13-mavzu. Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Ta’limni tashxis etish
Reja:
1.
O’quv jarayonida nazorat va hisobga olish funksiyalari
2. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati
Tashxisning mohiyati haqida gapirishdan oldin tashxisni umumiy yondashuv
hamda tashxislashni amaliy pedagogik faoliyat jarayoni sifatida farqlab olaylik.
Tashxis
– bu didaktik jarayon kechadigan barcha Sharoitlarni
oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashxissiz didaktik jarayonni
samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin
emas.
Ta’lim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik
ajratib olinadi.
Shuningdek, ta’lim olganlik tashxislash vaqtida belgilangan
maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxislashning
maqsadi
o‘quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog‘liq
holda o‘z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat.
Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, tashxis ta’lim oluvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini an’anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq
ma’no kasb etadi. Ta’limni baholash yoki tekshirish
faqat natijalarni qayd etadi,
biroq ularning kelib chiqishini izohlamaydi. Tashxis natijalarni ularga erishish
yo‘llari va vositalari, usullari bilan aloqa-dorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining
shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi.tashxislash nazorat,
tekshirish,
baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika,
tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga
oladi.
O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma
va malakalarini nazorat qilish, baholash
tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ular pedagogik texnologiyaning
ancha qadimiy usullaridir. Nazorat va baholash maktab amaliyoti rivojining doimiy
hamrohi bo‘lib kelgan. Shunga qaramay, bugun ham baholashning mazmuni,
texnologiyalari haqida qizg‘in munozaralar davom etmoqda. Avval bo‘lgani kabi
pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini aniqlashga urinmoqdalar. Ular
baho nimani ko‘rsatishi lozimligi: ta’lim oluvchi o‘zlashtirishning qat’iy
belgilovchisi – sifat ko‘rsatkichi bo‘lishi kerakmi, yo aksincha, u yoki bu ta’lim
tizimining ustunligi va kamchiliklarining ko‘rsatkichi bo‘lishi
kerakmi degan
masalada bahslashib kelmoqda.
Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug‘ilishini buyuk pedagog
Ya.A.Komenskiy ham ta’kidlab o‘tgan edi. U pedagoglarni o‘zlari ega bo‘lgan
baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga
nisbatan nazoratning ob’ektiv bo‘lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida
yotadi.
Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal)
nazorat bo‘lmasligi lozim, Didaktik nazorat o‘qitishning o‘ziga xos metodi sifatida
aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo‘nalganlikga ega bo‘lishi, o‘z-
o‘zini nazorat qilish bilan birlashishi,
eng avvalo, ta’lim oluvchining o‘zi uchun
zarur va foydali bo‘lishi lozim.
Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat
va baholashdan emas, balki baho yordamida o‘qishga
undashning eskirgan
shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv mehnatini
rag‘batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab
borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi.
Tashxislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga
ega bo‘ladi. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin
bo‘lgan tashxislash natijalari shaxsning o‘z darajasini belgilashga ko‘maklashadi,
bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim
(shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o‘tmishda
ko‘plab o‘quvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting
– insonning jamiyatdagi mavqei ko‘rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi.