ORFIZM – nazwa ruchu religijnego o charakterze mistycznym i misteryjnym,
powstałego w Grecji ok. VII w. przed Chr.; wg tradycji starożytnej jego
założycielem był pieśniarz Orfeusz.
Na podstawie zachowanych źródeł nie można jednoznacznie stwierdzić,
czy Orfeusz (
[Orphéus], od:
[orphne] – mrok, noc, lub od:
[orphanós] – sierota; łac. Orion, Arion), z którym starożytni pisarze łączyli
powstanie o., był postacią rzeczywistą czy legendarną. Jego mityczną biografię
zaczęto tworzyć ok. V w. przed Chr. Wg niej Orfeusz żył w XII w., o czym
świadczyłby jego udział w wyprawie Argonautów (Pindar, Oda pytyjska, IV
177; Apollonios Rodyjski, Argonautyka); wątek ten poświadcza też wizerunek i
napis na metopie pochodzącej z pierwszej poł. VI w. przed Chr. (zob.
Orphicorum fragmenta, wyd. O. Kern, B 1922, I, frg. 1). Pindar (Oda pytyjska,
IV 176 n.) i Apollodoros (Biblioteka, I 3–2) wskazywali na boskie pochodzenie
Orfeusza (rodzicami mieli być Apollin i Kaliope; wg innej wersji ojcem był
tracki król Ojagros – Platon, Conv., 179 D; Apollodoros, Biblioteka).
W VI w. prz. Chr. Orfeusz był już postacią sławną, o czym świadczy
wypowiedź Ibikosa o „Orfeuszu o sławnym imieniu” (
[Onomáklyton Orphén] – Orphicorum fragmenta, I, frg. 2). Od V w. przed Chr.
uznawany był za najstarszego pieśniarza gr. (
[aoidán patér],
Pindar, Oda pytyjska; wg Alkimadasa wynalazł pismo i poezję), tworzącego
przed Homerem (Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 107, 5), co do wielkości
równego jemu i Hezjodowi (Platon, Apol. Socr., 41 A). Przypisywano mu
autorstwo wielu pieśni religijnych, które miały również moc magiczną
(Eurypides, Alkestis, 967–968); wierzono, że ich dźwięki działały na całą
naturę (m.in. Ajschylos, Agamemnon, 1629–1630; Eurypides, Bakchantki, 441
i Ifigenia w Aulidzie, 1629–1630); wg pierwotnej tradycji orfickiej
wyprowadzały też dusze z Hadesu (nawiązuje do niej Eurypides, Alkestis, 357–
359); z wątkiem tym związany jest mit o zejściu Orfeusza do Hadesu
(katabaza) po zmarłą żonę Eurydykę (Platon, Conv., 179 D), rozwinięty przez
poetów łac. (Wergiliusz, Georgiki, IV 4553 n.; Owidiusz, Przemiany, X 1–64;
pierwotną wersję mitu, ze szczęśliwym zakończeniem, poświadcza Izokrates,
Buzyrys).
Wg tradycji poświadczonej od V w. przed Chr., Orfeusz ustanowił
misteria (Demostenes, Mowy, 25, 11; Arystofanes, Żaby, 1032), które (wraz z
ogłoszonym przez niego „świętym orędziem” –
[hierói lógoi])
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
stanowiły genezę późniejszego ruchu orfickiego; związane były z kultem
trackiego boga Dionizosa (Apollodoros, Biblioteka; Diodor Sycylijski,
Biblioteka, V 77, 3, III 65, 44 n.). W późniejszym okresie zauważa się również
wpływ innych kultów, np. Demeter, Hekate (Pauzaniasz, Wędrówki po
Helladzie, I 37, 4, II 30, 2); T. Zieliński wskazuje na wpływ kultu Apollina. Z
misteriami związany jest przekaz o śmierci Orfeusza – miał zginąć podczas
orgii rozszarpany przez bachantki (Platon, Conv., 179 D; Apollodoros,
Biblioteka; Pseudo-Eratostenes, w: Orphicorum fragmenta, I, frg. 113);
pochowano go w Pierii, wg innej tradycji na Lesbos (legenda podaje, że jego
dusza ponownie narodziła się w ciele łabędzia – Platon, Resp., 620 A–C).
