Ovqat hazm qilish a`zolarining nur diagnostikasi



Yüklə 3,79 Mb.
Pdf görüntüsü
tarix31.12.2021
ölçüsü3,79 Mb.
#81358
4.ilesov-t.n. -klinik-radiologiya-asoslari-5-6-bob-1 (1)



 

189 


V BOB 

OVQAT HAZM QILISH A`ZOLARINING NUR DIAGNOSTIKASI 

 

Hozirgi  zamon  gastroenterologiyasi  sohasida  erishilgan  muvaffaqiyatlar  rentgen  va  boshqa 



nurlardan foydalangan holda zamonaviy usullar bilan ovqat hazm qilish azolarini alohvda yoki kompleks 

holatda morfologik jihatdan o‘rganish imkonini berdi. 

Rentgen-gas1roentyerologiyaning  rivojlanishida  chet  el  olimlari  (Rider,  Holzknext,  Forstel,  Berg, 

Hilpert, Frik va boshqalar) bilan bir qatorda sobiq Ittifoq rentgenolog olimlari (J.M. Abdurasulov, N.M. 

Beschinskaya,  V.P.  Vlasov,  SP.  Grigorev,  G.A.  Zedgenidze,  L.S.  Konelman,  YE.M.  Kagan,  L.YE. 

Kevesh,  L.D.  Lindenbraten,  J.N.  Maxsumov,  SH.M.  Marg‘aniev,  T.M.  Mirzaev,  M.I.  Nemenov,  S.A. 

Roynberg,  A.I.  Ruderman,  YU.N,  Sokolov,  IL.  Tager,  B.A.  Fanarjan,  I.A.  Shextyer  va  b.q.)ning  ham 

hissasi katta. 

Ovqat hazm qilish a`zolari kasalliklarining boshlanish vaqtini aniqlashda rentgenologak usullarning 

ahamiyati  hammaga  ma`lum.  Bu  a`zolarni  rentgenologik  tekshirish  usullarining  keyingi  taraqqiyoti, 

rentgen  tasvirni  kuchaytirgich,  rentgentelevidenie,  magnit  lentaga  yozishning  paydo  bo‘lishi  va  tibbiy 

amaliyotda  joriy  etilishi,  katta  kadrli  flyurografiyaning  qo‘llanilishi  diagnostikada  rentgen  va  boshqa 

nurlar bilan a`zo tasvirini aniq olishga imkon berdi. 

Ovqat  hazm  qilish  azolarini  kompleks  o‘rganish  tufayli  hozir  tekshirishlar  zamonaviy  va 

gastroenterologiya  talabiga  muvofiq  o‘tkazilmoqda.  Tibbiy  rentgenologiya  va  boshqa  nur 

diagnostikasining  yutuqlari  O‘zbekiston  olimlari,  professorlar:  J.M.  Abdurasulov,  V.V.  Vohidov,  L.D. 

Vasilenko,  A.N.  Kryukov,  A.M.  Maksudov,  M.A.  Mirzamuhamedov,  S.A.  Masumov,  N.Q. 

Murodxo‘jaev, N.I. Ragoza va professor-stomatologlar: M.V. Bekmetov, M.V. Busigina, V.A. Yepishev, 

S.A. Zufarov, M.V. Paradoksov, S.A. Safarov va boshqa olimlarning shgmiy tadqiqotlari bilan bevosita 

bog‘liqdir. 

Ovqat  hazm  qilish  sistemasi ikki:  yuqori (boshlanish)  va  pastki (chiqib  ketish)  qismlardan  iborat. 

Yuqori qismi og‘iz bo‘shlig‘i a`zolari, pastki qismi esa qizilo‘ngach, mye`da, jigar, o‘t yo‘llari va me`da 

osti  bezi  kabi  a`zolardan  tuzilgan.  Rentgenologik  nuqtai  nazardan  og‘iz  bo‘shlig‘i  a`zolari  ikki  xil 

to‘qimadan,  ya`ni  soya  beruvchi  suyakdan  (yuqori  va  pastki  jag‘  hamda  tishlar)  va  soya  bermaydigan 

yumshoq to‘qimalardan (til, so‘lak bezlari va yo‘llari, halqum) tuzilgan. 

Pastki  qismdagi  a`zolar  holati  og‘iz  bo‘shlig‘ida joylashgan  a`zolarning  anatomik  sog‘lomligi  va 

normal faoliyatiga bog‘liq, ya`ni ular o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan. 

Og‘iz  bo‘shlig‘i  a`zolari  holati  -  ichki  a`zolar  ko‘zgusidir.  Shuning  uchun  bu  a`zolarga  katta 

ahamiyat berish va ularni sinchiklab o‘rganish kerak. 

Ovqat  hazm  qilish  a`zolari  anatomik  tuzilishi  jihatdan  atrofidagi  a`zo  va  to‘qimalardan  farq 

qilmaydi.  Chunki  ulardan  nur  bir  xilda  o‘tgashxigi  uchun  soya  bermaydi.  Shu  sababdan  ularni  kontrast 

moddalarsiz rentgenologik tekshirish mumkin emas. 

 

KONTRAST MODDALAR VA ULARNING QO‘LLANISHI 



Ovqat  hazm  qilish  a`zolarini  rentgenologik  tekshirish  uchun  atom  og‘irligi  past  havo,  kislorod, 

karbonat  angidrid  gazi,  og‘ir  metallar  tuzlari  va  yod  saqlovchi  moddalar  -  yodlipol,  sulfayodol  va  b.q. 

qo‘llaniladi. 

Atom og‘irligi yuqori metallar orasida kimyoviy toza bariy sulfat (barium sulfuricum purissimum) 

keng  qo‘llaniladi.  Qimmatligi  shundaki,  u  zararsiz,  organizm  suyuqliklarida  erimaydi,  qanday  holatda 

qabul  qilinsa,  shundayligicha  chiqib  ketadi.  Eng  xarakterliga,  bariy  sulfat  aralashmasining  me`da-ichak 

yo‘lida surilishi va bo‘shashi, oddiy ovqat qabul qilgandek, bir vaqtda o‘tadi. 

Standart  bariy  sulfat  aralashmasi  S.A.  Kopelman  usulida  tayyorlanadi.  Buning  uchun  bariy  sulfat 

elakdsa elanadi. So‘ngra 100 g bariyni 80 ml suvda aralashtirib qaynatiladi, natijada bir xil emulsiya hosil 

bo‘ladi,  u  me`da-ichak  yo‘lini  rentgenda  ko‘rish  uchun  ichirishga  tayyor  hisoblanadi.  Yo‘gon  ichak 

kontrast  hukna (klizma)  yordamida  kontrastlanadi  (irrigoskopiya),  buning  uchun  yuqoridagi bariy  sulfat 

aralashmasi tayyorlanadi,  lekin bunda 400 - 600 g bariy sulfat kukuni 1000 ml suvda eritib  qaynatiladi. 

Bariy sulfat kontsentrasiyasi qancha yuqori bo‘lsa, tasvirning intensivligi va kontrastligi shuncha yuqori 

va yaxshi bo‘ladi. 

Bir  xil  mayda  dispersli  bariy  sulfat  aralashmasi  olish  uchun  uni  xohlangan  mexanik 

aralashtirgichlar  ("Voronej",  Silchenko,  Nechaev  va  b.q.)  dan  o‘tkaziladi.  T.N.  Ilyosov,  N.A. 

Eshmuhamedov  tavsiya  etgan  aralashtirgich  (227-rasm)  oddiy  tipda  ishlangan  bo‘lib,  undan  barcha 

rentgen  xonalarida  foydalanish  mumkin.  Bu  usul  bilan  tayyorlangan  bariy  sulfat  aralashmasi 

emulsiyasining sifati oddiyga nisbatan yuqori. 



 

190 


 

 

Tayyorlangan  aralashmadagi  bariy,  vaqt  o‘tgach  cho‘kma  hosil  qiladi.  Shuning  uchun  qo‘lla-



nishdan  oldin  uni  yaxshilab  aralashtirish  lozim.  Bariy  sulfat  aralashmasi  iliq  holatda  37°C  haroratda 

qo‘llaniladi. 

Gaz (kislorod, havo, karbonat angidrid gazi)dan qizilo‘n- 

gachni, mye`da gumbazi devorining holatini, yo‘g‘on ichakning havo rel‘ef va devorining rigidlik 

darajasini aniqlashda foydalaniladi. 

Tarkibida  yod  bo‘lgan  moddalar  so‘lak  bezlari,  so‘lak  yo‘llari  va  qorin  bo‘shlig‘idagi  a`zolar 

tomirlarini o‘rganishda ishlatiladi. 

