АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №3, səh. 69-72 (2014)
69
Xəzər Və Pirallahı Rayonlarının Texnogen Çirklənmiş Ərazilərinin Bitki
Örtüyünün Öyrənilməsi
T.S. Məmmədov, H.H. Əsədov, M.Y. Həsənova
AMEA Dendrologiya İnstitutu, Mərdəkan qəsəbəsi, S.Yesenin küç., 89, Bakı AZ1044, Azərbaycan;
*E-mail: Dendrary@mail.az
Məqalədə Xəzər Və Pirallahı rayonlarının texnogen çirklənmiş torpaq ərazilərinin təbii və mədəni
şəraitdə yayılan bitkilərinin müxtəlif inkişaf fazalarında herbariləri toplanılmış, kataloqa salınmış və
laboratoriyada onların təyinatı aparılmışdır. Texnogen çirklənmiş torpaqlarda rast gəlinən ağac və
kol bitkilərinin yayılma arealları müəyyənləşdirilmiş, Azərbaycan və latın dillərində siyahısı tərtib
edilmişdir. Endemik ağac və cinslərin yayılma arealları müəyyənləşdirilmiş, onların texnogen
çirklənmiş torpaqlarda rastgəlmə əmsalı müəyyənləşdirilmişdir.
Açar sözlər: Texnogen çirklənmə, ekosistem, endemik
Bitkilər təbiətin tərkib hissəsi olub, mühitin
mühafizəsində böyük rol oynayırlar. Təbii mühitdə
ekoloji tarazlığın saxlanmasında bitkilər olduqca
böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Bu baxımdan,
ekosistemlərin etibarlı mühafizəsi, flora və bio-
müxtəlifliyin qorunması məqsədilə 1966-cı ildə
Qobustan qoruğu, daha sonra Abşeron Milli parkı
yaradılmış və burada əsasən otlar, yarımkollar,
kollar, ağaclar və heyvanların mühafizəsi təşkil
olunmuşdur.
Yaşıllıqların salınması insanların sağlamlı-
ğında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə
müxtəlif növ ağac və kol bitkilərindən istifadə
etməklə çirklənmiş sahələrin təmizlənməsi qismən
də olsa mümkündür. Abşeronun texnogen
çirklənmiş torpaq ərazilərinin bitki örtüyünün
öyrənilməsi, onların çirklənməyə davamlılığı, bəzi
ərazilərin neft və neft tullantılarından təmizlənmə-
sinə onların təsirinin öyrənilməsi, eləcə də torpaq-
ların münbitliyinin artırılmasına əhəmiyyətinin
tədqiq edilməsi aktual məsələlərdəndir.
Abşeronun quru iqlim şəraitində bitkilərin,
xüsusən ağac və kolların təbii olaraq yayılması
bioekoloji cəhətdən yüksək qiymət-ləndirilməlidir.
Belə iqlim-torpaq şəraitində kolcuq, yarımkol, kol
və müxtəlif ağac növləri-nin yayılması əvəzsiz
sərvətdir. Biosferin canlı ünsürləri sırasında bitkilər
əvəzsiz rol oynamaqdadır. Hər bir bitki növünün
özünəməxsus tarixi uyğunlaşma səlnaməsi vardır.
Bu baxımdan, mövcud olan bitki növlərinin
bioekoloji mahiyyəti əvəzsizdir. Bitki növlərinin
ümumi sayına görə Azərbaycan florasının xeyli
zəngin olması məlumdur. Qafqazda yayılmış bitki
növlərinin ümumi miqdarının 68%-nin respublika-
mızın payına düşməsi, floranın zəngin və bitki
örtüyünün rəngarəng olması, onun fiziki-coğrafi,
təbii-tarixi şəratinin müxtəlifliyi və həmçinin uzaq
floristik sahələrin təsiri altında formalaşmış mürək-
kəb tarixi ilə əlaqələndirilməlidir.
Azərbaycan florasının zəngin olmasına baxma-
yaraq, Abşeron yarımadasında və xüsusilə, Xəzər
dənizi sahilində təbii bitki örtüyü çox azdır. Torpaq
ərazilərinin texnogen çirklənməsi bölgənin təbii
bitki örtüyünə ciddi mənfi təsir göstərməkdədir.
