O‘rta Osiyo cho‘llariga umumiy tavsif

O‘rta Osiyo cho‘llariga umumiy tavsif
Cho’llar cho’l emas, ular bitmas tuganmas xazina. Cho’llar tabiatning o’ziga xos

ne’matlarini mujassam qilgan nodir hududlardir. Ularning nodirligi eng avvalo jonli

olamning yashash manbai bo’lgan quyosh nuri va haroratining ko’pligi hamda suv

resurslarini esa o’ta taqchilligidadir. Lekin suvni inson aql - zakovati, qudrati bilan

cho’lga keltira oladi, quyosh nuri va issiqlikni esa yo’q. O’rta Osiyo, jumladan

O’zbekiston cho’llarini yana bir nodir tomoni shundaki ularning “qoq” o’rtasidan

Amudaryo va Sirdaryo g’arbga - Orol dengizi tomon oqadi. Mazkur daryolar

Tyanshan-Pomir tog’larining in’omi. Tog’lar suv to’playdi va nihoyat uni cho’llarga

“uzatadi”. Tog’larning cho’llarga baxshida etgan bu muruvvati uzoq geologik va

tarixiy davrdan buyon davom etib kelmoqda. Insonlar esa bu azaliy muruvvatdan

foydalanib, cho’llarda obod maskanlar - vohalar va madaniy qadriyatlar majmualarini

bunyod etganlar. Ushbu daryolar kelgusida ham tabiiy, tarixiy, diniy va madaniy

jihatdan yaxlit bo’lgan Orol havzasidagi xalqlar uchun bab - barovar xizmat qilmog’i

lozim.
Tabiatda, yer yuzida yomon joyning o’zi yo’q, balkim nodon egasi bo’lishi

mumkin. Shu jihatdan qaraganda, cho’l tabiati ham go’zal, o’zgacha go’zal; bu

yerning osmoni musaffo, yulduzlari yorqin va katta, haqiqiy geografik ufqni aynan

shu yerda ko’rish mumkin. Ayniqsa, yam-yashil o’tloq va lolaqizg’aldoqlar bilan

gilamdek qoplangan cho’l manzarasini bahor oylarida ko’rish har qanday kishiga

rohat va halovat, shavqu zavq, xush kayfiyat bag’ishlaydi.Cho’l zonasi o’ziga xos

tabiiy kompleks bo’lib, yer sharining mo’’tadil, subtropik va tropik iqlim

mintaqalaridagi o’ta qurg’oqchil kontinental iqlimli hududlardan iborat. Cho’llarning

paydo bo’lishi va rivojlanishi sayyoramiz geografik qobig’ining zonalligi bilan

bog’liqligi aniqlangan. Zonallik esa, yer yuzida issiqlik va namlikning bir me’yorda

taqsimlanmaganligini mahsulidir. Ayrim olimlar yuqoridagilar bilan birga orografik

to’siqlar, subtropik kengliklarda yil davomida yuqori atmosfera bosimini

hukmronligi, sovuq dengiz oqimlarining materik sohillariga ta’siri kabi omillar ham

cho’llarni shakllanishida etakchi o’rin tutadi, deb hisoblaydilar. Iqlimiy

ma’lumotlarga ko’ra, hozir cho’l va chalacho’llar 4,7 mlrd. ga ni egallaydi.

Quruqlikni qariyb 1/3 qismini ishg’ol etgan bunday joylarda dunyo aholisining 15

foizi yashaydi.

O’rta Osiyo hududida cho’llarni shakllanishi al’p burmalanishiga borib taqaladi.

Kaynazoy erasining neogen davrida sodir bo’lgan alp burmalanishi natijasida o’lka

janubidagi Pomir, Hindikush, Paropamiz, Safedko’h, Bandi Turkiston, Kopetdog’

tog’lari ko’tarilgan. Mazkur tog’lar Hind okeanidan keladigan iliq va sernam havo

massalarini to’sib, mintaqada arid zonani hosil bo’lishiga hissa qo’shgan.

