Ordubad şƏHƏRİNİn türk-islam məDƏNİYYƏTİ abiDƏLƏRİ
Yüklə 406,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ordubad şəhər hamamı.
| 1
AMEA Naxçıvan Bölməsi Email: aseforucov@yahoo.com.tr ORDUBAD ŞƏHƏRİNİN TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ ABİDƏLƏRİ
Ordubad türk-islam mədəniyyəti abidələrini özündə əks etdirən qədim Azərbaycan şəhərlərindən biridir. Orduba şəhərinin türk-islam abidələri öz üzərlərində əsrlər boyu tarixə, mədəniyyətə, milli kökə bağlılığını qoruyub saxlamışdır. Ordubad elə bir şəhərdir ki, tarixən buraya yolu düşən səyyahların, coğrafiyaşünasların marağına səbəb olmuş, onun haqqında müxtəlif sözlər deyilmişdir. Məsələn, Hacı Zeynalabdin Şirvani “Bustanüs-səyahə” kitabında yazır: “Ordubad ürəkaçan gözəl bir şəhərdir. Ora adama fərəh verən yerdir. Onun möhkəm qalası, bol suyu və çoxlu bağları vardır. Meyvəsi bol və dadlıdır. Havası insana sağlıq verir. İnsanlarının siması gözəldir”. Yaxud XX əsrin əvvəllərində buranı ziyarət etmiş Nefodov adlı səyyah yazıb: “Ordubad öz daş-qaşı ilə parıldayan qənirsiz gözələ bənzəyir. Ordubad çinarları təbiət tamaşası, el yaraşığıdır. Bu yurdun çinarları da torpağı kimi qədimdir” (4). Türk-
islam abidələri içərisində xüsusi yerlərdən birini məscidlər tutur. Məscidlər dini ibadətgah olmaqla yanaşı həm də mühüm təhsil mərkəzləri rolunu oynamışdırlar. Məlumatçıların verdiyi məlumata görə Ordubad şəhərində 36 məhəllə 36 məscid vardır. XIX-XX əsrin araşdırıcısı etnoqraf alim A.Paşayev mənbələrə əsaslanaraq yazır ki, Ordubad şəhərində bir Came məscidinin 63 məhəllə məscidi vardır (11, s. 71). V.Qriqoryev 1833-cü ildə nəşr etdirdiyi kitabında bildirir ki, şəhərin bütün küçələrində xüsusi məscidlər yerləşir, ancaq onlardan ikisi böyükdür. Bu məscidlərdən biri saraya bənzəyir ( 10, s. 194).
XIX əsrin birinci yarısında Naxçıvan ərazisində olan İ.Şopen isə Ordubad şəhərində 6 böyük, 25 kiçik məscid olduğunu qeyd edir (12, s. 482). AMEA-nın müxbir üzvü H.Səfərli yazır ki, məscidlərin çoxluğuna görə Ordubad şəhəri Şimali Azərbaycanın digər şəhərlərini qabaqlayır (9, s. 179). Bütün bunlar göstərir ki, tarixin bütün dövrlərində Ordubad şəhəri türk-islam mədəniyyətinin bir parçası olan məscidlərlə zəngin olmuşdur. Bir məsələni də vurğulamaq istərdik ki, Ordubad şəhər məscidlərinin heç birində minarələr yoxdur. Minarəni məscidin damında yerləşən səki əvəz edir. Topladığımız etnoqrafik məlumatlardan aydın olur ki, minarə qoyulmamasını belə izah edirlər ki, Ordubad şəhəri dağlıq ərazidə yuxarıdan aşağı maili şəkildə yerləşir. Bu vəziyyət səsin asanlıqla yayılmasına səbəb olur.
2
Ordubad şəhər məscidlərindən Came məscidi, Mingis məscidi, Təkeşiyi (Yəhya bəy) məscidi, Kürdətal məscidi, Yuxarı, Aşağı Anbaras məscidləri, Sərşəhər məscidi, Əngəc(ş) məscidi, Dilbər məscidi və s. qeyd etmək olar. Bu yazıda biz təkcə Came məscidi haqqında məlumat vermək istərdik. Came məscidi Ordubad şəhərinin əsas məscidlərindən biri və ya birincisi olmuşdur.