 

NUR BILAN TEKSHIRISH USULLARI 



Tibbiyot  ilmi  va  texnikasining  rivojlanishi  natijasida  ovqat  hazm  qilish  sistemasini  tekshirishda 

yangi usullar joriy etildi, ularning turlari ko‘paydi. Shuning uchun hamma nur bilan tekshirish usullarini: 

rentgenologik, radionuklid va ultratovush usullariga bo‘lish mumkin. 

Ovqat  hazm  qilish  a`zolarini  tekshirishda  rentgenologik  usullar  asosiy  hisoblanadi,  ularsiz 

zamonaviy  klinik  diagnostikaning  bo‘lishi  mumkin  emas.  Har  bir  usul  konkret  vaziyatga  va  tekshirish 

maqsadiga bog‘liq ravishda qo‘llaniladi. 

Ovqat  hazm  qilish  sistemasining  barcha  rentgenologik  tekshirish  usullarini  asosiy,  yordamchi  va 

rentgenfunksional usullarga bo‘lish mumkin: 

 

ASOSIY RENTGENOLOGIK TEKSHIRISH USULLARI 



Ovqat  hazm  qilish  a`zolarini  rentgenologik  tekshirish  eng  oddiy  va  har  qanday  rentgen  xonasida 

o‘tkazilishi mumkin. Hammabop, klassik usullar - rentgenoskopiya va rentgenografiyadan boshlanadi. 

Rentgenoskopiya  ko‘p  holatda  tekshirilayotgan  a`zo  funksiyasi  va  morfologiyasi  to‘g‘risida 

diagnostika  uchun  axborot  olishga  imkon  beradi.  Tekshirish  ekranda  umumiy  kuzatishdan  boshlanadi

so‘ngra kontrast modda ishlatiladi. Rentgenoskopiya odatda rentgenografiya bilan birga qilinadi. 

Rentgenografiya-  rentgenogramma  olish  usuli.  Rentgenogramma  aniq  tasvirga  va  axborotga  ega. 

Suratlar mo‘ljalli va umumiy bo‘lishi mumkin. 

 

TISH VA JAG‘LARNI RENTGENOLOGIK TEKSHIRISH USULLARI 



Stomatologiya  fanining  rivojlanishida  va  tish-jag‘  kasalliklarini  vaqtida  aniqlashda  rentgenologik 

tekshirish usullari muhim o‘rinni egallaydi. Bu usullar yordamida qilinayotgan davolash muolajalarining 

nafiga baho berish va kasallikning kyechishini o‘rganish mumkin. Stomatologiya amaliyotida og‘iz ichi 

va  og‘iz  sirti  rentgenografiyasi,  tomografiyaning  turli  variantlari  (ko‘ndalang,  uzunasi),  zonografiya, 

ortopantomografiya,  panoramli  rentgenografiya  va  kontrast  modda  yuborib  tekshirish  usullari 

(sialografiya,  sistografiya)  va  boshqalar  keng  qo‘llaniladi.  Bu  usullarni  qo‘llanish  uchun  stomatologiya 

xizmati  turli  markali  rentgen  apparatlari  bilan  ta`minlangan.  Bularga:  stasionar  stomatologik  rentgen 

apparatlar,  turli  tish  (dental)  apparatlar  (5-D-1  va  2-D-2),  oddiy  va  katta  o‘lchamda  ko‘rsatadigan 

panoramli rentgenografiya qiladigan apparatlar hamda ortopanomografiya qiladigan tomograflar kiradi. 

 

 



 

227-rqam.Bariy  sulfat  aralashmasini  maydalaydigan  aralashtirgich:  1-ustuncha  asosi;2-

aylanish  tezligi  o‘zgartiruvchi  va  o‘lchovchi;3-butulka  surilishini  mustaxkamlovchi 

tutqin;4-ustuncha;  5-minutiga  4  minta  marta  aylantiradigan  matorcha;6-maydalovchi 

plastinkalar;7-balon qopog‘I; 8-2 l  li balon; 9-elektr simininh vilkasi. 

 



 

191 


TISHLARNING OG‘IZ ICHI KONTAKT RENTGENOGRAFIYASI 

Rentgenografiya  qilish  uchun  2-3  sm  dan  4-5  sm  gacha  o‘lchamli  rentgen  plenka  olinadi, 

burchaklari qaytariladi, qora qog‘ozga o‘raladi, so‘ng nam o‘tmaydigan xitoy qogozga o‘raladi va og‘iz 

ichiga  (bo‘shlig‘iga)  kiritib,  tanglayga  tegizib  qo‘yiladi.  Rentgen  plyonkani  tanglayga  bosib  tegizib 

olingan rentgenogrammani  og‘iz  ichi  kontakt  surati  deb  ataladi. Tishlar  orasida rentgen  plyonkani  siqib 

(tishlab) turib olingan suratni prikus deyiladi (228-rasm). 

Kontaktli  (tegib  turgan)  suratlarda  tishlar  tasviri  aniq  ko‘rinadi,  ularning  tuzilishi  va  kontrastligi 

yaxshi.  Tishlarni  va  tish  atrofidagi  to‘qimalarni  sinchiklab  o‘rganish  uchun  rentgenogrammalardan 

foydalaniladi. 

Prikus  holatida  olinadigan  suratlarning  texnik  sharoitlari  juda  oddiy.  Bu  suratlarning  afzalligi 

shundaki, bir vaqtda 

 

 



tishlar  tasviri  bilan  rentgenogrammada  alveolyar  (tish  ildizlari  joylashgan  uyalar)  o‘simtalarning 

katta  qismlari  tasvirlanadi,  shuning  uchun  ular  bolalarda  alveolyar  o‘simtalarning  umumiy 

rentgenogrammasini olishda keng qo‘llaniladi. 

Ikkala xil rentgenogramma bemorni o‘tqazib yoki yotqizib olinadi. Birinchi holatda bemorni bosh 

tiragich bor stul yoki kresloga o‘tqaziladi. 

Tish  asosan  og‘iz  ichi  kontakt  yo‘li  bilan  rentgen  plyonkani  surati  olinadigan  tishga  tegizib  qo‘l 

barmog‘i  bilan  siqib  turib  rentgenografiya  qilinadi.  Agar  surati  olinayotgan  tish  o‘ng  tomonda  bo‘lsa, 

rentgen plyonkani chai qo‘lning bosh barmog‘i bilan siqiladi va uiing aksi bo‘lishi mumkin. Pastki jag‘ 

tishlarini suratga olish uchun rentgen plyonka ko‘rsatkich barmoq bilan siqib ushlab turiladi. 

Holati  jihatidan  o‘zgarmagan  yuqori  va  pastki  jag‘  tishlar  tasvirini  olish  uchun  markaziy  rentgen 

nurlari,  surati olinayotgan tishning  cho‘qqisi  orqali, tishning  uzunasiga  o‘qi  bilan  plyonkaning  yuzasida 

paydo bo‘lgan bissektrisa burchagiga perpendikulyar qilib yo‘naltiriladi. 

Tish  suratlari  asosiy  (ortoradial)  holatda  olinadi.  Og‘iz  ichiga  qo‘yilgan  rentgen  plyonka  yaxshi 

o‘rnashtirilishi,  ya`ni  surati  olinayotgan  tish  rentgen  plyonkaga  to‘g‘ri  kelishi  kerak.  Markaziy  rentgen 

nurlari lab yoki yuz yuzasiga yo‘naltiriladi, buning uchun bemorning boshi rentgen trubka tomon buriladi. 

Markaziy nurni surati olinayotgan tishning cho‘qqisiga to‘g‘ri yo‘naltirish uchun uning holati yuz terisida 

bo‘lishini bilish kerak. 

Yuqori  jag‘  tishlarning  ildiz  cho‘qqilari  terisida  uzunasi  bo‘ylab,  quloq  yumshog‘i  bilan  asosini 

bog‘lovchi  chiziq  (a)ga  to‘g‘ri  keladi  (229-rasm).  Bu  chiziqning  uzunasi  bo‘ylab  holatini  aniqlashda 

topografik  apoqadoshlikdan  foydalanish  mumkin:  birinchi  katta  jag‘  tishning  cho‘qqisi  taxminan  a 

nuqtadan kesib 

 

 



228-rasm.Tishlarning rasmlarini olish sxemasi(A,B). 

 

 



229-rasm.teri yuzasidagi tish ildizlari cho‘qqisining xolati: a-yuqori jag‘; b-pastki 

jag‘ tishlari ildizlarining joylashishi chizig‘i 

 



 

192 


 

o‘tgan chiziq (quloq yumshog‘i oilan burun asosini bog‘lovchi chiziq) bilan bu chiziqqa ko‘zning 

sirtqi  burchagidan  tushirilgan  perpendikulyar  (x)  ga  to‘g‘ri  keladi.  Qarab  tegishli  holatda  oddiy  yoki 

panoramali  rentgenografiya  qilinadi.  Bemor  boshini  to‘g‘ri  o‘rnashtirishda  burun  atrofi  bo‘shliqlarining 

simmetrikliliga ahamiyat beriladi. 