Azərbaycanın iqlim-torpaq şəraiti, xüsusən,
Abşeron yarımadasının mürəkkəb təbii mühiti,
ekoloji mühitin dəyişkənlik dinamikası, mövcud
bioekoloji sistemini vahid halda birləş-dirmək çox
çətindir. Hər bir bölgənin özünəməxsus coğrafi
mühiti, torpaq və iqlimi bir-birindən kəskin fərq-
lənir. Bitkilərin inkişafı və zonalar üzrə yerləşməsi
torpaq örtüyündən çox asılıdır. Məhz buna görə də
iqlim və torpaq şəraitindən asılı olaraq təbii bitki
örtüyü zonalıq təşkil edir.
Abşeronun keçmiş bitki örtüyü ilə müasir döv-
rü arasında xeyli dəyişkənlik müşahidə edilir.
Müəyyən edilmişdir ki, son illər Abşeron yarımada-
sının yaşıllıq sahələri xeyli genişlənmiş, təbii bitki
örtüyü növ tərkibinə görə isə xeyli azalmış, bəzi
növlər sıradan çıxmış və ya məhdud miqdarda
qalmışdır.
Abşeron yarmadasındakı düzənliklərdə, səhra
və yarımsəhra tipli torpaqlarda, quru çöllərdə ksero-
fitlər üstünlük təşkil edir və bu torpaqlarda güclü
kök sisteminə malik olan, tikanlı, sərt küləklərə
davam gətirən, günəşli havaya tam uyğunlaşmış
şorangə, yovşan, acılıq, dəvətikanı və s. növlər daha
yaxşı inkişaf edir.
Xəzər dənizi sahilinin xam neft və neft məh-
sulları ilə çirklənmiş torpaq ərazilərində kserofitlər
yayıldığı halda, həyətyanı sahələrdə müxtəlif növ
ağac və kollar, dekorativ bitkilər mədəni şəraitdə
becərilərək, tam inkişaf edib meyvə və toxum ver-
mə qabiliyətinə malikdirlər. Burada meyvə bağları
da xeyli formalaşmışdır.
Abşeronun bəzi torpaq ərazilərində və dənizin
Xəzər Və Pirallahı Rayonlarının Texnogen
70
sahil boyu zonalarında xam neft və neft məhsulları
ilə çirklənmiş torpaqlar mövcuddur. Neft quyuları-
nın qazılması və istismarı zamanı torpaq ərazisinə
xeyli miqdarda xam neft axıdılır. Torpaq səthinə
axıdılmış neft torpaq səthində “ekran” örtüyünü
yaradır, bitki toxumlarının cücərməsinə mənfi təsir
edir, nəticədə təbii bitki örtüyü məhv olur. Bu
ərazilərin ümumi sahəsi 100 hektara çatır. Məlu-
matlara görə, Abşeronun torpaq fondu cəmi 585000
ha olub, çirklənmiş əraziləri isə yarımadanın istis-
mar olunan ərazilərində daha çox diqqəti cəlb edir.
Buraya məişət, inşaat tullantılarını da əlavə etsək,
torpaq ərazisinin çirklənmiş sahələrini diqqətə
gətirmək çətin olmaz.
H.Ə.Əliyev və V.R.Volobuyev Abşeron
torpaqlarını az humus yarımsəhra tipə daxil
etmişlər (1953). Belə ərazilər az məhsuldar torpaq
adlanır, burada təbii bitki örtüyü əksər hallarda
efemerlər və efemeroidlər olub, onların da növ
tərkibi xeyli azalmışdır. Xam neftlə çirklənmiş
torpaqlarda radiasiya fonunun yüksək olması təbii
bitki örtüyünü ciddi surətdə azaltmışdır. Çirklənmiş
torpaq ərazilərində kol, kolcuq, yarımkol və ağac
bitkilərinin seyrək olması və növ tərkibinin
azalması müşahidə olunur. Xəzər rayonunun
çirklənmiş torpaq ərazilərində aşkar edilmiş ağac və
kollar 1-ci cədvəldə verilmişdir. Cədvəldə Türkan,
Zirə, Qala və Şüvəlan qəsəbələrinin çirklənmiş
torpaq əraziləri və yeni yaradılmış Pirallahı
rayonunun təbii bitkiləri göstərilmişdir. Qala
qəsəbəsinin neftlə çirklənmiş ərazisində radiasiya
0,11 mR., yəni təbii ölçüdən 5,5 dəfə çoxdur.
Cədvəldən göründüyü kimi, Abşeron yar-
ımadasının təbii bitki örtüyü ümumilikdə eynidir.