Ordubad şəhər Came məscidinin tikilməsi haqqında belə bir rəvayət mövcuddur. Rəvayətə görə Ordubad şəhərində varlı bir qadın yaşayırmış. O, mal-mülkünün çoxluğundan şikayət edir və mülkünün azalması üçün dua edirmiş. Ona məsləhət görürlər ki, o, çörəyi insanların ayağı altına töksün. Bu hərəkətinə görə Allahın qəzəbinə düçar olacaq və Allah onun mülkünü əlindən alacaqdır. Bu məsləhətə əməl etmək üçün qadın yaxınlıqdakı dağa çıxır. Burada qadın düşünür ki, çörəyi insanların ayağının altına tökməklə varının azalmasına nail olmaqdansa, həmin sərvətlə əhalinin istifadəsi üçün böyük bir məscid tikdirsə daha yaxşı olar. Həmçinin, məlumatçılar qeyd edirlər ki, qadın məscidin tikintisinə qoyduğu vəsait qədər pulu da məscidin sütunlarının birinin içərisinə qoyur ki, məscid hər hansı bir səbəbdən dağılarsa və ya onun təmirinə ehtiyac yaranarsa, həmin puldan istifadə olunsun. Çünki Ordubad şəhər came məscidi şəhərin baş məscidi olmaqla əhalinin həyatında önəmli yer tutmuşdur. Məhz bu səbəbdən onun ətrafında fəxri dəfnlər keçirilmiş, zamənəsinin görkəmli şəxsiyyətləri orada dəfn olunmuşdur. Nəticədə məscidin ətrafında qəbrstanlıq yaranmışdır
(6, s. 116). Məscid şəhərin əsasən baş meydanında yerləşir. Came məscidinin qapısı üzərində I Şah Abbasın nəsx xəttilə farsca beş sətrlik fərmanı həkk edilmişdir. Bu yazıda Ordubadın bütün əhalisinin vergidən azad olunduğu haqqında məlumat verilib. Məscidin plan quruluşu, bəzi elementləri və bədii tərtibatı onun ilkin əsasının daha qədim olduğu göstərilir. 1901-1902-ci ildə məsciddə təmir işləri aparılarkən tapılmış bir kərpic üzərindəki yazıdan onun əsasının hicri 111 ( miladi 729-cu il) ildə qoyulduğu aydın olur. Əgər bu sübut olunsa onda Ordubad Came məscidi Azərbaycanda ilk məscidlərdən birincisi sayılır. Sübuta yetrilə bilməməsinin səbəbi isə bu kitabənin indiyədək gəlib çatmamasıdır. Onu da qeyd edək ki, məscid həmin dövrdə bərpa olunarkən ona qərb tərəfindən bir salon əlavə edilmişdir. Uzunu təxminən 25 metr, eni 6,5 metr bu salonun ayrıca mehrabı vardır. Salon qadınlar üçün ayrıca nəzərdə tutulmuşdur. Məscidin yeni tikilən, qadınlar üçün salonun qərb divarında zanbaq təsviri içərisində rənglə yazılan kitabə isə xəbər verir ki, məsciddə aparılan tikinti və bərpa işləri ordubadlı Ağa Mirzə Babanın oğlu Hacıməhəmmədqulu ağa tərəfindən yerinə yetirilmişdir (7, s. 277). Hazırda məscidin şimal-şərq hissəsində mədrəsə, qərbində isə zorxana binaları yerləşir. (3, s. 54). Etnoqraf alim A.Paşayev öz tədqiqatlarında Came məscidi haqqında yazır ki, bu məscid şəhərin dini və inzibati mərkəzi sayılmışdır. Dini məqsədlə
3
tikilməsinə baxmayaraq bəhs olunan məscid şəhər camaatının ən çox toplaşdığı sosial-siyasi mərkəz funksiyasını da yerinə yetirmişdir (11, s. 71).
Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra Came məscidi də daxil olmaqla bir çox tarixi abidələrdə, o cümlədən "Əngəc", "Qırxpillə", "Meyrəmçə" və "Yetim" məhəllə məscidlərində təmir-bərpa işləri aparılmışdır. 2005-ci ildə "Yuxarı Ambaras" və "Sultan Murad" məscidi əsaslı təmir olunmuşdu.
Ordubad şəhər hamamıdır. Hamamın ümumi sahəsi 483 m 2 , divarlarının qalınlığı
1 metrdir (8, s. 154). Şərq hamamları üslubunda tikilən Ordubad şəhər hamamı giriş, çayxana, soyunma və yuyunma zallarından, çarhovuzlu çimərlik, xəzinə (su çəni) və ocaqxanadan ibarətdir. 8 əsas xidmət sahəsi olmuşdur. Ümumiyyətlə, hamamlarda yuyunma salonlarında soyuq və isti su tutarlar-xəzinələr yerləşirdi. Yuyunma salonu döşəmənin altında quraşdırılmış xüsusi kanallar vasitəsilə isidilirdi. Suyu isitmək üçün “külxan”, “ocaqxana” adlanan yer, kamera mövcud olurdu. Elə hamamlar da var idi ki, onların iki “ocaqxana”sı olurdu ki, bunlardan biri ilə suyu, digəri ilə hamamın özünü qızdırırdılar. Ocaq xəzinənin altında yerləşirdi. Ordubad şəhər hamamının zalının divarlarında hamama gələnlərin əşyalarını qoymaq üçün 4 ədəd dərin taxça düzəldilmişdir. Məlumatçıların qeyd etdiyinə görə hamamda qadın heykəli olmuşdur. Ancaq o sonralar aradan qaldırılmışdır. Hamamları tikərkən yerin seçilməsinə xüsusi önəm verilirdi. Bu yer suyun tutduğu yer olmalı idi. Hamamlar kəhriz, çay suları vasitəsilə işləyirdi. Hamamda istifadə edilən sular təmiz olardı, ora çirkab sular axıdılmazdı. Ordubad hamamının suyu Qarahovuz çeşməsindən götürülmüşdür. Hamam günlərinə gəldikdə isə həftənin bəzi günləri qadınlar, bəzi günləri isə kişilər hamama gedərdilər. Topladığımız çöl-etnoqrafik materiallara görə Ordubad şəhər hamamında 2, 5, 7 günlər kişi hamam günləri, qalan günlər isə qadın hama günləri olmuşdur. Hamam binası XX əsrdə təmir edilib və yenidən qurulmuşdur. Memarlıq quruluşuna görə XVIII- XIX əsrə aid edilir.