Pastki jag‘ning orqa qismini (ko‘tariluvchi shoxi va jag‘ tishlarni) rentgenografiya qilishda, bemor 

surat  olinadigan  stolga  yonboshi  bilan  yotadi,  plyonkali  kasseta  60°  burchak  ostidagi  taglik  ustiga 

qo‘yiladi,  unga  bemor  tekshirilayotgan  jag‘  burchagi  bilan  yopishib,  boshini  bir  oz  osiltirib  turadi. 

Markaziy  rentgen  nurlari  sog‘lom  tomon  jag‘  burchagining  pastki  qirrasiga  60°  burchak  ostida 

yo‘naltiriladi (234-rasm, A, B). 

Jag‘larning har bir qismi o‘ziga xos tuzilishga va rentgenografiya qilish texnik sharoitiga ega. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

235-rasm.A.B-tishning panoramli rentgenogremmasi.Yuqori va pastki jag‘ tishlar 

tasvirlangan.Pastki jag‘ning o‘ng tomonida IV tish chirigan. 

 

234-rasm.A,B-pastki  jag‘  tishlar  suratini  olishda 



kalla,kasetaning turish xolati va markaziy rentgen nutlarining 

yo‘nalishi. 

 

 

232-rasm.A-rentfen  plyonkasi  og‘zida 



turishi  va  martkaziy  rentgen  nurlarining 

yo‘nalishi; B-bemor kallasining turish xolati va 

og‘iz bo‘shlig‘I tagini suratga olishda markaziy 

rentgen nurlarining yo‘nalishi. 

 

 

233-rasm.Shuller bo‘yicha surat olish 



kalla suyagi, kasseta va markaziy 

rentgen nurlarining yo‘nalishi; aa

1

-

kallaning o‘rta sagital yassiligi(tekisligi). 




 

193 


PASTKI JAG‘NING QIYA HOLATDAGI RENTGENOGRAFIYASI 

Pastki jag‘ning  o‘ng  yoki  chan  tomoni  tanasi,  tarmog‘i  (bo‘linishi)  va  tishlar ildizlarini  o‘rganish 

uchun ular qiya holatda rentgenografiya qilinadi. Bunda bemor o‘ng yoki chap yonboshi bilan (tekshirish 

maqsadiga qarab) yotadi. 13x18 sm li kasseta taxtadan tayyorlangan stol tekisligiga nisbatan 30° burchak 

ostidagi  taglik  ustiga  yoki  paxta  yostiqchaga  ko‘ndalang  holatda  qo‘yiladi.    Bemor  boshini  bir  oz  egib, 

tekshirilayotgan  tomon  yuzini  va  pastki  jag‘ini  kasseta  ustiga  qo‘yadi.  Markaziy  rentgen  nurlari  20-25° 

burchak ostida kallaga qarab, pastki jag‘ning o‘rtasiga va kasseta markaziga yo‘naltiriladi. 

Olingan  rentgenogrammada  pastki  jag‘ning  tegishli  yarmi  bilan  tishlarning  ildizlari  yaxshi 

tasvirlanadi (235-rasm, A, B). 

Surat olishning texnik sharoitlari: tok kuchlanishi - 60-65 kV, tok kuchi - 20 mA, surat olish vaqti - 

1 sekund. Saralovchi panjara bilan surat olinganda: tok kuchlanishi - 75-80 kV, tok kuchi - 20 mA, surat 

olish  vaqti  -  1  sekund,  rentgen  apparatning  texnik  sharoitlariga  qarab,  surat  olish  sharoitlari  o‘zgarishi 

mumkin. 

Ayrim  holatlarda  tekshirilayotgan  qism  yoki  a`zoni  (yuqori,  pastki  jag‘,  chakka-pastki  jag‘ 

bo‘g‘imi, burun atrofidagi bo‘shliqlar) va kasalliklarni aniqlashda tomografiya qo‘llaniladi. Tomografiya 

old burun-pyeshona holatida, kerak bo‘lsa yon holatda quyidagi texnik sharoitlarda amalga oshiriladi: tok 

kuchlanishi - 70-80 kV, tok kuchi - 30-40 mA, TFM-65 sm, rentgen trubkaning tebranish burchagi - 10-

20° (50-60°), surat olish vaqti - 0,5-1,5 sekund. 

Ortopantomografiya.  Bu  usulda  yuqori  va  pastki  jag‘lar  hamda  yuqori  jag‘  bo‘shliqlarining 

qavatma-qavat  surati  olinib,  ular  o‘rganiladi  va  kasalliklari  aniqlanadi.  Ortopantomografiya  maxsus 

stomatologik rentgen apparatida o‘tkaziladi. Surat olish vaqtida markaziy rentgen nurlari diafragma orqali 

o‘tib  surati  olinayotgan  a`zoga  boradi  va  undan  o‘tib  kassetadagi  plyonkani  nurlantiradi  (eksponirovka 

qiladi).  Kassetaning  shakli  odam  yuzining  pastki  qismiga  o‘xshab  egilgan.  Surat  olish  vaqtida  rentgen 

trubka  va  kasseta  surati  olinayotgan  a`zo  (ob`ekt)ni  270°  yoy  qilib  aylanadi.  Ob`ekt  bilan  plyonka 

orasidagi masofani o‘zgartirish mumkin. 

Ortopantomogrammalarda  odam  yuzining  pastki  qismlari,  yuqori  va  pastki  jag‘larning  alveolyar 

o‘simtalari,  tishlar  koronkasi  va  ildizlari,  pastki  jag‘  tanasi  va  shoxlari  hamda  yuqori  jag‘  bo‘shliqdari 

yaxshi  tasvirlanadi.  Ortopantomografiya  yuqori  va  pastki  jag‘  tishlarini,  ildizlaridagi  o‘zgarishlarni  va 

suyakka yaqin o‘zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. 

 

CHAKKA-PASTKI JAG‘ BUG‘IMI RENTGENOGRAFIYASI 



 

Chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imlari, pastki jag‘ shoxlari va do‘nglararo o‘simta holatini o‘rganish uchun 

rentgenografiya qilinadi. Bunda bemor surat olinadigan stolga yon holatda yotadi. Boshini o‘rta sagittal 

tekislikka  parallel  qo‘yadi,  fiziologik  gorizontal  holat  surat  olinadigan  stol  tekisligaga  perpendikulyar 

bo‘ladi. 13-18  sm  li  kasseta  stol  ustiga  uzunasiga  shunday  qo‘yiladiki,  uning  markazida  pastki jag‘ning 

boshchasi joylashadigan bo‘lsin. 

Bemorni tik turg‘azib ham surat olish mumkin. Buning uchun bemor yuzi kassetaning yon yuzasida 

ushlab  turiladi.  Markaziy  rentgen  nurlari  so‘rg‘ichsimon  o‘simta  orasidan  pastki  jag‘  boshchasi  orqali 

kasseta markaziga yo‘naltiriladi. Ayrim hollarda surat og‘izni ochib qo‘yib olinadi. 

Olingan suratda pastki jag‘ boshchasi, pastki jag‘ chuqurchasi, toj va do‘nglararo o‘simtalar, pastki 

jag‘  shoxi  va  burchagi  yaxshi  ko‘rinadi.  Patologik  o‘zgarishlar,  shikastlanishlar  va  chiqishlar  yaxshi 

anikdanadi. 

 

OG‘IZ BO‘SHLIG‘I TAGI RENTGENOGRAFIYASI 



Til  osti  so‘lak  bezida  va  uning  yo‘llarida  toshlar  (konkrement)  borligini  aniqlash  uchun  og‘iz 

bo‘shlig‘i  tagi  rentgenografiya  qilinadi.  Surat  olish  uchun  bemorni  stulga  o‘tqiziladi,  bosh  orqaga 

mumkin  qadar  bukiladi.  6x8  sm  li  rentgen  plyonka  yorug‘  va  nam  o‘tkazmaydigan  qog‘ozga  yaxshilab 

o‘rab  og‘iz  bo‘shlig‘i  ichiga  kiritib  old  tishlar  bilan  siqib  (tishlab)  turiladi.  Rentgen  apparat  tubusi 

daxanning  pastki  yuzasiga  (suyakning  orqasiga)  yuborilib,  markaziy  rentgen  nurlari  plyonkaga 

perpendikulyar holatda, daxan suyaklaridan nariroq yo‘naltiriladi. 

