Balaca dost!
Sənə yurdunu və yurddaşını daha da yaxından tanıdan,
bu gözəl kitabları hədiyyə edənlər bunlardır:
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Azərbaycandakı Səfirliyi
OSI -
Açıq Cəmiyyət İnstitutu - Azərbaycan
NRC - Norveç Qaçqınlar Şurası
ISAR-Azərbaycan / USAID
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
İşlər İdarəsi
"TUTU" Uşaq Mədəniyyət Mərkəzi
Bakı - 1998
Qıləy bedə, qıləy bedəni, qıləy podşo bedə. Çı podşo
ahi-imomş iqlə kinəş bedə.
Ruji rujoni, bə podşo məhol qıləy dəvuş omedə. Dəvuş
har tərəfdə codi kardedə, rəml ğandedə, bə cəmahati tale diə
karderofolokardedə...
Podşo imi masedə, dəvuşi ıştə tono doydə vankarde.
Bəy votedə ki, bomonən fol okə, hələ bunum az çoknəy
bəmardem.
Dəvuş fol okardedə, votedə:
- Vaxt borne, ıştə kinə bə şü bədoş, ıştı kinə səkəs ıştı
vırədə bə taxt peəşe, əmr bədo, tınnən çı cəmahati çəşi vədə
məydonədə ebəhaşten.
Podşo ın sıxanon məsedə, əhvolış xəyləki bevəc bedə,
ğəm-ğüssə əy peətdə...
Biri vardı, biri yoxdu, bir padşah və onun aman-zaman
bircə qızı vardı. Günlərin bir günü bu padşahın diyarına bir
dərviş gəlir. Dərviş, nə dərviş - cadu bilir, rəml atır, tale yozub,
fal açırdı. Padşah bunu eşidincə, dərhal dərvişi yanına
çağırtdırıb deyir:
- Baba dərviş, fal aç, bir mənim də taleyimə bax. Gör
ölümüm nə vaxt yetişəcək?
Dərviş: - baş üstə! - söyləyib, fal açır və bir az diksinən
kimi olub dillənir:
- Padşah sağ olsun! Bir vaxt gələcək, qızın böyüyüb ərə
gedəcək. Amma kürəkənin taxta çıxıb əmr edəcək ki, səni
meydanda, camaatın gözü qabağındaca dar ağacından
assınlar.
Padşahın qanı qaralır, dərdə bataraq, qaraqabaq bir
adam olur.
...Soron dəvardedən, podşo kinə perəsedə, şü şənin
bedə. Əçəy reçinəti sorəx məhol-bə-məhol şedə rəsedə. Çı har
tərəfə bı kinəro mıştərion pəydo bədən.
Podşo dəvuşi sıxanon bə yod dənoydə, əve car doydə
jəy ki, çımı kinə ki səyış bıpio, əv bəpe bəçımı iqlə şərti əməl
bıko. Çımı qıləy dolçə hese, çəy dilədə qıləy sio, qıləyən sipiə
sığ hese! Ə odəm bəpe ıştə dasi dənə bə dolçə, çə sığonədə
qıləyni bekə. Əqəm, sipiə sığış bekay, kinən, ıştə podşoətiən
bədom bəy, ne, əqəm sio sığış bekay, bəvədə bəpe əy çı haliku
bidəm quli kay.
Ay ötür, il dolanır, padşah qızının ərlik vaxtı yetişir: qız,
nə qız! Gözəlliyinin sorağını eşitmək bəs idi ki, ona vurulasan.
Elçi elçi dalınca gəlir. Onlara nə cavab verəcəyini
bilməyən padşah dərvişin sözünü yadına salıb dörd bir yana
car çəkdirir:
- Kim qızım ı almaq istəyirsə, gərək bir şərtimə əməl etsin
- içərisində biri ağ, biri qara iki daş olan dolçadan daşların birini
çıxarsın. Bəxtinə ağ daş çıxana həm qızımı, həm padşahlığı
verəcəyəm. Kimin bəxtinə qara daş çıxsa, taleyindən küssün -
onu hündür bir təpədən aşırdıb öldürəcəyəm!..
Əncəx podşo bə xəlvət bə dolçə dilə dıqlə sio sığ
eğandə, sipiə sığ eğandəni.
Çı dınyo har tərəfə nüperəsə cıvonon, şəhzodon
omedən, dasi dəndən bə dolçə, həmmən sio sığ bekardən.
Podşoən əvoni çı halo doydə quli kay.
Joğo bədə ki, podşo kinə çı dolçə sirri umutedə. Əncəx,
çı tarsiku hiççi karde zındəni.
Sonra da padşah dolçanı götürüb içinə xəlvətcə bir cüt
qara daş atır. Ağ daş atmır.
Dörd bir yandan gələn soylu şahzadələr, adlı igidlər,
yetkin oğlanlar bəxtlərini sınayır, ancaq dolçadan qara daş
çıxarırlar. Padşah da onları bir-birinin ardınca ölümə məhkum
edir.
Elə olur ki, padşah qızı dolçanın sirrini öyrənir. Amma
nə xeyri? Atasının qorxusundan dinə bilmir.
İkərən podşo kinə çı küləfirəngiku diə kardeədə vindedə
ki, elçiə sığisə qıləy piəmerd nıştə, xəyli təəccüp kardedə. Iştə
kənizonədə qıləy vığandedə, ın merdi ıştə tono doydə vap kay.
Iştə peşti qordonedə bə merdi, dı rıki xəbə sərdə:
- Mamu, bətı çiç lozime?
Piəmerd votedə:
- Mı oməm, ıştı pıə dolçəku sipiə sıği bekəm, tıniən, ıştı
pıə taxti-taciən bısənım boştəno.
Kinə ijən bə dumo qardedəni, votedə:
- Çand sorone, cıvon-cıvonə igidon, çand qıla ağılman-
də şəhzodon sipiə sığşon bekarde zınəni, ıştəmşon ğıbon doə,
tı qıləy piəmerd, nohəx bı savdı eqıniəş. Çənə səlomətiş, beşi
bışi bəştə kə.
Günlərin birində padşah qızı eyvandan baxıb görür ki,
elçi daşının üstündə bir qoca oturub. Bundan mat qalıb, qocanı
yanına çağırdır. Sonra da arxasını ona çevirib soruşur:
- Əmi, sizə nə lazımdır?
Qoca cavab verir ki:
- Gəlmişəm atanın dolçasından ağ daşı çıxaram, səni
alam, padşahlığı götürəm özümə.
Qız yenə arxasına baxmadan qəzəblə deyir:
- Zorlu pəhləvanlar, ər igidlər, tədbirli şahzadələr ağ daşı
çıxara bilməyib, qurban gedir... İndi sən - zəif bir qocamı bu işi
bacaracaqsan? Hələ ki salamatsan, başını götür, get evinə!..
Bımədə podşo kinə qardedə bə dumo, vindedə ki,
piəmerd bəkiy, ladicu dimi qəp jəkəs qıləy cıvonə, ğəşənqə
zoəy, ıştənış bə piəmerdi libos dəğandə. Dılış band bedə bı
zoə, kardedə bəy lovə ki, hali-ğəziyyə bı ğaydədəy... Tı sipiə
sıği bekarde əzmiş, çımı beinsofə pıən tini bədo kışte. Tı beşi
bışi bəştə kə.
Zoə rozi bedəni, votedə:
- Ne, az sipiə sıği bebəkam çı dolçəku!
Xəbə rəsdə bə podşo ki, tojə elçi omə, doydə elan jəy,
həmmə şəhəri odəmon, vəzir-vəkil, sipirişon-siorişon qırdə
bedən bə məydon. Çı podşo dolçən vardedən, noydən çı
məydoni miyonədə. Podşo kinən ıştə pıə sarayədə, çı
kuləfirəngiku dıştə həmroə kinon, çəşi arsi ru karde-karde
tamşo kardedə...
Sözünü bitirincə, padşah qızı geri dönür. Nə görsə
yaxşıdı? Görür ki, yanına çağırdığı qoca deyil, cavan, həm də
gözəl bir oğlandı. Qızın ürəyi ağrıyır, dolçanın sirrini ona açıb,
yalvarır:
- İnsafsız atam səni də öldürər. Bu fikirdən əl çək, başını
sağ götürüb get evinə!..
Oğlan razılaşmayıb deyir:
- Elə şey yoxdu, ağ daşı çıxarmaq məndən!
Zoə vankardedən. Omedə bə dolçə nezi. Həmmə dı
intizori əy çəş kardedən. Əncəx yolı-ruk, həmmə bəmə-şivən
kardedən ki, hiçki çı dolçəku sipiə sığ bekarde zındəni, ıştəni
nohəx doydən kışte. İn purcəmolə zoən nohəx bı roş ğədəm
noə.
Zoə dasi dəndə bə dolçə, ıştə mışti pur bekardedə bə
beton. Həmməy dıl dı tıp-tıpi jəydə. Podşo kinən i tərəfo şivən
kardedə...
Podşo zikkə jəydə ki, dasi okə, hələ bunum, kon sığı
bekardə!
Zoə ənəxəbədo ıştə dasi osmonədə qordonedə, çənə
züş hesə, sıği kırtəğə doydə. Sığ şedə, çı çəşiku gin bedə.
