech narsasiz fazoning bo’lishi mumkin emas. Bu farqni relyativistik fizika asoschisi Albert Eynshteyn shunday tushuntirgan edi. Faraz qilib, bir kazarma soldatlarni ko’z oldingizga keltiring. Ilgarigi, Nyuton fizikasiga ko’ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma bo’sh qoladi, ana shu substansial konsepsiyadagi fazodir. Yangi fizikaga ko’ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma ham yo’qoladi. Bu relyacion koncepciyadagi fazodir.

Fazo va vaqtning hususiyatlari. Fazo va vaqt borliq miqdoriy va sifatiy jihatlarni ifodalashiga qarab, metrik va topologik hususiyatlarga ega. Fazo va vaqtning metrik hususiyatlari borliqning miqdoriy munosabatlarini aks ettirib, o’lchanadigan, ko’zga tashlanadigan va nisbiy tabiatli hususiyatlaridir. Ularga ko’lam, bir jinslilik, izotroplik (anizotroplik) kabi hususiyatlar kiradi.

Fazo va vaqtning topologik hususiyatlari esa, borliqning tub sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Bunday hususiyatlarga uzuksizlik, bog’langanlik, o’lchamlilik, kompaktlik, tartiblanganlik singari hususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik hususiyatlariga orqaga qaytmaslik, bir o’lchamlilik kabi hususiyatlar qo’shiladi.

Fazo (vaqt) ning metrik o’zgarishlari borliq strukturasini jiddiy o’zgartira olmaydi, topologik o’zgarishlar esa borliqning sifatiy o’zgarishiga sababchi bo’ladi. Masalan, bir bog’langan sistemaning ko’p bog’langan sistemaga o’tishi fazo topologiyasini tubdan o’zgartiradi, ya`ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi turlicha yo’llar paydo bo’ladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga kichik idishni sig’dirish mumkin bo’ladi. O’lcham darajasi ko’p bo’lgan sistema o’lchov darajasi kam bo’lgan sistemaga nisbatan ko’rinmas va murakkab bo’ladi. Shuningdek, fazo va vaqtning metrik hususiyatlarini kuchli o’zgarishi topologik hususiyatlarining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Masalan, fazoning egrilik darajasi kuchli o’zgarsa, bir bog’langan fazo ko’p bog’langan fazoga aylanishi mumkin.

Tayanch tushunchalar

Olam, odam, monizm, dualizm, plyuralizm, substansiya, substrat, individual olam, ijtimoiy olam, real olam, virtual olam, borliq, yo’qlik, mavjudlik, reallik, materiya, harakat, rivojlanish, fazo, vaqt.

Takrorlash uchun savollar

1. Borliq va yo’qlik tushunchalari tug’risida nimalarni bilasiz?

2. Mavjudlik va reallik nima?

3. Harakat va uning asosiy shakllari tug’risida so’zlab bering.

4. Fazo va vaqt, makon va zamon qanday ma`nolarni anglatadi?

5. Olam tushunchasining mohiyati va mazmunini aytib bering

6. Olamning murakkab tuzilishi deganda nima tushuniladi?

7. Real, konkret va virtual olamning o’ziga hos hususiyatlarini tushuntirib bering?

8. Olamda odamning o’rni qanday?

9. Odam va olam munosabatlari deganda nimalar nazarda tutiladi?

ADABIYOTLAR:

1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., 1998.
   
2. 
   Falsafa asoslari. T., 2005 yil.
   
3. 
   Falsafa qomusiy lug’at. T., "Sharq", 2004.
   
4. 
   Skirbekk G, Gile N. Falsafa tarixi. T., "Sharq", 2002.
   
5. 
   G’arb falsafasi. T., "Sharq". 2004.
   
6. 
   Markaziy Osiyo Mintaqaviy Ekologiya Markazi. Ekologiya xabarnomasi. 2005 y 5-son.
   
7. 
   Nasriddinov Chori Biz bilgan va bilmagan davrinizm “Tafakkur”. 2006 yil, 3-son.