Olingan  rentgenogrammada  pastki  jag‘  suyaklari  tanasining  ichki  yuzalari  soyalari  va  yumshoq 

to‘qimalarda toshlar tasvirlanadi. 

Panoramli  rentgenografiya.  Maxsus  rentgenografiya  usuli  bo‘lib,  yuqori  va  pastki jag‘dagi  tishlar 

tasvirini  bir  vaqtda  olishga  imkon  beradi.  Rentgenografiya  o‘tkir  fokusli  rentgen  trubka  yordamida 

qilinadi.  Rentgenogramma  olish  uchun  rentgen  plyonka  alohida  maxsus  kassetaga  joylashtiriladi  va 

bemorning  yuzidan  sal  narirokda  yuqori  va  pastki  jag‘lar  uchun  alohida  o‘rnatiladi.  Plyonka  bilan  tish 




 

194 


o‘rtasida masofa bo‘lgani uchun olingan ikkala suratda ular katta bo‘lib, aniq ifodalanadi. 

Hozir  ikkala  jag‘  surati  bitta  plyonkaga  olinadigan  panoramli  rentgen  apparatlar  ishlangan.  Ular 

stomatologiyada keng qo‘llaniladi. 

Flyurografiya.  Bu  usul  oddiy  sharoitda  va  ommaviy  tibbiy  ko‘riklarda,  kasallik  endigina 

boshlanayotgan  vaqtini  aniqlashda  va  me`da-ichak  yo‘lining  funktsional  buzilishlari  hamda 

patologayasini o‘rganishda keng qo‘llaniladi. 

 

YORDAMCHI RENTGENOLOGIK TEKSHIRISH USULLARI 



Tomografiya.  Mye`da-ichak  o‘smalarining  differensial  diagnostikasida  va  so‘lak  bezlari  hamda 

ular chiqaruv yo‘llarini sialografiyadan keyin tekshirishda ko‘llaniladi. Har bir qavat suratlari to‘g‘ri, yon, 

qiya va boshqa holatlarda olinadi. 

Lateroskopiya  -  bemorni  o‘ng  yoki  chap  yonboshi  bilan  yotqizib  rentgen  nurlari  yordamida 

tekshirish. Rentgen nurlari bemor vaziyatiga nisbatan gorizontal yuboriladi. 

Qo‘shaloq  kontrastlash  usuli  -  tekshirilayotgan  a`zo  bo‘shlig‘iga  ikki  hil  kontrast  modda:  gaz 

(kislorod,  tozalangan  havo,  C02)  va  bariy  sulfat  aralaishasi  yuborishdan  iborat.  Bu  usul  ichki  a`zolar 

(qizilo‘ngach, me`da, o‘n ikki barmoq ichak, yo‘g‘on ichak) holatini o‘rganishda qo‘llaniladi. 

Ryelaksatsion  duodenografiya  (gipotonik  duodenografiya)  -organizmga  neyrotrop  preparatlar 

yuborib o‘n ikki barmoq ichak tonusini pasaytirgandan keyin, uni rentgenologik tekshirish usuli. O‘n ikki 

barmoq  ichakii  gipotoniya  sharoitida  zond  yordamida  va  zondsiz  tekshirish  mumkin.  O‘n  ikki  barmoq 

ichaqda gipotoniya hosil qilish uchun 0,1% li atropin (1-1,5 ml) yoki 0,1% li metasin (3-6 ml), yoki 1% li 

morfin  (0,15-0,25  mg),  yoki  1%  li  aprofen  (1-2  ml)  va  boshqalar  qo‘llaniladi.  Ular  venaga,  muskul 

orasiga  va  teri  ostiga  yuboriladi.  Zond  yordamidaga  duodenografiya  och  qoringa  qilinadi.  1%  li  dikain 

bilan hiqildoq shillik qavati anesteziya qilingandan keyin og‘izdan olivali duodenal zond kiritiladi. Burun 

orqali  olivasiz  zond  yuboriladi.  Zondning  o‘n  ikki  barmoq  ichaqtsa  joylashishi  rentgenoskopiya  orqali 

tekshiriladi. Zondning uchi ichakning pastga tushuvchi qismida joylashishi kerak. Keyin organizmga 1-2 

ml 0,1% li atropin va 4-10 ml 10% li kalsiy glyukonat eritmasi yoki kalsiy xlorid eritmasi yuboriladi. 

Atropin  yuborilgandan  10-15  minut  keyin  ichak  gipotoniyasi  boshlanadi.  Venaga  atropin 

yuborilgandan so‘ng zond orqali o‘n ikki barmoq ichakka 20 ml 2%  novokain quyiladi.   10-15 minutdan 

keyin  bemorni  troxoskopga  chalqancha  yotqiziladi  va  Jane  shpritsi  yoki  Bobrov  apparata  bilan  zond 

orqali bariy sulfat aralashmasi iliq holatda yuboriladi. 

Ekran  nazorati  yordamida  bemorning  har  xil  holatidagi  suratlari  olinadi,  Ichakning  pastga 

tushuvchi qismini zich to‘ldirish uchun unga 100-150 .ml, o‘n ikki barmoq ichakka esa 200-250 ml bariy 

sulfat  aralashmasi  yuboriladi.  Zarur  bo‘lganda  bemorni  qorni  bilan  yotqizib,  ichakning  surati  olinadi. 

Keyin zond orqali havo yuboriladi, u bariy sulfat aralashmasini ingichka ichakka chiqarib yuboradi va uni 

uzaytirib,  o‘n  ikki  barmoq  ichakda  qo‘shaloq  kontrastlanish  hosil  qiladi.  Shunda  umumiy  va  mo‘ljalli 

suratlar olinadi, bu diagnostika uchun to‘liq axborot olishga yordam beradi. 

Zondsiz  duodenografiya  oddiy  rentgenologik  tekshirishlarda  qo‘llaniladi.  Bemorga  qo‘shimcha  1 

stakan bariy sulfat aralashmasi beriladi va venaga 0,15-0,25 mg 1% li morfin yoki 1 ml 0,1% li atropin 

yoki  muskul  orasiga  4  ml  0,1% li  myetatsin  yuboriladi  yoki  til  ostiga  qo‘yish  uchun  1-2  tabletka  aeron 

beriladi.  Yuqoridagi  dorilardan  birortasi  berilgandan  so‘ng,  bemor  yana  1  stakan  bariy  sulfat 

aralashmasini  ichadi.  Tekshirish  10-15  minutdan  keyin  boshlanadi.  Rentgenoskopiya  bemorning  har  xil 

holatida suratlar olish bilan o‘tkaziladi. 

Usulni  qo‘llanishga  ko‘rsatmalar:  etiologayasi  noma`lum  bo‘lgan  sariq  kasalligi,  me`da  osti 

bezining  organik  o‘zgarishlari,  o‘n  ikki  barmoq  ichakning  aniqlanmagan  patologiyasi  va  funksiyasining 

aniq o‘zgarishlari, me`da osti bezining surunkali patologiyalari, ichak va o‘t yo‘llaridagi shubha qilingan 

o‘sma va x.k. 

Parietografiya  -  qizilo‘ngach,  me`da,  yo‘g‘on  ichak  va  boshqa  bo‘shliq  a`zolar  devorlarini 

rentgenologik  tekshirish.  Buning  uchun  tekshirilayotgan  a`zo  va  uning  atrofiga  gaz  yuboriladi.  Bu  usul 

bilan  o‘smaning  o‘zi  atrofidagi  a`zolarga  metastaz  berganligi  aniqlanadi.  Bunda  rentgenogramma  va 

tomogrammalar qilinadi. 

Me`dani  parietografiya  qilish  uchun  bemor  yaxshilab  tayyorlanadi  (ichak  tozalanadi), 

pnevmoperitoneum  qo‘yiladi:  1200-1500  sm  kub  azot  (1)  -  oksid  yoki  kislorod  yuboriladi.  Keyin 

Richardson balloniga ulangan zond yordamida me`daga 300-500 sm kub havo yuboriladi. 

Me`da  pnevmografiyasi  -  me`daga  havo  yuborib  rentgenda  tekshirish  usuli.  Bunda  me`da 

dyevorlari elastikligi va undagi patologik jarayonlar o‘rganiladi. 

Mye`da  pnevmoperitoneumi.  Bu  rentgenologik  usulda  me`da  va  o‘n  ikki  barmoq  ichak  yarasi, 

uning  teshilgani  aniqlanadi.  Buning  uchun  zond  yordamida  300-600  sm  kub  gaz  yuboriladi.  Qorin 



 

195 


bo‘shlig‘ida, diafragma ostida bo‘sh gaz paydo bo‘lishi yaraning teshilganini ko‘rsatadi.  