Cho’lshunos olimlar A.G.Babaev va Z.G.Freykin fikricha, cho’ldeganda- juda

quruq va jazirama iqlimli, nihoyatda kam yog’inli va nisbatan siyrak o’simlik

qoplamiga ega bo’lgan tabiiy hududlar tushuniladi. Bunday joylarda atmosfera

yog’inlarining kamligi (250 mm gacha) va ularni yil fasllari bo’yicha notekis

taqsimlanganligi xos, shuningdek, tushadigan yog’inlarga ko’ra bug’lanish bir necha

marta yuqori. Cho’llarda doimiy oqar suvlar shakllanmaydi.

Ana shunday iqlimiy xususiyatlarga ega tabiat zonasi O’rta Osiyoning katta

qismini ishg’ol etgan. U g’arbda Kaspiy dengizi qirg’oqlaridan sharq va janubisharqda Jung’oriya Olatovi, Tyanshan va Pomir-Oloy tog’ tizimlarigacha, shimolda

taxminan 480

sh.k. dan janubda Kopetdog’ va Paropamiz tog’ oldilarigacha

cho’zilgan. Cho’l va chalacho’llar o’lkaning 65,3 foizini egallab, ularning maydoni

qariyb 211 mln gektarga yetadi.

Cho’llanish ham global maqomga ega bo’lgan muammolardan biri bo’lib,

ekologik muammolar toifasiga kiradigan tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlarni

buzilishi oqibatidir. Muammoning xalqaro jamoatchilik e’tiboriga tushishiga asosiy

sabab Afrikadagi Sahroi Kabir cho’lining janibiy chegarasida joylashgan Sahel

zonasida ro’y bergan surunkali qurg’oqchilik va uning fojiyali oqibatlaridir.

Cho’llanish ba’zan yarim nam iqlimli joylarda ham kuzatiladi. Qurg’oqchilik

esa cho’llanish jarayonining “xamirturushi’’dir. X-XVIII asrlar davomida Rossiyada

40 marta qurg’oqchilik sodir bo’lgan, XIX asrda esa 9 marta. Hozirgi davrda o’rmondasht va dasht zonalarida ham har 3-4 yilda ushbu zararli ofat takrorlanmoqda.

Qayd qilish lozimki, sobiq Ittifoqda va O’rta Osiyoda cho’llanishga qarshi

kurash, ya’ni uning tashkiliy va bevosita amaliyoti bilan bog’liq masalalarni hal

qilishda Turkmaniston Fanlar Akademiyasi huzuridagi Cho’llar instituti jamoasining

o’rni beqiyos bo’ldi. Bu institut 1962 yilda tashkil etilgan. Mazkur ilmiy markazga

1967 yildan boshlab sobiq Ittifoq hududidagi qurg’oqchil (arid) hududining tabiiy

resurslarni o’rgnish va ulardan samarali foydalanish bo’yicha faoliyat ko’rsatayotgan

ilmiy jamoalar ishini muvofiqlashtirish huquqi berildi. Institut huzurida “O’rta Osiyo

va Qozog’iston cho’l hududlarini o’rganish va o’zlashtirish“ muammolari bo’yicha

Ilmiy kengash tashkil qilindi. 1967 yildan boshlab har yili 6 marta “Cho’lni

o’zlashtirish muammolari “ nomli Xalqaro ilmiy- amaliy jurnalni chop etish yo’lga

qo’yildi. Ushbu jurnal cho’llanishga qarshi kurash, cho’lshunoslik ilmi va cho’l

zonasi tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish va ularni asrab - avaylanishning

jarchisi deb baholash lozim.

O’rta Osiyoda cho’llashishning yuzaga kelishi va rivojlanishida insonning

faoliyati ham asosiy omil hisoblanadi. Binobarin, cho’llashish arid va semirid

zonalarining resurslaridan oqilona foydalanilmaganligi natijasida vujudga kelgan.

Arid hududlar yer yuzasining 30% maydonini egallaydi. Bu hududlarda yer

yuzidagi sug’oriladigan ekin maydonining 80 %, 170 mln ga lalmi yer va 3,6 mlrd. ga

yaylov joylashgan. Bu hududlarda 850- 900 mln yoki yer shari aholisining 20%

yashaydi.