Lakin bəzi sahələrdə müxtəlif texnogen səbəblərdən
bu və ya digər növün fərdlərinin sayı xeyli azalmış,
bəzi növlərə isə heç rast gəlmək mümkün olmamış-
dır (Ephedra equisetina), bəziləri isə bütün ərazi-
lərdə qeydə alınır (Tamarix tetrandra). Qeyd etmək
lazımdır ki, bütün ərazilərdə ağac və kol bitkilə-
rindən fərqli olaraq, yabanı ot bitkiləri – efemer və
efemeroidlər xeyli yayılmışdır. Çirklənmiş torpaq
ərazilərində çobanyastığı, quşəppəyi, növruzgülü,
dəvətikanı, qazayağı, çayır, qanqal yemlik və s.
növlərin bəziləri birillik ömürlərini sona qədər
davam etdirirlər. Torpaq ərazisinin duzlu və şoran
olması buruq sularının yayıldığı ərazilərdə halofit
bitkilərdən – kermen (süpürgə), petrosimoniya (quş
otu), solecorniya (şorangə) və s. növlərin yayılması
diqqəti cəlb edir.
Dəniz sahili torpaqlarda kolcuqlardan ən çox
itiuclu cıq növü və solecorniya yayılmışdır. Bəzən
xam neftlə çirklənmiş torpaq sahələrində yovşan
kolu və dəvətikanı yarımkolu diqqəti cəlb edir.
Neftin tərkibindəki parafinlər bitkilər və mikroorqa-
nizmlər tərəfindən mənimsənilə bilmir.
Cədvəl. Xəzər və Pirallahı rayonlarının çirklənmiş torpaq ərazilərindəki ağac və kollar
№ Herbarilərin götürüldüyü
ərazilər
Bitkilərin adı
Azərbaycanca Latınca
1 Türkan
qəsəbəsi 1
Sahil
cığı
Juncus littoralis C.A.Mey.
2
İtiuclu cığ
Juncus acutus L.
3 Adi
yovşan
Artemisia vulgaris L.
4 Tərxun yovşan
Artemisia dracunculus L.
5 Ağacvari yovşan
Artemisia abrotanum L.
6
Şoran öldürgəni
Anabasis salsa (C.A.Mey.) Benth.
2 Zirə qəsəbəsi 1
Yarpaqsız öldürgən
Anabasis aphylla L.
2
Şamdanvari öldürgən
Anabasis brachiata Fisch.et C.A.Mey
3
Şoran öldürgəni
Anabasis salsa (C.A.Mey.) Benth.
4 Tikanlı kəvər
Capparis spinosa L.
3 Qala
qəsəbəsi 1
Xəzər sarıbaşı
Kallidium caspicum (L.) Ung.-Sternb.
2 Sivriuc
noaea
Noaea mucronata (Forssk.) Aschers.
4 Pirallahı rayonu
1
Tikanlı kəvər
Capparis spinosa L.
2 Otlu
kəvər
Capparis herbacea Willd.
3 Yoğunlaşmış sarsozan
Halocnemum strobilaceum (Pall.) Bieb.
4 Xəzər şahsevdisi
Halostachys belangeriana (Moq.) Botsch.
5 Qatırquyruq acılıq
Ephedra equisetina Bunge
6
Ətirli yovşan
Artemisia lerchiana Web.
5
Şüvəlan qəsəbəsi 1
Kövrək şoran
Salsola ericoides Bieb.
2 Göyümtül
şoran
Halothamnus glaucus (Bieb.) Botsch.
3 Kəngiz şoran
Salsola nodulosa (Moq.) İljin.
4 Sərt şoran
Salsola orientalis S.G.Gmel.
5 Meyer
yulğunu
Tamarix tetrandra Pall.
Məmmədov və b.
71
Onlar torpağın və hava temperaturunun artıb –
azalmasından asılı olaraq ya donur, ya da əriyərək
torpaq səthini örtür, bitki toxumlarının inkişafına və
tənəffüsünə mənfi təsir göstərir. Yovşan və dəvə-
tikanı mil köklə təmin olunduqlarından onlar tor-
pağın dərin qatlarına daxil ola bilir və özlərini su və
qida ilə (mineral və üzvi maddələrlə) təmin edə
bilirlər.