Irrigoskopiya  -  yo‘g‘on  ichakni  kontrast  hukna  orqali  rentgenologik  tekshirish  usuli.  Bu  usul 

ichakning  morfologik  holatini,  qisman  uning  ichki  ryelyef  va  devorlarining  holatini  o‘rganishda 

qo‘llaniladi.  Buning  uchun  bemor  maxsus  tayyorlanadi.  U  2-3  kun  shlaksiz  parhez  saqlashi  lozim,  ichi 

dam  bo‘lganda  (meteorizm)  karbolen  ichishi  kerak.  Ichakni  moychechak  (romashka)  qaynatmasi 

yordamida yaxshilab tozalanadi (2 osh qoshiq moychechakni 1500 ml suvda 3-5 minut qaynatib, dokadan 

o‘tkaziladi va iliq holatda hukna qilinadi). Irrigoskopiyadan bir kun oldin kechkurun 2 marta tozalovchi 

hukna qilinadi. Irrigoskopiya qilinadigan kuni ertalab moychechak qaynatmasi bilan yana hukna qilinadi. 

Tekshirish och qoringa olib boriladi. 

Yo‘g‘on  ichakni  to‘ldirish  uchun  mayda  dieperslangan,  har  xil  konsentratsiyadagi  bariy  sulfat 

aralashmasi (1000-1500 ml), ko‘pincha 1:2 nisbatda (1 qism bariy sulfat, 2 qism suv) ishlatiladi. 

Yo‘gon  ichak  shilliq  pardasining  rel‘efi  aniq  ko‘rinishi  uchun  kontrast  massaga  farmakologik 

moddalar-kontaktlaksantlar (tanin, gulhayri ildizi, achchiqtosh, tuxum oqi va b.q.) qo‘shiladi. Tanin eng 

ko‘p  qo‘llanib,  uni  kontrast  massaga  3-5  g,  ba`zi  hollarda  10  g  gacha  qo‘shiladi  (L.P.  Simbirtseva  va 

b.q.).  Lekin  u  kimyoviy  modda  bo‘lganliga  uchun  ichak  shilliq  pardasiga  yomon  ta`sir  ko‘rsatib,  uning 

rel‘efini  o‘zgartiradi.  Ba`zi  hollarda  qo‘shimcha  ta`sir  etishi  mumkin  (jigar  sirrozi  va  b.q.).  Toshkent 

Davlat II tibbiyot instituti rentgenologiya va radiologiya kafedrasi mutaxassislari (T.N. Ilyosov, YA.YU. 

Muhamedov) kontaktlaksant sifatida anor po‘chog‘i qaynatmasini tavsiya etadilar. 

Qadimdan  anor  po‘chog‘i  poroshok,  qaynatma,  damlama  holatida  xalq  tabobatida  davo  vositasi 

sifatida  qo‘llanib  kelinadi,  chunki  uning  tarkibida  antiseptik,  mikrobga  qarshi  va  oshlovchi  moddalar 

mavjud.  U  zaharli  emas.  Bitta  tekshirish  o‘tkazish  uchun  qaynatma  quyidagicha  tayyorlanadi:  anorning 

quritilgan  po‘chog‘i  (50-60  g)  maydalanib,  ustiga  issiq  suv  (250-300  ml)  quyib,  5  minut  davomida 

qaynatiladi,  keyin  qaynatmani  tindirib,  sovutib,  dokadan  o‘tkazib  olinadi  va  hosil  bo‘lgan  qaynatmani 

bariy  sulfat  bilan  aralashtiriladi.  Kontrast  moddani  anor  po‘chog‘i  qaynatmasi  bilan  birga  mexanik 

aralashtirgichdan  3-4  minut  davomida  o‘tkaziladi.  Bunda  mustahkam,  mayda  dispersli,  bir  xil  tarkibli, 

yaxshi  konsentrasiyali  bariy  sulfat  aralashmasi  hosil  bo‘ladi,  bu  yo‘g‘on  ichakni  shu  modda  bilan 

to‘ldirilganda  uning  devoridagi  oqsil  va  shilliq  moddalarning  cho‘kma  hosil  qilishida  ishtirok  etadi, 

ichakning ichki qavatida teng taqsimlanib, uni bir tekis qoplaydi, bu modda chiqarib yuborilgandan keyin 

yo‘g‘on ichakning ichki qavatidagi burmachalarini aniq ko‘rish va mukammal o‘rganish mumkin. 

 

Kontrast  moddani  oz-ozdan  yuborib,  ekran  ostida  uning  qanday  o‘tayotganligi  va  ichak  qanday 



 

236-rasm.Kontrast  modda  yuboriladigan  va  qo‘shaloq  kontrastlaydigan  apparat:  A 

qisimlarga  bo‘lingan  xolada:B-yeg‘ilgan  xolatda;V-sxemasi;  1-boshqaruvchi  troyhik 

rukoyatkasi; 2-xavo chiqargan naycha; 3-bariy sulfat aralashmasi chiqadigan naycha; 4-balanda 

xavo chiqaruvchivint; 5-manometr; 6-balloni va manometri yonuvchi lampochka; 7-shish banka; 

8-banka ichidagi xavo; 9-ontras modda; 10-elektr simlar;11-xovo kiritadigan naycha; 12-rezina 

to‘sqich;  13-vklyuchatel; 14-Richardson ballonig bilan gayka; 15-uchlik; 16-banka bo‘g‘zidagi 

mrtall  bo‘yinturk;17-rezina  qistirma(prakladka);  18-metall  qopqoq;  19-bold  bilan  gayka;  20-

banka  uchun  savat;  21-batareyka  uchunqin;  22-ustunga  ulovchi  vint;  23-ustidagi  gayka;  24-

ustuni o‘zgartuvchi bo‘yin turuk; 25-ustun naychalari. 

 



 

196 


to‘layotganliga tekshirib boriladi. Modda jigar burchagiga yetib borganda uni yuborish to‘xtatiladi. Keyin 

bemorni  o‘ng  yonboshi  bilan  yotqizib,  yo‘gon  ichak  yo‘li  bo‘ylab  yengil  massaj  qilish  orqali  uning 

hamma  joyiga  teng  tarqatiladi.  Ichak  kontrast  modtsa  bilan  to‘ldirilgandan  so‘ng  uning  shakli, 

yo‘g‘oshshga,  konturlari,  gaustral  segmentasiyasining  tuzilishi,  o‘tishi,  joylashishi,  og‘riq  bor  joylarni 

aniklab, bemorning har xil holatdaga rentgen surati olinadi. 

Irrigoskopiyaning  asosiy  bosqichlaridan  biri  yo‘gon  ichak  shilliq  pardasining  rel‘efini  (kontrast 

modda  chiqarib  yuborilganidan  keyinga)  tekshirish  hisoblanadi,  buning  uchun  umumiy  surat  olinadi. 

Shilliq  parda  rel‘efini  o‘rganish  yo‘g‘on  ichak  kasalliklariga  tashhis  qo‘yishda  muhim  ahamiyatga  ega. 

Ba`zan  irrigoskopiyaning  oxirga  bosqichi  qo‘llaniladi,  bunda  yo‘gon  ichakni  havo  bilan  to‘ldirib,  havo 

rel‘efi  (qo‘shaloq  kontrastlash  usuli)  olinadi.  Bariy  sulfatni  retrograd  yo‘l  bilan  yuborish  va  yo‘gon 

ichakni ko‘shaloq kontrastlash uchun L.D. Faytelson, K.I. Ambrozaytis, F.A, Astraxantsev, V.I. Petrov, 

D.YE.  Kuntsevich,  Bobrov  apparati  tavsiya  etilgan.  Toshkent  Davlat  II  tibbiyot  instshutining 

Rentgenologiya  va  tibbiyot  radiologayasi  kafedrasida  T.N.  Ilyosov  tomonidan  kontrast  modda  yoki 

havoni irrigoskopiya paytida yuborish uchun apparat yasalgan, u yo‘gon ichakni qo‘shaloq kontrastlashga 

yordam beradi (236-rasm, A, B, V). 

 

RENTGENFUNKSIONAL TEKSHIRISH USULLARI 



Poligrafiya  -  a`zoning  bir  necha  holatda  olingan  suratini  bitta  plyonkaga  tushirish.  Bu  usul 

tekshirilayotgan  a`zo  holatini,  shakli,  o‘lchami  va  tuzilishini  o‘rganishda  qo‘llaniladi.  Me`da 

peristaltikasini  o‘rganish  uchun  uning  poligrafiyasi  olinadi,  me`dani  bariy  sulfat  aralashmasi  bilan  zich 

qilib to‘ldiriladi. So‘ng bemordan chuqur nafas olib, uni chiqarmaslik so‘raladi. Shu paytda 8-10 sekund 

oralig‘ida  me`daning  uchta  surati  1  plyonkaga  olinadi.  Bunda  me`da  devorining  peristalkasi, 

triplogrammada  uchta  yoysimon  kesishuvchi  konturlar  o‘z  aksini  topadi,  bu  esa  peristaltik  to‘lqin 

xarakterni ko‘rsatadi. 