XVII əsrə aid ölkə əhəmiyyətli Azərbaycan memarlıq abidəsidir. Ordubad şəhərinin mərkəzində yerləşir. Qeysəriyyə orta əsrlər zamanı şəhər ticarətində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bazarlar qurupuna aiddir. AMEA-nın müxbir üzvü, professor H.Səfərli yazır ki, bu cür bazarlar bəzən “Bədistan” da adlanır və bu bazarlar üstüörtülü bazarlar tipinə aiddir (8, s. 158). Ümumi sahəsi 540 m 2 -dir. Abidə 10x10 m olan mərkəzi səkkizbucaqlı zaldan və onun üzərini qapayan dairəvi günbəzdən, günbəzi künclərdə saxlayan mürəkkəb quruluşlu dörd ədəd 4
dayaqdan və dayaqlarla kənar divar taxçaları arasında yerləşən keçidlərdən (eni 3,4 m) ibarətdir. Dayağın divarlarındakı taxçaların ölçüləri 1,4x1, 45x2,2 m-dir. Dayaq taxçalarından fərqli olaraq kənar divar taxçaları çatmatağ konstruksiyalı olub ölçüsü 3,4x1, 37x3 m-dir. Keçidlərin tavanı 16 ədəd kiçik günbəzlərlə qapanıb. Abidə bişmiş kərpicdən inşa olunmuş, divarının qalınlığı 80 sm-dir. Abidənin mərkəzi, günbəzi də daxil olmaqla, ümumi hündürlüyü 8,5 m-dir. Qeysəriyyə sözünün mənası keçmiş zamanlarda şahlara məxsus daş-qaş, ləl-cəvahirat satılması məqsədilə tikilmiş örtülü Şərq bazarı deməkdir. Belə bazarlara xalq arasında “Şah bazarı” da deyilir. Belə tikililərə dünyanın üç yerində rast gəlmək olar: Səmərqənd, Təbriz və Ordubad şəhərlərində. Hazırda ən görkəmlisi və abadı Ordubad şəhərində yerləşir (1). Orta əsrlər dövründə buradan Zərbxana kimi istifadə edilmişdir. Xalq arasında “Torpaq qala” kimi də işlənmişdir. Torpaq qala adlanması ilə bağlı bir rəvayyətdə vardır. Ordubad qız gəlinlərinin düşmənin əlinə keçməsin deyə Ordubadın başçılarından biri olan Yaqub xan onları doldurur Qeysəriyyəyə, üstünü isə torpaqlayır, bundan sonar buranın adı qalır Torpaq qala. Sonrakı dövrlərdə bu abidədən “Zorxana” kimi istifadə edilmişdir. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, həmin abidə (Zorxana abidəsi-A.O) bir zamanlar geniş yayılmış bu tip binaların Azərbaycan SSR-də qalmış yeganə nümunəsidir (5, s. 19). Hətta Sovet hakimiyyəti illərində cənubda giriş qapısının yanında “Zorxana” binası olduğunu və tarixi-mədəniyyət abidəsi kimi qorunduğunu bildirən löhvə vurulmuşdur. Ancaq belə güman etmək olar ki, sonradan bu binadan Zorxana kimi istifadə edilmişdir. Belə ki, zalının döşəməsi nisbətən binanın döşəməsindən aşağılıq olduğu üçün döşək əvəzinə dağlardan yığılmış gəvən kollarını buraya doldurub üstünə narın torpaq tökərmişlər. İrandan, Türkiyədən, Həmədandan və başqa yerlərdən gələn pəhləvanlar burada öz güclərini sınayarmışlar. Kim qalib gəlirdisə, hücrələrdə əyləşən xandan mükafat kimi bir kisə qızıl alarmış. XIX əsrin ortalarına yaxın Ordubadda yaradılmış “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinin yığıncaqları burda keçirilirdi. Belə ki, “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinin üzvləri Hacıağa Fəqir Ordubadi, Məhəmməd Tağı Sidqi, Qüdsi Vənəndi, Aşıq Abbas Dəhri, Usta Zeynal Nəqqaş, Hacı Əhməd Bikəs və başqaları bu binaya yığışıb öz yazdıqları əsərləri oxuyaraq kimin daha güclü yazdığını bəyan edərmişlər. Qeysəriyyə binası çar Rusiyasının hakimiyyəti dövründə feldşer Qasımın və pinəçi İbrahimin babaları və dayıları tərəfindən qızıl pulla alınaraq ipək sarıyan sexə çevrilmişdir. Sovet hakimiyyəti dövründə binanın bir tərəfi mağaza və anbar, digər tərəfi isə aşxana kimi istifadə edilmişdir. 1978-ci ildə ordubadlı memar Zakir Haşım oğlu Babyev tərəfindən abidə yenidən bərpa edilmişdir. 5