D
ZIEJE
I
CHARAKTER
ORFIZMU
. Na temat miejsca i czasu powstania o. już w
starożytności istniały sprzeczne opinie. Wg Herodota, o. narodził się w Egipcie
(Dzieje, II 81); Diodor Sycylijski uznał, że jego kolebką była Kreta (Biblioteka,
V 77, 3); z opinią tą zgadzają się O. Kern i A. Krokiewicz, który podstawowe
idee orfickie (np. wiarę w istnienie nieśmiertelnej duszy) wyprowadza z
wierzeń minojskich, natomiast początek o. ustala na VIII/VII w. przed Chr. Wg
C. A. Lobecka, E. Rohde i O. Gruppe, o. powstał dopiero w VI w. w Attyce na
tle religii dionizyjskiej.
Największy rozwój o. przypadł na drugą poł. VI w. przed Chr.; w tym
czasie istniały 2 główne centra: Kroton (płd. Italia; tu zredagowano
prawdopodobnie najstarszą teogonię orficką) oraz Ateny, gdzie działali
(związani z dworem Pizystratów) Orfeusz z Krotonu, Zopyros z Heraklei
(autor poematu
[Kratér]) oraz Onomakritos, autor pieśni orgiastycznych
ku czci Dionizosa (Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, I 37, 4), któremu
przypisywano redakcję pism Orfeusza (wg innych Muzajosa, ucznia Orfeusza
– Herodot, Dzieje, I 37, 4; Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie); w VI w.
działał też Ferekydes z Syros (wg innych pitagorejczyk), autor pisma Siedem
jam (
[Heptámychos]). W V w. pod imieniem Orfeusza znano wiele
pism (Eurypides, Alkestis, 966–967, oraz Hipolit, 952–954; jej istnienie w IV
w. poświadcza Platon, Resp., 364 E); ich autorstwo kwestionowali już
Pauzaniasz i Klemens Aleksandryjski, który powoływał się na katalog pism
Epigenesa O poematach przypisywanych Orfeuszowi (
[Perí tes eis Orphéa poiéseos]; jako autora Świętego orędzia i Zstąpienia do
Hadesu (
[Hádou eis katábasis]) wymienił Keknopsa; wg
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Klemensa był to Prodikos z Samos – Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 131,
3).
Od IV w. przed Chr. rozpoczął się schyłek o.; dominować zaczął o.
rytualny (Platon, Resp., 364 B–C); celem było oczyszczenie duszy z grzechów
i zapewnienie jej szczęścia po śmierci; służyły temu specjalne formuły
spisywane na (złotych) tabliczkach, w które zaopatrywano zmarłego – dusza
miała je wypowiadać przed bóstwem; ten zwyczaj poświadczony jest od IV do
II w. przed Chr. na terenach płd. Italii, Grecji i Rzymu, gdzie odkryto 17
tabliczek w grobach orfików (teksty te wydał G. Pugliese Carratelli pt. Le
lamine d’oro orfiche, Mi 2001). Misteria i pisma orfickie znane były na terenie
Grecji jeszcze w II w. po Chr. (Pauzaniasz wymienia m.in. Spartę oraz wyspę
Eginę, gdzie odprawiano misteria, które, jak wierzono, ustanowił Orfeusz –
Wędrówki po Helladzie, II 30, 3, III 14, 5, III 20, 5). W w. III i IV o. zaczął się
odradzać (głównie pod wpływem neoplatonizmu) m.in. w Egipcie i Azji
Mniejszej, co potwierdza obecność w orfickiej literaturze tego okresu (Hymny)
imion bóstw małoazjatyckich (m.in. Hipta, Sabasiosa, Melinoe, Mize).