O’rta Osiyoda arid yerlar maydoni 250 mln.ga bo’lib, shundan Qozog’istonda

170, Turkmanistonda 40, O’zbekistonda 30, Tojikistonda 7,1 Qirg’izistonda 4 mln.ga

joylashgan. YuNEP ma’lumotiga ko’ra yer yuzida cho’llashish natijasida har yili 6

mln.ga sug’orib ekin ekiladigan yer yo’qotiladi. Umuman olganda cho’llashishdan

yer sharida 40 mln.ga obikor yer, 3,5 mlrd ga yaylov va lalmi yerlar jidaiy zarar

ko’rgan. Keyingi 20 yil davomida (1974-1994 yillar) cho’llashish natijasida qishloq

xo’jaligi mahsulotlarini yo’qotishdan ko’rilgan zarar yer yuzida 520 mlrd. amerika

dollarini tashkil qilgan. Shu yo’sinda davom etadigan bo’lsa, yaqin kelajakda yer

sharining qurg’oqchil rayonlarida haydaladigan yerlarimizning 1/3 qismi yo’qotiladi.

O’rta Osiyo hududi ikkita iqlim mintaqasida joylashgan. a) mo’tadil

mintaqaning janubida va b) subtropik mintaqaning shimoliy qismida. Mo’tadil iqlim

mintaqasida dasht, chala cho’l va cho’l zonalari, subtropik mintaqada subtropik

cho’llar zonasi joylashgan.

Dasht zonasiga Turg’ay platosining shimoliy qismi, Qozog’iston past

tog’larining shimoliy va markaziy qismlari kiradi. O’lka okeanlardan ancha uzoqda joylashganligi sababli bu zona iqlimi quruq, yog’inlar kam, bahor va kuz qisqa. Yillik

yog’in miqdori 300 mm, yanvarning o’rtacha harorati -17 -18° iyulniki 20-24°. Dasht

zonasining shimoliy qismida (janubida to’q kashtan tuproqlar tarqalgan) asosan

pakana qiyoq, chalov, betaga o’sadi.

Kelgusida O’rta Osiyo o’lkasidagi cho’l zonasining tabiiy geografik

jarayonlardan, tabiiy sharoit va resurslaridan samarali foydalanish uchun

quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq:

1. Cho’l zonasida hanuzgacha xo’jalik ishlariga zarar keltiradigan ko’chmabarxanli qumlar katta maydonlari mavjud. Cho’llarda qora saksovul yo’laklarini

barpo etish cho’llarga chiroyli manzara baxsh etish bilan bir qatorda yaylovzorlarni

va tuproq qoplamini shamol eroziyasidan himoya qiladi, cho’l husniga husn qo’shadi.

2. Bundan tashkari biologik resurslarga kambag’al bo’lgan yaylovzorlar

uchraydi. Ushbu hududlarni fitomelioratsiya usuli bilan biomahsuldorligini oshirish

maqsadga muvofiq. Bu borada oq saksovul, qandim, cherkez, shuvoq, izen, ili

astragali kabi fitomelioratlardan foydalanish lozim.

3. O’rta Osiyo hududida atmosfera yog’inlari tufayli hosil bo’ladigan suvlarni

to’plash (birinchi navbatda yirik soylar etagida kichik suv omborlarini qurish) nafaqat

yaylov chorvachiligi balki, cho’l turizmi kabi sohalarni rivojlantirish imkoniyatlarini

beradi.

4. Hozirgi taraqqiyot bosqichida asosiy vazifalardan biri iqlimiy sharoitni

yanada chuqurroq o’rganish, landshaft xususiyatlarini hisobga olib iqlim

resurslaridan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’lida yanada kengroq

foydalanishdan iboratdir.

5. Vohalar va ularning atrofidagi cho’llarning mikroiqlimini yaxshilash

maqsadida har yili o’tloq, butazor va daraxtzorlar maydonini kengaytirib borishni reja

asosida amalga oshirish zarur.

Yuqorida qayd qilingan takliflar amalga oshirilsa O’rta Osiyo hududdida

jumladan yurtimiz cho’llaridan, uning iqlimiy xususiyatlaridan foydalanish

imkoniyati ortib boradi va mamlakatimizning kelgusi rivoji uchun mustahkam

poydevor bo’ladi.