O’smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

8-Mavzu: "O’SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI”

Reja:

1. 
   O’smirlik yoshining psixologik xususiyatlari.
   
2. 
   O’smirlarning intelektual rivojlanishi.
   
3. 
   O’smirlik davrida shaxsning shakllanishi.
   
4. 
   O’smirlik davrida yangi xislatlarning paydo bo’lishi.
   

1. O’smirlik yoshining psixologik xususiyatlari

O’smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo’lgan davrni tashkil etadi. Aksariyat o’quvchilarda o’smirlik yoshiga o’tish, asosan, 5-sinlardan boshlanadi. «Endi o’smir bola emas, biroq katga ham emas» - ayni shu ta’rif o’smirlik davrining muhim xarakterini bildiradi. Bu yoshda o’smir rivojlanishda keskin o’zgarigalar ro’y bera boshlaydi. Bu o’zgarishlar fiziologik hamda psixologik o’zgarishlardir. Fiziologik o’zgarish jinsiy yetilishning boshlanishi va bog’liq ravishda tanadagi barcha a’zolarning mukammal rivojlanishi va o’sishi, xo’jayra va organizm tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashidir. Organizmdagi o’zgarishlar bevosita o’smir endokrin sistemasiniig o’zgarishlari bilan bog’liqdir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlaridan biri gipoez bezining funktsiyasi faollashadi. O’smirning faoliyati organizm to’qimalarining o’sishi va muxim ichki sekretsiya bezlarining (qalqonsimon bez, buyrak o’sishi va jinsiy bezlar) ishlashini ko’chaytaradi. Natijada bo’y o’sishi tezlashadi, jinsiy balogatga yetish (jinsiy organlarnint rivojlanishi, ikkilamchi jinsiy bezlarning paydo bo’lishi) amalga oshadi.

O’smirlar o’zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. Ular o’zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o’rtoqlari va o’qituvchilariga ko’rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo’li bilan ham osongina ko’rish mumkin, o’smirlik yoshiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni o’rgana turib, o’smirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yo’llarini va unga ta’sir etadigan biologik va ijtimoiy omillarning bevosita ta’sirini tushunish mumkin. Bu davrda o’smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar taraqiyotida hali o’z o’rnini topa olmagan holatda bo’ladi. O’smirlik davri «O’tish davri», “Krizis davr”, «Qiyin dayar» kabi nomlarni olgan psixologik ko’rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o’smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o’z o’rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O’z davrida L.S, Vigotskky bunday holatni «Stenik rivojlanishdagi krizis» deb nomlagan. O’smirlik yoshida ularning xulq-atvoriga xos bo’lgan alohida xususiyatlarni jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bo’lmaydi. Jinsiy yetilish o’smir xulq-atvoriga asosiy biologik omil siatida ta’sir ko’rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko’proq bilvositadir o’smirlik davriga ko’pincha so’zga kirmaslik, o’jarlik, tajanglik, o’z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik kabi xususiyatlar xos.

Kattalarga nisbatan yovuz munosabatning paydo bo’lishi, noxush xulq-atvor alomatlari jinsiy yetilish tufayli paydo bo’ladigan belgilar bo’lmay, balki ular bilvosita ta’sir kursatadigan, o’smir yashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar vositasi orqali uning tengdoshlari, turli jamoalardagi mavqei tufayli, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o’zgartirish yo’li bilan o’smirlarning xulq-atvoriga to’gridan-to’gri ta’sir ko’rsatash mumkin. O’smirlar nihoyatda taqlidchan bo’lib, ularda hali aniq bir fikr, dunyoqarash shakllanmagan bo’ladi. Ular tashqi ta’sirlarga va hissiyotlarga juda beriluvchan bo’ladilar. Shuningdek, ularga mardlik, jasurlik, tanglik ham xosdir. Tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik o’smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga. sabab bo’ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo’ladi. Shuning uchun ham ular ota-onalarning, atrodagi kattalarning, shuningdek, ustozlarning to’g’ri yo’lni ko’rsatishlariga qarama, o’z fikrlarini o’tkazishga harakat qiladilar. Juda ko’p o’smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qoladilar. Katta odam, shuningdek chekuvchi, ichuvchi singari yangi rollarda o’zini qulay his qiladi. Bunday holatlarga tushgan o’smir juda tashvishga tushadi va unda krizis holati yuzaga keladi. Bu krizis o’smirning ma’naviy o’sishi, shuningdek psixikasidagi o’zgarishlar bilan ham bogliqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o’zgaradi, O’zining yaqinlari, do’stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o’zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko’pgina o’smirlarda o’zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. Shuningdek, o’zi haqidaga mavjud fikrlarining bugun unda sodir bo’layotgan o’zgarishlarga to’g’ri kelmayotganligi o’smirni asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o’smirda o’zi haqida salbiy fikr va qo’rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Ba’zi o’smirlarni nima uchun atrofdagilar kattalar shuningdek ota-onasiga qarshi chiqayotynligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi. Bu holat ularni ichdan asabiylashishlariga sabab bo’ladi va o’smirlik davri krizisi deyiladi.

O’smirlik davrida yetakchi faoliyat - bu o’qish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir. o’smirlik davri muloqotining asosiy vaziasi - bu do’stlik, o’rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. o’smirlar mo’loqotining asosiy xususiyati shundan iboratki, u to’la o’rtoqlik kodeksiga bo’ysunadi.