 

OVQAT HAZM QILISH A`ZOLARINING RENTGEN ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI 



Ovqat hazm qilish a`zolariga og‘iz bo‘shlig‘i, xalqum, qizilo‘ngach, me`da, ichak, jigar, me`da osti 

bezi va o‘t yo‘llari kiradi. 

Og‘iz bo‘shlig‘ida iste`mol qilingan ovkat va oziqlar mexanik va kimyoviy jihatdan maydalanadi, 

bunda  tishlar,  so‘lak  bezlari  va  uning  chiqaruv  yo‘llari  faoliyati  katta  ahamiyatga  ega.  Bu  anatomik 

sohani  stomatologiya  fani  o‘rganadi,  kasalliklarining  oldini  olish  va  davolash  bilan  esa  stomatolog 

shifokorlar shug‘ullanadi. 

Katta yoshdagi odamda 32 ta tish bo‘lib, ulardan 16 tasi yuqori va 16 tasi pastki jag‘da joylashgan. 

8 tasi oldingi kesuvchi, 4 tasi qoziq tish, 8 tasi kichik va 12 tasi katta jag‘ tish hisoblanadi. Ular quyidagi 

formula ko‘rinishida joylashadi. 

O‘ng  3213  12123-  tishlarning  yuqori  jag‘da  joylashishi  O‘ng  3213        2  123-  tishlarning  pastki 

jag‘da joylashishi 

Tishlar  anatomik  jihatdan  zich  joylashganliga  uchun  rentgen  nurlarini  singdirib,  suratlarda  o‘z 

aksini  topadi.  Shu  sababdan  oddiy  va  dental  rentgen 

apparatlarida rentgenografiya usuli bilan o‘rganiladi. 

So‘lak  bezlari.  Og‘iz  bo‘shlig‘idagi  so‘lak 

bezlariga quloq oldi, jag‘ osti va til osti bezlari kiradi. 

Og‘iz  bo‘shlig‘idagi  bezlar  vazifasi  bo‘yicha 

uch  qismga  bo‘linadi:  1-seroz  bezlar (quloq  oldi  bezi) 

suvga o‘xshash oqsilga boy suyuqlik ajratadi; 2-shilliq 

bezlar (Veber bezlari) shilliq ajratadi; 3-aralash bezlar 

(quloq oldi va jag‘ osti bezlari) aralash sekret ajratadi. 

Sog‘lom  odamda  1  sutkada  1000-1500  ml  ga  yaqin 

so‘lak ajratiladi. 

 

 



Quloq  oldi  bezi.  Hajmi  katta  bo‘lib,  og‘irligi  30  g  gacha,  shakli  noaniq,  og‘iz  bo‘shlig‘idan 

yuqoriroqtsa  joylashadi.  Yuqori  qismidan  ajralish  yo‘li  (ductus  paroticus  yoki  Stenonianus)  chiqadi, 

uzunligi 5-8 sm, eni 3 mm gacha, og‘iz bo‘shlig‘ining old qismida, katta jag‘ tishlar damida ochiladi. 

Jag‘  osti  bezi.  Og‘irliga  15  g  gacha,  oval  shaklda,  5-7  sm  uzunlikdagi  chiqaruv  yo‘li  (ductus 

submaxillaris  yoki  Whartoni)  bor,  eni  2-4  mm,  til  ostidaga  kichik  teshikcha  bo‘lib,  til  yugani  yonida 

ochiladi. 

 

237-rasm.Pastki jag‘ rentgnogrammmmasi. 



Jag‘ ostida bezida tosh(strelka ko‘rsatilgan). 

 

 




 

197 


Til  osti  bezi.  Og‘irligi  5  g  gacha,  uzun  va  ingichka.  Og‘iz  bo‘shlig‘ining  ostida  joylashadi, 

bo‘lmachalardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  asosiy  yo‘lga  ega  -  ductus  sublingualis  major  (Bartholinianus), 

uzunligi 2 sm gacha, mustaqil bez bo‘lib, quloq oldi bezi yonida u bilan birga ochiladi. 

Sulak  bezlari  rentgen  nurlarini  singdirmaydi,  shuning  uchun  suratlarda  aks  etmaydi.  Bezlar  va 

uning  chiqaruv  yo‘llari  holatini  o‘rganish  uchun  kontrast  moddalar  (yodning  suvdagi  yoki  yog‘dagi 

eritmasi)  ishlatiladi.  Ular  tekshirilayotgan  chiqaruv  yo‘liga  yuboriladi.  Bu  usul  sialografiya  deb  ataladi. 

Tekshiruv  umumiy  surat  olish  bilan  boshlanadi,  bunda  bezning  chiqaruv  yo‘lida  konkrement  borligiga 

ahamiyat  beriladi.  Ko‘proq  so‘lak  toshlari  kasalliklarida,  yon  va  old  holatlarda  suratlar  olinadi  (237-

rasm). 

Sialogrammani  o‘rganishda  bez  va  chiqaruv  yo‘llari  atrofidagi  suyak  hamda  yumshoq  to‘qimalar 

holatiga, shuningdek ularning to‘lish qobiliyati, joylashishi, o‘lchami, teshigining holati, shakli, konturi, 

soya strukturasi, chiqaruv yo‘lining tonusi va harakatlanish faoliyatiga e`tibor beriladi. 

Til. Muskulli a`zo bo‘lib, unda tana va ildiz farq qilinadi. Uning asosiy fiziologik vazifasidan biri 

ovqatni og‘iz bo‘shlig‘ida har xil harakatlar ostida aralashtirish va har tomonlama harakatlantirishdir, bu 

esa  ovqatning  maydalanishiga  yordam  beradi.  Tishlar,  til  va  so‘lak  ovqatni  maydalashda  katta  rol 

o‘ynaydi,  ovqat  og‘iz  bo‘shlig‘ida  bo‘tqasimon  holatga  aylanishi  kerak.  Ovqatni  yaxshilab  chaynash 

ovqat hazm qilishning buzilishidan saqlaydi. 

Halqum. Me`da-ichak yo‘lining oldingi qismi. Uzunligi 10-15 sm. Halqum bo‘shlig‘i bir tomondan 

og‘iz  va  burun  bo‘shlig‘i, ikkinchi  tomondan  qiqildoq  va  qizilo‘ngach  bo‘shliqlari  bilan  chegaralanadi. 

Ovqatni  og‘iz bo‘shlig‘idan hiqildoqqa o‘tkazib beradi. Shunday qilib, halqum bo‘shlig‘ida ovqat hazm 

qilish va nafas olish yo‘llarining  kesishmasi o‘tadi. YUtish jarayonida hiqildoq  yuqoriga ko‘tariladi, til 

orqaga ketadi va hiqildoq usti qopqog‘i hiqildoqqa kirish yo‘lini yopadi. Halqum holati rentgenoskopiya, 

rentgenografiya usullari (oddiy yoki kontrast moddalar) bilan ikki holatda (old va yon) o‘rganiladi. Kerak 

bo‘lsa qiya holatda surat olish va tomografiya usulidan foydalanish mumkin. 

Halqum holatini o‘rganishda ko‘proq halqum-kekirdak qismining holatiga katta ahamiyat beriladi. 

Old  (to‘g‘ri)  holatda  rentgenologik  tekshirganda  kontrast  modda  bilan  to‘ldirilgan  halqum 

to‘g‘nog‘ichsimon  shaklda,  yon  devorlarining  konturlari  silliq  va  aniq  bo‘ladi.  Yon  va  qiya  holatlarda 

hiqildoq-halqum  voronkasimon  bo‘lib,  uning  orqa  devori  umurtqa  oldida  joylashadi.  To‘g‘ri  holatda 

halqumdan  kontrast  modda  o‘tib  bo‘lgandan  keyin  unda  vallekulalar,  til-hiqildoq  usti  chuqurchalari  va 

noksimon  sinuslar  aniq  ko‘rinadi.  Halqum  shilliq  pardasi  rel‘efini  o‘rganish  uchun  bariy  sulfat 

aralashmasiga yodolipol qo‘shish kerak yoki anor po‘chog‘ining qaynatmasida tayyorlangan bariy sulfat 

aralashmasini ishlatish lozim. 

Qizilo‘ngach  -  harakatchan,  oson  qisqarib  kengayuchan,  fibroz-muskulli  silindrsimon  naycha, 

uzunligi 25-30 sm, ichki eni 1-2 sm. Ichki tomondan shilliq parda bilan qoplangan. Devorining qalinligi 

4-5 mm atrofida (238-rasm). 