O. nigdy nie uzyskał rangi religii państwowej, miał charakter prywatny;
jego treści przekazywano za pośrednictwem pism i przez wędrownych
nauczycieli, tzw. orfeotelestów (
[orpheotelestái] – Platon, Resp.,
362 E). Nauczali w domach lub w zaimprowizowanych kaplicach, gdzie
odprawiano obrzędy rytualne (zwł. oczyszczania). Nie można jednoznacznie
stwierdzić, czy ruch orficki miał formy zorganizowane (kręgi, gminy,
kapłaństwo hierarchiczne). Starożytni pisarze poświadczają jedynie istnienie
„życia orfickiego” (
[orphikos bios] – Platon, Leg., 782 C–D), które
charakteryzowało się ściśle określonymi zasadami postępowania (zakaz
zabijania istot żywych), przyjmowania pokarmów (np. zakaz spożywania
mięsa; wyjątek stanowiła rytualna uczta – omofagia), ubioru, pochówku.
(Herodot, Dzieje, II 81; Arystofanes, Żaby, 1032–1133; Eurypides, Hipolit,
948–957), wspominają też o „ludziach z kręgu Orfeusza” (Platon, Cra., 400 C i
Prot., 316 D). Za zorganizowaną formą o. opowiadają się niektórzy badacze; J.
M. C. Toynbee i A. Krokiewicz twierdzą, że gminy orfickie istniały na terenie
Italii (zwł. w Krotonie), w Grecji oraz w gr. części Azji Mniejszej; argumentem
są odrębne cmentarze dla wyznawców o., misteryjne formy kultu oraz
hierarchiczność wyznawców (co najmniej 2 stopnie wtajemniczenia – Platon,
Phaed., 67 C; Eurypides, Hipolit, 954).
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
P
ISMA
ORFICKIE
. Utwory należące do najstarszej (pierwotnej) tradycji
orfickiej zachowały się jedynie we frg. Zebrał je i wydał O. Kern (Orphicorum
fragmenta, II). Znalazły się wśród nich: 1) Święte orędzie w 24 rapsodiach (
[Hieroi logoi en rhapsodíais kd], frg. 60–235; wg A.
Krokiewicza frg. pochodzą z późniejszej redakcji) – przedstawia kosmogonię
orficką w formie przesłania Orfeusza do Muzajosa; 2) poemat Porwanie Kory
(
[Káthodos tes Kores]) 1 i 2 (frg. 48–53) – być może
pierwotnie stanowił część starszej redakcji Rapsodii. We frg. zachowało się też
pismo Ferekydesa z Syros pt. O siedmiu jamach, które zrekonstruował i wydał
R. Eisler (w: Weltenmantel und Himmelszelt, Mn 1910) oraz utwór
kosmogoniczny odnaleziony w 1962 w Derveni, datowany na III w. przed Chr.
(wyd. R. Merkelbach pt. Das orphische Papyrus von Derveni, Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik 1 (1967), 1–12; wyd. R. Janko pt. The Derveni
Papyrus. An Interim Text, tamże, 116 (2003), 1–62).
W całości zachowały się 3 utwory, pochodzące z okresu późnego antyku:
1) Hymny orfickie (
[Orpheos hýmnoi]), z III lub IV w. (niektórzy
datują na koniec II w.) – zbiór zawierający 87 utworów (rytualnych)
skierowanych do różnych bóstw (Orphica, wyd. G. Hermann, L 1805, Hi 1971;
Orphica, wyd. E. Abel, L 1885, Hi 1971; Orphei hymni, wyd. W. Quandt, B
1941, Hi 2005;
[Orphikói hýmnoi], wyd. P. Grabinger, At 1977;
tłum. pol. J. Dziubiński, w: Hymny orfickie, pojęcia, Wr 1993, 3–23); 2)
Argonautyka orficka (
[Orpheos Argonautiká], datowana na
IV w, tematycznie nawiązująca do utworu Apolloniosa Rodyjskiego (Orphica,
wyd. G. Hermann; Les argonautiques, wyd. G. Dottin, P 1930); 3) Litika (
[Lithiká]) z IV w. – opisuje magiczne i lecznicze właściwości kamieni
(Orphica, wyd. G. Hermann), wg A. Krokiewicza nie należy do tekstów
orfickich. Do utworów orfickich zaliczony został (przez R. Popowskiego)
utwór przedstawiciela drugiej sofistyki – Kallistratosa pt. Opisy (
[Ekphráseis]; w: Philostratus, Imagines. Callistratus, Descriptiones, tłum. A.
