Orta asya sanati

ORTA ASYA SANATI

Orta Asya Geniş bozkırların ve çöllerin bulunduğu bir bölgedir. Bölgenin en önemli dağları, Altay, Ötüken ve Sayan’dır. Bölgede Seyhan, Ceyhun, Orhun ve Selenga ırmakları bulunmaktadır. Burada sert bir kara iklimi hüküm sürer. Kışlar dondurucu ve fırtınalı, yazlar ise kavurucu sıcaklarla kurak geçer. İklim şartları tarıma yeteri kadar imkan tanımaz. Başlıca geçim kaynağı hayvancılıktır. Kışın sık sık görülen fırtınalar insanlar ve hayvanlar için felaketler getirir. Hayatı güçleştirir. Orta Asya’nın sahip olduğu bu özellikler Türklerin yarı göçebe bir yaşam biçimini benimsemelerine sebep olmuştur. Türklerin Orta Asya’da kurdukları en önemli devletler, Hun, Göktürk ve Uygur Devletleridir.

Hun Sanatı

Tarihte bilinen ilk Türk devleti Büyük Hun Devleti’dir. Hun devletinin başkenti Ötüken’dir. Hunlar Orhun ve Selenga ırmakları ile Ötüken çevresinde yaşamışlardır. Hunların en güçlü oldukları zaman Mete Han zamanıdır. Hunların en önemli yerleşim merkezi Pazırık vadisidir. Yapılan kazılar sonucunda bu merkezde bir çok sanat eseri ortaya çıkarılmıştır.

Hun Mimarisi

Hunların yarı göçebe yaşam biçimi çadır sanatının, ölümden sonraki yaşama ait dini inanışları ise Kurganların gelişmesini sağlamıştır. Hun dönemine ait en önemli kurganlar Pazırık, Noin ula ve Esik kurganlarıdır. Pazırık kurganları Rus arkeolog Rudenko tarafından 1929 yılında bulunmuştur. Bu kurganların içinde at koşum takımları, keçeden yapılmış bellemeler (eyer örtüsü) kemer toka gibi çok sayıda eşya çıkarılmıştır. Hunlar yerleşik yaşama geçinceye kadar çadırda yaşamışlardır. Yapılan kazılarda Hun evi ortaya çıkarılmıştır. Bu evlerin altında sıcak hava ve dumanın geçtiği ısıtma boruları vardır. Bu sisteme Hipokaust adı verilir.

Hun Dönemi Resim Sanatı

Hun dönemine ait resimler kaya ve mağara duvarlarında çeşitli halılarda ve bellemelerde yer alır. Kaya ve mağara duvarındakiler ya boyanmış ya da çizilmiştir. Halılarda ve Türk düğümü ile dokunmuş bellemelere çeşitli motifler dokunmuştur. Hunlara ait tüm bu eserlerde çeşitli hayvan mücadeleleri, geyik figürleri, kaplumbağalar, insan başları betimlenmiştir.

Pazırık Halısı

Türk halı sanatının ve dünya halılarının bilinen en erken tarihli (en eski örneği) Pazırık halısıdır. Altaylardaki beşinci Pazırık kurganlarında bulunmuştur. Pazırık halısı 1.89x2 metre boyundadır. Gördes (Türk düğümü) ile dokunmuştur. Halı üçü dar, ikisi geniş beş bordürle çevrilidir. Halının zemini 24 kareye ayrılmış ve bunların içi dört yapraklı bitkisel motiflerle doldurulmuştur. Halının bordürlerinde, aslan, grifon ve süvari figürleri yer alır. Halı kök boya ile renklendirilmiştir. Halıda kırmızı, sarı ve mavi renkler kullanılmıştır.

GÖKTÜRK SANATI

Göktürkler Orta Asya’daki toplulukları bir çatı altında toplayan ilk Türk Devletidir. Devletin merkezi Ötüken’dir. Göktürkler yarıgöçebe biçiminde yaşamışlardır. Dini inanışları, Şamanizm ve göktanrı inancıdır. Ayrıca ilk yazılı belgeleri bırakmaları bakımından da Türk tarihinde ayrı bir yere sahip olmuşlardır.

Göktürk Mimarisi

Göktürkler ölümden sonra yaşamın devam ettiğine inanıyorlardı. Konut olarak çadırlarda yaşamışlardır. Ölen önemli bir kişinin anısına anıtmezarlar yapmışlardır.

Orhun Yazıtları

Göktürkler döneminin, Türk sanat ve kültür tarihi için en önemli yanlarından biri de onların bıraktığı bol miktarda yazılı anıtın günümüze gelebilmesidir. Bu anıtlar Türk adının geçtiği ilk Türkçe metinler ve taşa yazılmış ilk Türk tarihi olmaları açısından önemlidir. Orhun anıtlarının en ünlüleri Baykal gölü çevresinde Orhun ırmağı kıyısında bulunan Vezirtonyukuk, Kültigin ve Bilgekağan Anıtlarıdır. Orhun anıtlarını ilk kez Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Thomsen 1899 yılında okumuştur.

Kültigin Anıtı

732 yılında Kültigin için ağabeyi Bilgekağan tarafından diktirilmiştir. Kalker taşından yapılmıştır. Anıtın üzerinde ejderha figürü kabartmaları yer alır. Anıtın batı yüzünde Çince bir metin, diğer yüzlerine ise oldukça düzgün Türkçe metinler kazınmıştır. Bilge Kağan Anıtı 735 yılında dikilmiştir. Günümüze oldukça harap bir durumda gelen anıtın yazıları da okunamayacak derecede siliktir. Çince yazıların üzerine Türkçe açıklamaları yazılmıştır.

Göktürk Heykel Sanatı

Göktürk heykellerinin çoğu, bir elleriyle silahını, öbür elleriyle güç ve hükümdarlık sembolü olan kadeh tutarken betimlenmiştir. Göktürklerin diğer heykel örnekleri arasında Balballar önemli bir yer tutar. Balbal: Ortaasya Türk Sanatında, öldürülen her düşman için dikilen kabartmalı taşlara verilen addır. Soylu kişi ve hükümdarların mezarlarına dikilen balballar, ölen kişiye öteki dünyada hizmet edeceğine inanılan düşmanları temsil etmeleri bakımından ilgi çekici eserlerdir.

UYGUR SANATI

Uygurların merkezi Karabalgasun kentidir. Uygurlarla birlikte Türk sanatı ilk kez yerleşik bir sanat olma niteliği kazanmıştır. Bu dönemde geliştirilen sanat ve mimarlık ögeleri, İslamiyetten sonraki Türk sanatına etkide bulunmuştur.

Uygur Mimarisi :Uygurlar, yerleşik yaşama geçtikleri için değişik türde birçok mimari eser ortaya koymuşlardır. Dinlerin etkisiyle tapınaklar yapmışlardır. Uygur tapınaklarında genellikle bir iç avlu etrafında düzenlenmiş bölümler bulunur. Avlunun ortasında tapınağın adandığı ilahi heykel bulunur. Uygurlar dönemi kentçilik açısından da önemli bir dönemdir. Uygurların önemli kent ve sanat merkezleri şunlardır: Baykal, Beşbalık, Turfan. Uygur kentlerinde sivil ve askeri mimari iç içe girmiştir. Bu kentlerin etrafı, surlar ve kulelerle çevrilidir.