 

Qizilo‘ngach  orqa  ko‘ks  oralig‘ida,  yurak-tomir  sistemasi  va  ko‘krak  umurtqalari  orasida 



joylashadi, u VI bo‘yin umurtqasi ro‘parasidan boshlanib, XI  ko‘krak umurtqasi ro‘parasida me`daning 

kirish  qismiga  ulanadi.  Qizilo‘ngachda  to‘rtta  fiziologik  torayish  bor:  uzuksimon,  aortal,  bronxial 

(traxeyaning  bifurkasiyasi  sohasida)  va  diafragmal.  Qizilo‘ngachning  bo‘yin  qismi  VI  bo‘yin 

umurtqasining  tanasi  va  orqa  ko‘ks  oralig‘iga  kirish  oralig‘ida  joylashib,  uzunligi  5-8  sm  ga  teng. 

Qizilo‘ngach old tomoni bilan traxeyaga, pastroqda-qalqonsimon  bezning  chap qismiga, orqa tomonda-

 

238-rasm.Qizilo‘gachning 2 xolatdagi normal renrgeogrammasi. Konturlari to‘g‘ri 



burmachalari ifodalangan. 

 



 

198 


bo‘yin  umurtqalariga  tegib  turadi.  Qizilo‘ngachning  yon  tomonlarida  uyqu  arteriyalari  joylashgan. 

Qizilo‘ngachning  ko‘krak  qismi  birinchi  ko‘krak  umurtqasidan  diafragmaga  kirgunga  qadar  bo‘lgan 

masofada  joylashgan.  Uning  uzunligi  16-18  sm.  Qizilo‘ngach  orqa  tomondan  aortaning  old  devoriga, 

oldidan  esa  traxeyaga  va  yurak-tomir  sistemasiga  tegib  turadi.  Yurak  kattalashganda  qizilo‘ngachni 

orqaga surib, qisib qo‘yadi, bu esa yurak poroklarining differensial diaganostikasida muhim ahamiyatga 

ega. 


 

 

Qizilo‘ngachning  diafragmal  qismi  eng  kalta  qismi  hisoblanadi,  uning  uzunligi  1,5  sm  ga  teng. 



Diafragma  teshigi  sohasida  membrana  (laymer)  bor,  u  fibroz  aylanmadan  tashkil  topgan  bo‘lib, 

qizilo‘ngachni  muftaga  o‘xshab  o‘rab  olgan,  qizilo‘ngach  uning  ichida  bemalol  sirg‘anadi. 

Qizilo‘ngachning  qorin  yoki  diafragma  osti  qismi  diafragma  teshigining  pastki  qismidan  boshlanib, 

me`da kardiyasigacha boradi. Uzunligi 1-6 sm. Kardiyaning tashqi chegarasi kardial kemtik hisoblanadi - 

incisura cardiaca (Gis burchagi), u qizilo‘ngachning distal qismi va me`da gumbazidan tashkil topgan. 

Taxmin  qilinishicha  shu  joyda  to‘sqichli  mexanizm  joylashgan  bo‘lib,  uning  rivojlanganligi  Gis 

burchagining kattaligiga bog‘liq. Burchak qancha o‘tkir bo‘lsa, to‘sqichli mexanizm shuncha rivojlangan 

bo‘ladi. 

Brombart  (Brombart)  fikricha  qizilo‘ngach  9  ta  segmentga  bo‘linadi:  traxeal  segment  (aortaning 

yuqorisida),  aortaning  kesishish  segmenti,  bronxial,  bronxial-aorta  oralig‘i,  bronxial  oralik  retrokardial 

(perikardial),  diafragma  usti,  diafragma  ichi  va  qorin  segmentlari  (239-rasm).  Qorin  segmenti  Gis 

burchagini hosil qiladi. 

Qizilo‘ngach  ovqatni  halqumdan  me`daga  o‘tkazib  berish  vazifasini  bajaradi.  Yutish  akti  ikki 

fazaga  bo‘linadi:  ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz.  Ixtiyoriy  faza  (buko-farengial)  ovqat  bo‘lagining  halqumdan 

qizilo‘ngachga o‘tish muddati hisoblanadi (0,71-1 sekund). Ixtiyorsiz faza (ezofagial) bemorning vertikal 

holatida  ovqatning  qizilo‘ngach  bo‘ylab  5-6  sekund  (normada)  davomida  o‘tishidir.  Gorizontal  holatda 

ovqatning o‘tishi qiyinlashadi, peristaltik qisqarishi esa yaqqollashadi. 

Rentgenologik  tekshirishlarda  qizilo‘ngach  ko‘ks  oralig‘i  a`zolari  soya-sida  differentsiasiya 

qilinmaydi,  bu  uning  bir  xil  nur  singdirishi  bilan  bog‘liq.  Shuning  uchun  qizilo‘ngachni  sun`iy       

kontrastlash              orqali  tekshiriladi.  Kontrast  modda  sifatida  har  xil  konsistensiyadagi  (suyuq, 

qaymoqsimon,  bo‘tqasimon)  bariy  sulfat  aralashmasi  ishlatiladi.  Qizilo‘ngachni  tekshirishda 

rentgenoskopiya  va  rentgenografiya  eng  ko‘p  qo‘llaniladi,  uni  turgan,  yotgan,  to‘g‘ri,  yon,  qiya  va  b.q. 

holatlarda  o‘tkazish  mumkin.  Zarur  paytlarda  qo‘shimcha  tekshirish  usullaridan  foydalaniladi, 

qizilo‘ngachni bariy sulfat aralashmasi bilan zich to‘ldirib, rentgenologik yo‘l bilan tekshiriladi. 

Oz  miqdorda  bariy  sulfat  aralashmasi  bilan  to‘ldirilganda,  shilliq  qavat  yaxshi  suriladi,  bu  esa 

shilliq  pardaning  rel‘ef  tasvirini  o‘rganishda  qulaydir.  Normada  shilliq  qavat  burmachalari  (2-4  ta) 

bo‘ylama  holatda  bir  xil  kalibrda  aniq  konturli  bo‘ladi,  ular  butun  uzunliqda  kuzatiladi.  Shilliq  qavat 

rel‘efini  o‘rganish  katta  diagnostik  ahamiyatga  ega,  chunki  qizilo‘ngachning  hamma  patologiyalarida 

uning shilliq qavati har xil o‘zgaradi. 

Zich qilib to‘ldirilganda qizilo‘ngach uzunasiga lentasimon shaklda aniq soya beradi, u orqa ko‘ks 

 

239-rasm.Qizilo‘ngachning Brombart bo‘yicha segmentlari sxemasi. 



 


 

199 


oralig‘ida  joylashgan  bo‘lib,  o‘pkaning  yorug‘  fonida  aniq  ko‘rinadi.  Bunda  uning  o‘tkazuvchanligi, 

joylashishi, konturi, shakli, o‘lchami, kengligi va uzunligiga ahamiyat beriladi. 

Normada kontrastlangan qizilo‘ngach orqadagi ko‘ks oralig‘ida joylashgan, uning o‘tkazuvchanligi 

bemalol,  aniq  konturli,  lentasimon  shaklda,  fiziologik  torayish  joylari  aniq,  oddiy  o‘lchamda. 

Qizilo‘ngach  devorlarining  holatini  o‘rganish  uchun  ba`zan  qo‘shaloq  kontrastlash  usuli  qo‘llaniladi, 

buning uchun qizilo‘ngachga bariy sulfat aralashmasi, orqadagi ko‘ks oralig‘iga esa gaz (havo, kislorod) 

yuboriladi. Qo‘shaloq kontrastlash fonida qizilo‘ngach devoridagi o‘zgarishlar aniq ko‘rinadi. 

Me`da - ovqat hazm qilish sistemasining eng keng qismi; unga katta yoshli odamlarda 3 l suyukdik 

sig‘adi.  Me`da  har  xil  kattalikda  bo‘lib,  bu  uning  tonusi  holatiga,  istye`mol  qilingan  ovqat  va  suyuklik 

miqtsoriga bog‘liq. 

Me`da  qorin  bo‘shlig‘ining  yuqori  qismida  joylashgan  bo‘lib,  uning  ko‘p  qismi  chiziqning  chap 

tomonida,  U  qismi  esa  (chiquvchi  qism)  o‘ng  tomonda  joylashgan.  Tanasining  tuzilishiga  ko‘ra  me`da 

qarmoqsimon (Rider) va shoxsimon (Goltsknext) shaklida, me`da devorining qalinligi bo‘sh holda 1,5-3 

sm ga teng. U ovqat bilan to‘lganda kengayib, devori 2-4 mm gacha yuqalashadi. 