Qeysəriyyə binası 1981-ci ildən Ordubad rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. 14 yanvar 2011-ci il tarixdə Ordubad Rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin yerləşdiyi Qeysəriyyə tarixi abidəsinin bərpa işlərindən sonra açılışı olub. Açılış tədbirində iştirak edən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbov demişdir: “Azərbaycanın incisi olan Ordubadda tarixi abidələr bərpa olunur, onların gələcək nəsillərə çatdırılması təmin edilir. Hər bir yerin tarixi yalnız kitablarda deyil, onun torpağında, tikililərində, abidələrində yaşayır. Tarixini, Vətənini sevən insanlar abidələri qoruyub gələcək nəsillərə ötürməlidir. Hər birimiz tariximizlə qürur hissi keçirməli, bütün dünyaya göstərməliyik ki, ulu babalarımız, əcdadlarımız belə zəngin tarixə malik olublar” (13). Ordubad şəhərinin türk-islam abidələrindən danışarkən şəhərin Mingis məhəlləsində yerləşən səqqaxananı da qeyd etmək lazımdır. Professor H.Səfərli abidənin belə adlanması haqqında yazır: “Ərəbcə səqqa su satan, su paylayan, su verən, su çəkən və farsca ev sözünün birləşməsindən yaranmışdır” (8, s. 160). Deməli, səqqaxana su satılan yer anlamındadır. Səqqaxanalar dini xarakterli tikililər qurupuna daxildir. Etnoqraf alim İ.Məmmədova yazır ki, bu məkanların əksəriyyəti yaşıl rəngə boyanır və ya üzəri yeddi rəngdə kaşı ilə örtülürdü. Kaşı işləmələrində Kərbəla müsibəti, Həzrəti Əbülfəz və Həzrəti Abbas at belində, yaxud piyada, əynində zireh, sağ əlində nizə, sol çiynindən asılmış su tuluğu və s. təsvir olunurdu. Bundan başqa səqqaxananın daxili divarlarında imamların və dini ziyarətgahların çərçivəyə salınmış şəkili vurulur, ələm və qıfıllar asılır, həmçinin buraya müxtəlif rəngli parçalar niyyət edib düyünlənirdi. Bu şəkillər ona tamaşa edən hər kəsin dini hisslərini coşdururdu (2, s. 241).
İnanca görə kim səqqaxanadan su içsə, həmin xəstə şəfa tapar və o bir daha xəstələnməzdi. Ümumiyyətlə, burdan su içmək savab sayılırdı. Naxçıvan bölgəsində bu qəbil abidə demək olar ki, yox dərəcəsindədir, ancaq Ordubad şəhərində mövcuddur. Ordubad şəhərinin türk-islam abidələri sırasına Ordubad şəhər mədrəsəsi, Malik ibn İbrahim piri və Qara pir adlanan abidələri də daxil etmək olar. Son olaraq qeyd edək ki, Ordubad şəhərində mövcud olan abidələr türk-islam mədəniyyətli abidələri sırasına daxildirlər. Belə abidələr əhalinin ictimai-siyasi, sosial-mədəni həyatlarında mühüm rol oynamışlar.
1.
Azərbaycan” qəzeti, 2011, 20 mart.
2. Məmmədova İ. Təbriz şəhərinin madda mədəniyyəti. Bakı: Çaşıoğlu, 2016Ş 500 s. 3.
6
4. Ordubad əsrarəngiz Şərq şəhəri. “Şərq qapısı” qəzeti, 2015, 6 mart 5.
6.
Səfərli H. Ordubad şəhərinin müsəlman epiqrafikası abidələri. Bakı: MBM, 2009, s. 192 7.
Səfərli H. Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər. Bakı: Elm, 2003, 392 s. 8.
Səfərli H. Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri. Naxçıvan: Əcəmi, 2017, 216 s. 9.
Səfərli H. Ordubad şəhərinin məscidləri (I məqalə) // Axtarışlar, 2017, №2, s. 179-186 10.
Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Санкт- Петербург: Типографиу Департамента Внешней Торговли, 1833, 264 с. 11.
Пашаев А. Город Ордубад в ХIX- начале XX вв. Баку: Элм, 1998, 200 с. 12.
присоединения к российской империи. СПб, 1852, 1231 с. 13.
https://az.wikipedia.org/wiki/Qeysəriyyə-abidəsi Yüklə 406,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|