Feirbans, Lo 1931; Kallistratos, Opisy, tłum. R. Popowski, Roczniki
Humanistyczne 34 (1986) z. 3, 89–104), datowany na III–IV w., opisujący 14
rzeźb przedstawiających postaci związane z tradycją orficką.
N
AUKA
ORFICKA
. Orficy stworzyli oryginalną kosmogonię (wraz z
teogonią) i antropogonię oraz etykę i eschatologię. Ich nauka opierała się na
trzech podstawowych zasadach: 1) istnienia „jedności w wielości” (tzw.
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
pantohenizm; miał ją sformułować Muzajos, wg Diogenesa Laertiosa – DLaert,
I 3); 2) powrotu świata, czyli wielości, do początku, czyli jedności
(apokatastaza); 3) jednoczącego działania miłości, podstawowej (duchowej)
siły kosmogonicznej. Nauka o powstaniu świata znana jest za pośrednictwem
trzech komplementarnych kosmogonii, które cytują: apologeta chrześcijański
Atenagoras (Pro Christianis, XVIII 20) oraz neoplatończycy Olimpiodor (In
Platonis Phedonem, 61 C) i Damaskios ( De principiis, 123 n.). Wg nich orficy
wierzyli w istnienie prazasady nazwanej Noc (
[Nyks]; wg Atenagorasa
utożsamianej z wodą; potwierdza to Arystoteles, Met., 984 A), jednoczącej
wszystkie przeciwieństwa; z niej wyłoniło się „jajo świata” (wątek ten
sparodiował Arystofanes w utworze Ptaki, 693 n.; idea kosmogonicznego jaja,
zawierającego zarodki wszechrzeczy, pojawiła się już w Egipcie w kosmogonii
hermopolitańskiej), z niego powstały: Niebo (Uranos), Ziemia (Gea) oraz
istniejący pośród nich Fanes (od
[phanós] – jasny), androgyniczna („o
podwójnej naturze” –
[diphyés]) istota, nazywana też Protogonosem (
) i Erikepaiosem (
) (Diodor Sycylijski, Bibioteka, I 11, 3;
Hymny orfickie, VI) lub Erosem (
) ( Hymny orfickie, LVIII). Olimpiodor
wskazywał na istnienie czterech królestw w dziejach świata (wg A.
Krokiewicza, Platon pisze o sześciu – Phil., 66 C). Pierwsze 3 to królestwa
Uranosa, Kronosa i Zeusa, który po połknięciu Fanesa (ten wątek przypomina
znaną z teogonii Hezjoda opowieść o połknięciu przez Zeusa małżonki Metis,
Rozwagi, i narodzinach Ateny, symbolizującej u pitagorejczyków duszę
świata) stworzył trwający obecnie świat, będący jednym organizmem bóstwa
(panteizm), bowiem jego początkiem, (środkiem) i kresem jest Zeus (
,
[arché panton, panton te teleuté], por. Platon, Leg., 715 E;
Orphicorum fragmenta, II, frg. 21; Hymny orfickie, XV), podobnie jak w
swoich epokach Uranos i Kronos (Hymny orfickie, IV i XIII). Dalsze dzieje
świata (odpowiadające czwartemu królestwu wg Olimpiodora, szóstemu wg
Platona) orficy wiązali z postacią Zagreusa (stanowi on epifanię Fanesa),
zrodzonego z Zeusa i Kory (lub Demeter); jego pojawienie się w świecie, które
miało zamknąć cykl dziejów przez powrót ducha (światła) do swoich źródeł,
stało się początkiem katastrofy kosmicznej (co przedłuża czas trwania epoki
Zeusa), polegającej na rozproszeniu światła na ziemi. Ten etap dziejów
przedstawiony został w formie mitu (Platon, Leg., 701 A–C); wg niego Zagreus
został rozszarpany i pożarty przez siedmiu Tytanów (być może uosabiających
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
demoniczne siły kosmosu), odrodził się jednak z serca ocalonego przez Atenę
(wg innej wersji przez Zeusa), pod postacią Dionizosa; ten sam mit podaje, iż z
popiołu Tytanów (którzy zginęli od pioruna Zeusa) powstali ludzie
(Orphicorum fragmenta, II, frg. 140; Hymny orfickie, XXXVII); na gruncie
tego opowiadania orficy rozwinęli antropologię i eschatologię.