Ədəbiyyat məlumatlarına əsaslanaraq qeyd et-
məliyik ki, Abşeron yarımadasının, xüsusən Xəzər
və Pirallahı rayonlarının neft və digər texnogen
çirklənmiş torpaq ərazilərində mikroorqanizm-
lərdən Clostridium pasterianum, nitrobakterlər,
məişət tullantılarını parçalayan müxtəlif göbələklər
- Dematium, Chaetomtum, Aspergillus və Penicil-
lum, efemer və efemeroidlərlə yanaşı, kol bitki-
lərindən Bakı cuzqunu (Calliqonum bakuense
Litw.), Petunnikov cuzqunu (Calliqonum petun-
nikowii Litw.), Iris acutiloba C.A.M. Mərdəkan,
Pirallahı, Şüvəlan, Türkan, Qala, Zirə və s. qəsəbə-
lərinin ərazilərində yayılmışdır. Torpağa tökülmüş
neft tullantıları az olduqda azo-tobakteriyaların
fəaliyyəti məhdudlaşmır. Neftin qatılıgı yüksək
olarsa, bitkilərin kök sisteminin fəaliyyəti kəskin
azalır, bitkilərin həyatı prosesləri dayanır, bəzi
hallarda bitkilərin yerüstü hissəsi quruyur və onlar
məhv olurlar (Gurbanov, Akhundova, 2009).
Son illər Abşeronun yaşıllaşdırılması geniş
miqyasda aparılır. AMEA Dendrologiya İnstitutu-
nun Bitki ekologiyası laboratoriyasının elmi-
tədqiqat işləri cirklənmiş və az məhsuldar torpaq-
ların bərpası və səmərəli istifadə edilməsinə yönəl-
dilmişdir.
Bu problemi həll etmək üçün axtarışlar davam
etdirilir. Əvvəlcə kütləsi 1kq olan çirklənmiş tor-
paqlara, eyni yaşlı ağac və kollar əkilmiş və morfo-
loji müşahidələrlə yanaşı analitik təyinatlar aparıl-
mış, çirklənmiş torpaqlarda inkişaf edə bilən bitki
növləri secilmişdir. Digər tərəfdən, bitkilərin eko-
loji mühitə uyğunlaşması prosesi veqetasiya döv-
ründə qeydə alınmışdır. Məhz buna görə də, mühit
amillərinə uygun olan (duzadavamlı, quraqlıga da-
vamlı) bitkilərdən istifadə edərək, texnogen səbəb-
lərdən çirklənmiş torpaqlara uyğunlaşa bilən növlər
götürülmüşdür.
Abşeronda efemerlərin yayılması iqlim şəraiti
ilə əlaqələndirilməlidir. Burada nisbi rütubətlə
temperatur arasında sanki qarşılıqlı uyğunlaşma
vardır.Yarımsəhra bitkiləri olan efemerlər və efe-
meroidlər payız yagmurlarından sonra inkişaf faza-
sına başlaya bilirlər, yumşaq qışı keçirərək, yaz
fəslində öz inkişafına başlayaraq çiçək və toxum
verə bilirlər. Buradakı kiçik kollar, yovşan, qara-
gan, qarağac, dəvətikanı isti yay quraqlığına dözə-
rək çiçək açır və payızda toxum verirlər. İnşaat
tullantıları ilə kölgələnmiş bəzi növlər inkişafını da-
vam etdirə bilirlər. Çirklənmiş torpaq ərazilərində
külək, toz, yandırılan məişət tullantılarının zəhərli
qazları, yayılmış neft məhsulu bitkilərin inkişafına
mənfi təsir göstərir (Прилипко, 1956; Məmmədov,
2002, 2004, 2010; 2011).
Abşeronda dominant olan xəzri (şimal küləyi)
bitkilərin təbii yayılma arealını xeyli artırır. Popul-
yasıyanın növləri geniş əraziyə səpələnir. Təbii hal-
da, endemik agac cinsləri bu ərazilərdə az təsadüf
edilir. Kolların əksəriyyəti yulgun,qaragac və eləcə
də kicik boylu coxillik kolcuqlardır.
Cirklənmiş ərazilərdə cuzgun və saksaul qeydə
alınmamışdır. Lakin kicik boylu, biyan kolları və
hündürboy gəvən bəzən (Qala) rast gəlinir. Cirk-
lənmiş torpaq sahələrində gənəgərcək, pıtraq və
dəlibəng kolları və eləcə də sarımtıl cicəkləri ilə
secilən kicik boylu kolcuqlar Abşeronun qızmar və
quru iqliminə xeyli davamlıdırlar. Bəzi texnogen
cirklənmiş ərazilərdə müxtəlif növ uzunömürlü
efemeroidlər də vardır.