O’smirlarning ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti ularning katta bo’lganlik hissi asosida tuzilgan bo’ladi. Ular kattalar tomonidan qilinadigan haq-huquqlarini cheklashlariga, qarshilik va e’tirozlariga qattiq qayguradilar. Lekin shunga qaramasdan u muloqotda kattalarning qo’llab-quvvatlashlariga ehtayoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o’smirga kattalarni yaxshiroq tujunishlari uchun yordam beradi. O’smir o’zida bo’layotgan o’zgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar haqida kattalar bilan bo’lishishga katta ehtiyoj sezadi, lekin buni hech qachon birinchi bo’lib o’zi boshlamaydi. O’smir o’ziga nisbatan yosh bolalardek qilinadigan muomala-munosabatiga qattiq norozilik bildiradi. O’smirlar mo’loqoti nihoyatda o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. O’smirlik davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya qilish xosdir. Ko’pincha ular o’zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlidchanlik qiladilar.

Qayd etib o’tilgan yo’nalganlik, albatta, kattalarning ham muloqot va munosabatida mavjud, lekin ular kattalarnikidan o’z emotsionalligi bilan farqlanadi. Tengdoshlari, shuningdek, sinfdoshlari guruxida o’smir o’zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namoyon bo’ladi. O’smir o’z guruhiga bogliq va qaram bo’lgani holda shu guruhning umumiy fikriga qo’shilishiga va uning qarorini doimo bajarishga tayyor bo’ladi. Guruh ko’pincha o’smirda «Biz» hissining shakllanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustahkamlaydi. O’smir yoshidagi bola uchun do’st tanlash juda katta ahamiyatga ega. O’smirlik davrida do’st juda qadrli hisoblanadi. Do’stlar doimiy ravishda ruhan qalban yaqin bo’lishga ehtiyoj sezadilar. Bu ehtiyoj o’smir do’stlarning hol-ahvol so’rashishi va ko’rishishlarida (qo’l berib, quchoq ochib ko’rishish) birga o’tirish va birga yurishga harakat qilishlarida ko’rinadi. Ko’pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, o’smirlarning shaxs bo’lib shakllanishida, hamkorlikdagi harakatlarining o’zi inson qalbida va xotirasida bir umrga saqlanib qoladi.

O’smirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta ehtiyoj sezadilar. Kattalarning o’smir yoshdagilarga ta’sir ko’rsatishi, Ta’lim berishi uchun eng qulay sharoit — bu umumiy mehnat bilan shug’ullanishidir. Agar kichik yoshdagi bolalar yordamchi bo’lish rollaridan qoniqsalar, o’smirlar, ayniqsa o’smirlar kattalar bilan teng ravishda faoliyat ko’rsatayotganlaridan lozim bo’lganda ularning o’rnilariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Kattalar o’smirlar bilan do’stona, uni to’la tushunadigan va aql bilan rahbarlik qilsalar, bunga o’smirlar ijobiy qaraydilar, Lekin bu rahbarlik kattaning xohish-istagi ustunligida kechsa, unday holda ular to’la qarshilik ko’rsatadilar. Bu qarshlik ko’pincha salbiy natijalarga, ba’zan depressiya holatni ham yuzaga keltirishi mumkin, Bu holat ko’pincha ota-onasi avtoritar munosabatda bo’luvchi oilalarda uchraydi. Bunday oilalarda tarbiyalanayotgan o’smirlar hayotida mustaqil holda harakat qilnshlari, o’z rejalarini amalga oshirishlari qiyin mas’uliyat tuyishga o’z zimmalariga olishlari birmuncha qiyinroq. Ular ko’pincha intellektual xarakterdagi muammolarni ham qiyinchilik bilan yengadilar. O’smirlik davrida bolalarning atrodagi odamlar bilan shaxsiy va ish yuzasidan bo’ladigan munosabatlaridagi mavqei o’zgaradi. Endi o’smirlar o’yin xamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda ko’proq jiddiy ishlar bilan shug’ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. O’qish o’smirlar hayogida katta o’rinni egallaydi. o’smirlar o’qishidaga asosiy motiv: bu ularning ulg’ayayotganliklarini his ettiradigan, anglatadigan o’qish turlariga tayyorlanayotganlaridir. Ular uchun mashg’ulotlarning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan o’smirlargshig fanlarni muvaaqiyatli o’zlashtirishlari, qiziqishlarining ortirishlari o’qituvchining o’quv materialini tushuntira olish mahoratiga bog’liq. Bilim o’rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan o’quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o’qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o’smirning hayotay rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bogliq bo’ladi. Aynan o’smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga aloxida ehtiyoj sezadilar va bunga xarakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bo’ladi. Bilim o’smirlarga alohida bir quvonch bag’ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. O’smirlarning o’quv materiallarini faqat mexanik xotiraga asoslanishlari xalaqit berishlari mumkin. Bu davrda o’quvchilarga beriladigan o’quv materialining hajmi katta bo’lgani uchun ham uni eslab qolishi yoki bir necha marta takrorlash yo’li bilan o’zlashtarishi qiyin. Buning uchun o’quvchi o’quv materialining mazmunini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi muxim. Bu davrda bolalarning idroki, diqqati va tasavvurlari o’zgaradi, lekin bu o’zgarish bolaning o’ziga va atrodagilarga sezilmagan xolda kechadi. Shu bilan birga bu davrda bolaning xotirasi, nutqi, tafakkur jarayonlari ham jadal rivojlanadi. Bu o’zgarishlar atrodagalarga sezilarli darajada bo’ladi. O’smirlik davrida bolani anglashi va o’z-o’zini anglash darajasi kengayadi va unda boshqa odamlar, olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. O’yin faoliyati asta-sekin kamayib, yangi faoliyatlar yuzaga kela boshlaydi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. O’smirlik davrida o’z faoliyatini nazorat etash rivojlana boshlaydi va o’zini-o’zi boshqarishga intilishi kuchayadi. Bir so’z bilan aytganda, o’smirlik davri psixik rivojlanishda keskin burilish davri xisoblanadi.