Antropologia orficka ma charakter dualistyczny; człowiek stanowi
połączenie dwóch różnych pierwiastków – duchowego (cząstka Zagreusa) oraz
cielesnego (element tytaniczny). Na tej podstawie orficy ukształtowali
(odmienny od homeryckiego) pogląd o nieśmiertelnej duszy ludzkiej oraz o
(traktowanym jako jej grób) śmiertelnym ciele (relację tę charakteryzowało
określenie:
–
[soma – sema], Platon, Cra., 400 C; Orphicorum
fragmenta, II, frg. 8), które nadto postrzegali jako źródło namiętności i zła.
Wierzyli, że ostatecznie dusza może się wyzwolić z istniejących więzów przez
miłość dążącą do pierwotnej jedności (pokonać ona może nawet śmierć –
pogląd ten przedstawiał pierwotny mit o Orfeuszu i Eurydyce), dobre uczynki,
ascezę, doświadczenie mistyczne, rytuały oczyszczające i formuły, które
pomagały duszy w wędrówce po śmierci; przyjmując istnienie tzw. koła
narodzin (Orphicorum fragmenta, II, frg. 226), wierzyli, iż dusza może
odpokutować winy, odradzając się (metempsychoza) w ciele człowieka
(mężczyzny, kobiety), zwierzęcia (przykład Orfeusza), rośliny, a nawet
minerału, aż do całkowitego oczyszczenia, które wieńczy apoteoza.
R
ECEPCJA
. O. już od VI w. miał wpływ na gr. myśl religijną i filozoficzną.
Na jego tle rozwinęli misteria pitagorejczycy (Jamblich, Żywot Pitagorasa); od
orfików przyjęli niektóre zwyczaje i wiarę w reinkarnację. Empedokles w
poemacie Oczyszczenia (
[Katharmói]) przyjął od nich wiarę w
nieśmiertelność duszy oraz w metempsychozę. Orfickie źródła ma Platońska
nauka o duszy (w Fedonie, Kratylosie i Gorgiaszu) oraz o Erosie (w Uczcie).
Teogonie i kosmogonie orfickie znane były medioplatończykom (Plutarch) i
neoplatończykom (Olimpiodor, Damaskios) oraz przedstawicielom tzw. drugiej
sofistyki (Kallistratos). Kosmogonia i antropogonia orficka znane były
gnostykom; bliskie o. są ich poglądy o upadku duszy w materię, o siedmiu
archontach oraz eschatologia rytualno-magiczna. O. znany był pisarzom
chrześcijańskim; w Orfeuszu widzieli m.in. prefigurację Chrystusa (co miało
wpływ na ikonografię), nazywali go pierwszym teologiem (Klemens
Aleksandryjski, Kobierce, V 49, 3–4; 78, 4–5; 123, 1–2; 124, 1–2; Augustyn,
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
De civ. D., XVIII 14), filozofem (Tomasz z Akwinu, F. Bacon) oraz twórcą
cywilizacji (G. Chapmann, XVI w.). W okresie renesansu do idei orfickich
nawiązywali platończycy wł. i franc.: Marsilio Ficino (przełożył na łac. Hymny
orfickie), Giovanni Pico della Mirandola, G. Le Fèvre de la Boderie; przyjęli
wywodzącą się z o. zasadę jedności i harmonii całej natury (Pico della
Mirandola twierdził, że stanowiła podstawę magii naturalnej); podobny pogląd
głosił w poezji P. de Ronsard (w poemacie Orfeusz).
Idee orfickie od starożytności kształtowały też poglądy i wyobraźnię
artystów. Nawiązywano do wątków z mitologii orfickiej: do dziejów Orfeusza i
Eurydyki oraz do śmierci Orfeusza (w literaturze przedstawili je m.in.:
Wergiliusz, Owidiusz, E. Spenser, J. Milton, P. de Ronsard, F. Lope de Vega, P.
Calderón de la Barca, Novalis, A. Finch, J. B. Leicester, S. Mallarmé, R. M.