Podşo rərə əmr doydə, çı zoə kəş-poçon epıştedən,
dumo sığiən çənə odəm vığandedə. Əncəx sıği pəydo kay
zındənin. Mandedən məətəl, zındənin çiç bıkən. Zoə bı vaxt
votedə:
...Yenə təbillər vurulur, davullar səslənir - ağsaqqal-
qarasaqqal - hamı yığışır meydana. Padşahın dolçasını da
qoyurlar düz meydanın ortasına. Sonra oğlanı çağırırlar
meydana. "Daha bir qurban!" - deyə meydan əhli oğlanın halına
acıyır, padşah qızı da örtülü eyvandan baxıb, gözyaşı
axıdırdı...
Oğlan, axır ki, əlini dolçaya salıb daşı çıxarır, ancaq onu
ovucunda sıxdığından heç kəs bilmir ki, hansı daşı çıxarıb.
Padşah əlini açmağı oğlana əmr edəndə, oğlan var gücüylə
daşı uzağa tullayır.
Oğlanın əl-qolunu bağlayıb, daşı axtarırlar, ancaq tapa
bilmirlər. Padşah qarışıq, qalırlar mat-məəttəl. Bu vaxt oğlan
deyir:
- Ay cəmahat, bıməsən, mı sipiə sığım bekarda, şoy-
şoku avım şodoy. Dı podşo şərti, az isə podşo kinən, əçəy taxti-
taciənsoybim.
Cəmahat har tərəfə xəbə səydə:
- Oxo, əmə çoko bobə bıkəmon ki, tı sipiə sığı bekardə?
Zoə votdə:
- İm ve hosone! Şımə bə dolçə dilədə mandə sıği diəkən.
Əqəm, sio sığ mandəbu, bizin ki, mı sipiə sığım bekardə.
Odəmon qındən bəyəndi. Rərə bə dolçə diə kardedən.
Vindedən ki, qıləy sio sığ çəy dilədə mandə. Sıği bə podşoən
nuşon doydən. Podşo sütedə-evəşedə, hiççi vote zındəni.
Zoə çı podşo kinə səydə, bə taxt peşedə. Çı kanə podşo
kardə hiylə bə cəmahati rosnedə. Peşoən əmr doydə ki, ın
zolımə podşo çı cəmahati çəşi vədə məydonədə çı daro
ehaşton.
- Ay camaat! Eşidin-bilin! Mən ağ daşı çıxarıb,
sevindiyimdən tullamışam. İnanmayanlar gedib dolçanı yox
lasın, görsünlər orda hansı daş qalıb...
Meydan qarışır bir-birinə, hamı dolçaya baxmağa axışır.
Və... görürlər ki, dolçanın içində qara daş qalıb. Daşı padşaha
göstərirlər. O, yanıb-yaxılsa da, dinə bilmir.
... Oğlan padşah qızını alıb taxta çıxır. Sonra köhnə
padşahın hiyləsini hamıya çatdırır və əmr edir ki, zalım padşahı
camaatın gözü qabağındaca dar ağacından assınlar.
Bax beləcə, başqasını öldürən öz ölümünü tələsdirər!..
TALIŞLAR
Dünyanın və o sıradan Qafqazın ən qədim xalq-
larındandır. Özləri bir-birlərini "toliş", cəm halda isə "tolişon"
çağırırlar. İran dillərinin qədim bir qolunu yaşadan talışlar
Azərbaycanın lap cənubunda, Xəzər dənizi ilə Talış dağlarının
arasında məskən salıblar. Onlar əsasən ölkənin Lənkəran və
Astara, qismən də Lerik və Masallı rayonlarında yaşayırlar.
Yaşı yüzü keçmiş nənə və babaların sayına görə, Leriki
uzunömürlülər məskəni saymaq olar. Azərbaycan türkü ilə
talışlar o qədər qaynayıb-qarışıb ki, onları bir-birindən seçmək
belə mümkün deyil.
Talış obalarının rütubətli subtropik iqlimi var. Burada
yaşayanlar lap qədimlərdən qamış, evkalipt, feyxoa, tunq ağacı
və başqa nadir bitkiləri əkib-becərməyi öyrəniblər. Hirkan
qoruğunda kök atan Hirkan laləsi, Dəmirağac və Azad ağac
uzaq əsrlərin yadigarları və Azərbaycan təbiətinin möcüzələri
sayılır.
Azərbaycan talışları özlərini tanıyandan çay, naringi,
portağal yetişdirmiş, düyü əkmişlər. Düyü əkib-becərmək çox
çətindir: yerli kişilər sahəni təmizləyib-şumlayır, qadınlarsa
toxum səpib, məhsulu toplayırlar. Talışlar balıq xörəklərinin və
əlbəttə, məşhur ləvənginin misilsiz ustasıdır.
Dostları ilə paylaş: |