Xam neftlə çirklənmiş torpaq ərazisində ən çox
parafinlər, qapalızəncirli parafinlər, qapalı-zəncir-
vari heksanlar və pentanlar, naften turşusunun
duzları, aromatik karbohidrogenlər, naften turşuları,
fenollar, kükürdlü üzvi birləşmələr torpağın qələvi-
liyini xeyli artırır. İnşaat və məişət tullantıları isə
xlor, sulfat və karbonat turşularının mineral birləş-
mələri olub, müxtəlif duzların birləşmələrini
yaradır, torpağın anion və kation komponentlərinin
dəyişməsi, duzlaşma və ya şoranlaşmanın yaran-
masına səbəb olur. Belə torpaqlarda bitkilərin inki-
şafı məhdudlaşır və əksəriyyəti toxum verə bilmir.
Beləliklə, Xəzər rayonunun texnogen çirklən-
mış torpaq ərazilərində təbii bitki örtüyü xeyli
azalmışdır. Texnogen çirklənmiş torpaqlarda efe-
merlərin əksər növləri xeyli tədric olunmuş halda-
dır. Bakı və Petunnikov cuzqun növləri çirklənmiş
torpaq ərazilərində təyin edilməmişdir. Efemeroid-
lərin bəzi növləri texnogen çirklənmiş torpaq
ərazilərində tala şəklində yayılmışlar.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan Respublikasının Milli Atlası (2014).
Məmmədov T.S. (2010) Abşeronun ağac və
kolları. Bakı: Elm və Təhsil, 468 s.
Məmmədov T.S. (2011) Azərbaycanın dendro-
logiyası. Bakı: Elm, I: 482 səh.
Məmmədov T.S. (2004) Ekoloji amillərə görə
Abşeronda yaşılllaşdırma. Bakı: Elm, s. 327-329.
Məmmədov T.S. (2002) Abşeronda yaşıllaşdır-
mada istifadə olunan ağac və kol bitkilərinin
bioloji xüsusiyyətləri. Bakı: Elm, 202 s.
Волобуев В.Р. (1953) Почвы и климат. Баку:
АН Азерб.ССР, 319 с.
Прилипко Л.И. (1956) Вопросы озеленения
Апшерона. Баку: АН Азерб.ССР, c. 27.
Xəzər Və Pirallahı Rayonlarının Texnogen
72
Gurbanov E.M., Akhundova A.A. (2009) Phyto-
ecological Indicators For Biological Recultivation
Of Soils Polluted With Oil In The Absheron Pe-
ninsula. Вісник Дніпропетровського універси-
тету. Біологія, екологія, 2(вып.17): 3-8.
Изучение Растительного Покрова Техногенно
Загрязненных Территорий Хазарского и Пираллахинского Районов
Т.С.Мамедов, Г.Г.Асадов, М.Ю.Гасанова
Институт дендрологии НАНА
В статье представлены данные о собранных на различных фазах развития гербариях, о внесенных в
каталог и определенных в лабораторных условиях растениях, произрастающих в естественных и
культурных условиях на техногенно загрязненных территориях Хазарского и Пираллахинского
районов. Установлен ареал распространения древесных и кустарниковых растений, встречающихся
на техногенно загрязненных почвах, а также составлен их перечень на азербайджанском и латинском
языках. Установлен ареал распространения эндемичных деревьев и родов, определен коэффициент их
встречаемости на техногенно загрязненных почвах.
Ключевые слова: Техногенное загрязнение, экосистема, эндемик
Study Of Natural Vegetation Cover Of The Technogenic Polluted Territories
Of Khazar And Pirallahi Regions
T.S.Mamedov, G.G.Asadov, M.J.Gasanova
Institute of Dendrology, ANAS
Herbaria were collected from plants grown in natural conditions and from cultivated plants during different
growth phases in Absheron soils with technogenic pollutions, cataloged and their determination was carried
out in the laboratory. Distribution areals of plants and bushes in soils with technogenic pollutions were
established and their list was composed in Azeri and Latin. Distribution areals of endemic trees and genera
were found and their indices of emergence in technogenic polluted soils were established.
Keywords: Technogenic pollution,ecosystem, endemic
Dostları ilə paylaş: |