Rilke, P. Emmanuel; w malarstwie np.: Tycjan, J. de Momper, A. Dürer, T. V.
da Urbino, N. Poussin, L. Giordano); w malarstwie popularnym tematem było
przedstawianie Orfeusza wśród zwierząt oraz grającego na lirze (m.in. P. P.
Rubens, J.-B. C. Corot); dzieje Orfeusza były tematem librett operowych i
baletowych oraz inspiracją poematów symfonicznych (m.in. F. Liszt, H.
Berlioz).
Od XVI w. zaczęto w Orfeuszu postrzegać ideał twórcy, dla którego
poezja jest (graniczącą z mistyką) formą poznania natury i Boskich tajemnic,
ten pogląd reprezentowali m.in. Ronsard, P.-S. Ballanche (w historiozoficznym
poemacie Orfeusz, gdzie podjął też problem palingenezy), Novalis, Hölderlin
oraz Rilke (Sonety do Orfeusza, poemat Orfeusz i Eurydyka). Ponadto w epoce
romantyzmu Orfeuszowi zaczęto przypisywać cechy prometejskie (np. W.
Hugo); wg G. de Nervala i S. Mallarmé uosabiał on światło (poznanie)
przeciwstawione bóstwom ciemności, które przekazał ludziom (w filozofii
podobny pogląd w XVIII w. głosił G. Vico). W literaturze pol. do tematów
orfickich nawiązywali m.in.: J. Słowacki (Genezis z Ducha), C. K. Norwid
(Notatki z mitologii), F. Faleński (wiersze Lutnia Orfeusza, Skargi Orfeusza)
oraz A. Asnyk (dramat Orfeusz i Bachantki).
S. Schneider, Rzut oka na dzieje orfiki w starożytności i w nowszych
czasach, Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny
39 (1904), 297–335; A. Boulanger, Orphée. Rapports de l’o. et du
christianisme, P 1925; J. Kruszyński, O. i jego nauka, AK 13 (1927) t. 19, 317–
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
335; T. Sinko, Przypływy i odpływy o., Przegląd Współczesny 13 (1934) t. 48,
233–245; W. K. C. Guthrie, Orpheus and Greek Religion, Lo 1935, 1952
2
, Pri
1993; M. J. Lagrange, Les mystères. L’o., P 1937; I. M. Linforth, The Arts of
Orpheus, Be 1941, NY 1973; A. Krokiewicz, Studia orfickie, Wwa 1947, 2002;
E. V. Marmorale, L’ultimo sguardo di Orfeo, Giornale italiano di filologia 12
(1959), 6–13; M. Grant, The Myth of Orpheus and Eurydice, History Today 17
(1967), 368–377; G. Colli, La sapienza greca, I, Mi 1977, 1987
4
; H.
Wójtowicz, Z helleńskich nurtów mistycznych, Meander 34 (1979), 129–146;
R. Popowski, O. w „Opisach” Kallistratosa, Roczniki Humanistyczne 36
(1988) z. 3, 119–127; Reale I 447–465; O. et Orphée, G 1991; C. Rowiński,
Orfeusz i Eurydyka, w: Mit, człowiek, literatura, Wwa 1992, 105–132; W.
Lengauer, „Hieroi logoi” – tajne nauki starożytnych Greków, Ars Regia 2
(1993), 13–34; Orfeo e l’o., R 1993; J. D. Reid, The Oxford Guide to Classical
Mythology in the Arts. 1300–1990s, NY 1993, II 777–801; L. Brisson, Orphée
et l’o. dans l’antiquité gréco-romaine, Aldershot 1995; M. Wojewoda, R.
Dudek, Preegzystencja, nieśmiertelność, reinkarnacja, Kr 1996; Le religioni
dei misteri, I: Eleusi, dionisismo, o., R 2002, 2004
4
; D. Zarewicz, O orfickich
źródłach Platona, Wszechnica Polska 1 (2002) z. 4, 67–78; Mit Orfeusza.
Inspiracje i reinterpretacje w europejskiej tradycji artystycznej, Gd 2003; J. M.
Spychała, Orfeusz i orficy – zarys problematyki, Klio (2003) z. 4, 3–24.
Anna Z. Zmorzanka
Orfizm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Dostları ilə paylaş: |