Me`dada kichik va katta egrilik bor (curvatura minor et major). Kichik egrilikning yuqorigi qismida 

qizilo‘ngachdan me`daga o‘tish teshigi (kirish-cardia), pastki qismida esa privratnik (pilorus) joylashgan, 

u o‘n ikki barmoq ichakka o‘tish joyi hisoblanadi. 

Me`da bir necha qismga: gumbaz, kardiya, tana, me`da burchagi, antral qism va privratnik kanaliga 

bo‘linadi (240-rasm, A, B). 

 

 



 

 

Me`da  harakatda  bo‘lib,  shakli  va  kattaligi  o‘zgarib  turadi.  Unda  ovqat  mexanik  va  kimyoviy 



tarzda  maydalanib,  bo‘tqasimon  holatga  keladi.  Ovqat  hazm  qilish  sistemasining  normal  ishlashi 

 

240-rasm.Meda va 12 barmoq ichakning (A) ormadagi rentgenogremmasi va sxemai (B); 1-



medaning gaz pufagi;  2- meda tanasi; 3-antral qismi; 4-kichik egrilik; 5- egrilik; 6-

privraynik; 7-piyozcha bilan 12 barmoq ichakning yuqpri gorizantal; 8-pasta tushuvchi qismi; 

9-12 barmoq ichakning pastki qismi; 10-och ichak; 11-kardial qism. 

 

241-rasm.Meda tanasi shilliq qavati makro-relefining mo‘ljalli rentgeogrammasi. 



 


 

200 


me`daning faoliyatiga bog‘liq. 

Me`dani  rentgenologik  tekshirish  bemorni  tayyorlab,  och  qoringa  o‘tkaziladi.  Bunda  qardiyaga, 

gumbaz va me`da gaz pufagining holatiga, shilliq qavat burmalarining rel‘efi, konturi, shakli, joylashishi, 

katta-kichikligi,  tonusi  va  peristaltikasiga,  privratnik  kanalining  holati,  bo‘shash  vaqti  va  boshqalarga 

katta  ahamiyat  beriladi.  Me`da  shilliq  qavati  rel‘efini  o‘rganish  katta diagnostik  ahamiyatga  ega.  U  bir-

biriga  zich  joylashgan  naysimon  bezlardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  sekretor  vazifasini  bajaradi.  Shilliq 

qavat  kuniga  1,5  l  gacha  mye`da  suyuqlig‘i  ishlab  chiqaradi  (YU.N.  Sokolov).  Me`dani  rentgenologik 

yo‘l bilan tekshirish 1-2 qultum bariy sulfat aralashmasi tushishi bilan boshlanadi, u kardiya va burmalar 

orasidan o‘tib, shilliq qavat rel‘efini beradi. Normada kardiya bemalol o‘tkazuchan, me`daning gaz pufagi 

aniq bo‘lib, oval yoki yarim doira shaklida tasvirlanadi. 

Sog‘lom odamda shilliq qavat burmachalari aniq, uzunasiga hamma yerda ko‘rinadi. Normada ular 

o‘zgaruvchan bo‘ladi. Me`daning yuqori qismida (gumbaz, kardial qismda) shilliq qavat rel‘efi o‘ramalar 

hosil  qiladi.  Ular  soni  me`da  tanasida  4-5  ta  bo‘lib,  bo‘ylamasiga  ketgan,  kengligi  0,4-0,6  sm,  aniq 

konturlidir.  Antral  qismda  va  katta  egrilikka  yaqin  joyda  burmachalar  qiya  holatda  bo‘ladi.  Privratnik 

kanali sohasida 2-3 ta ingichka burmalar ko‘rinadi (241-rasm). 

Ba`zan  shilliq  qavat  rel‘efini  havo  fonida  o‘rganiladi  (havo  rel‘ef),  buning  uchun  me`daga  havo 

yoki shipuchka (sodaning suvdagi aralashmasi va limon kislota) yuboriladi. 

Hozir    klinisistlar      va  rentgenologlar  shilliq  qavat  mikrorel‘efini  o‘rganishga  katta  e`tibor 

berishmoqda,  buning  uchun  rentgen  trubka  fokusi  1  mm  ga  teng  o‘tkir  fokusli  yangi  ixtiro  qilingan 

rentgen  diagnostik  apparatlardan  foydalanilmoqtsa.  Me`da  shilliq  qavati  rel‘efi  va  mikrorel‘efini 

rentgenologik  yo‘l  bilan  sinchiklab  tekshirilganda  uning  patologik  o‘zgarishlari  haqida  oldiidan 

diagnostik ma`lumot olish mumkin. 

Rentgenologik tekshirinshlarning keyingi bosqichlaridan biri 1-2 stakan bariy sulfat aralashmasini 

ichib, me`dani zich qilib to‘ldirishdan iborat. 

Me`daning  tuzilishi  va  uning  joylashishi  bemorning  tana  tuzilishiga  bog‘liq.  Normasteniklarda 

me`daning  ko‘p  qismi  chapda  va  U6  qismi  o‘ngda  joylashgan,  u  qarmoqsimon  burchagi  ro‘yi-rost 

ifodalangan  tuzilishga  ega.  Pastki  qutbi  (kaudal  qismi)  yonbosh  suyaklarining  qirrasidan  o‘tkazilgan 

chiziq  (lin.  biiliaca)  sohasida.  Me`da  tonusi  aniq,  peristaltikasi  simmetrik,  chuqur  va  bir  tekisda.  Bariy 

sulfat  aralashmasi  qabul  qilinib,  1,5-3  soat  o‘tgandan  keyin  me`da  bo‘shaydi.  Gipersteniklarda  me`da 

yuqorida  va  qiya  joylashgan  bo‘lib,  shoxsimon  shaklga  ega,  unda  me`da  burchagi  yo‘q.  Asteniklarda 

me`da  cho‘ziq  qarmoqsimon  shaklda  bo‘lib,  pastga  tushgan  va  chapda  joylashgan  uning  pastki  konturi 

yonbosh suyaklarning qirralararo chizig‘idan pastroqda. 

Mye`da  shilliq  qavati  ryelyefini  rentgenologik  usulda tekshirish,  uning  morfologik  va  funktsional 

o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlashga imkon beradi. 

O‘n  ikki  barmok  ichak  ichaklarning  yuqori  qismi  hisoblanadi,  uzunligi  25-27  sm  (ko‘ndalang 

qo‘yilgan  o‘n  ikkita  barmok  eniga  teng).  Me`dada  hazm  bo‘lgan  ovqat  massasi  unda  o‘t  suyuqlig‘i  va 

me`da osti shirasi yordamida o‘zgaradi. 

 

 



O‘n ikki barmoq ichak taqasimon bo‘lib, 3 qismga bo‘linadi: yuqori gorizontal (6-8 sm), tushuvchi 

(9-12  sm)  va  pastki  gorizontal  qism  (7-10  sm).  U  mye`da  osti  bezining  bosh qismini  o‘raydigan  aylana 

hosil qiladi. Bu aylananing shakli va joylashishi me`da osti bezi bosh qismining kattaligiga bog‘liq. 

Un  ikki  barmoq  ichakning  yuqori  gorizontal  qismi  birmuncha  kengaygan,  katta  burchak  shaklda 

bo‘lib,  uni  piyozcha  (ildiz)  (bulbus  duodeni)  dyoyiladi.  Uning  shakli  har  xil  va  bu  organizmning 

konstitutsiyasi, atrofdagi a`zolar ta`siri, tonusi va boshqa omillarga bog‘liq. Piyozchaning tubi yoki asosi 

privratnikka  qaragan  bo‘lib,  markaziy  holatda  joylashgai.  Privratnikning  ekstsentral  joylashishi,  undagi 

o‘zgarishlar  chandiqli  jarayonlar  bo‘lishi  va  tortilishi  natijasi  deb  hisoblanadi.  O‘n  ikki  barmoq  ichak 

iddizida katta va kichik egrilik, oldingi va orqa devorlar bo‘ladi. Ildizning asosi va yon devorlari orasida 

doirasimon  joylashgan  medial  va  lateral  cho‘ntaklar  farqlanadi.  Ildiz  me`dadan  tushayotgan  ovqatga 

rezervuar  hisoblanadi,  u  o‘n  ikki  barmoq  ichakning  boshqa  qismlariga  qaraganda  kengroq  bo‘lib,  ichki 

oralig‘i 2-2,5 sm ga teng. 

Ildizning  shilliq  qavati  burmachalari  rel‘efi  me`da  shilliq  qavati  rel‘efining  davomi  hisoblanadi, 

lekin  unda  bo‘ylama  burmachalar  ko‘proq.  O‘n  ikki  barmoq  ichakning  boshqa  qismlarida  burmachalar 

patsimon holatda (Kerkring burmachalari). 

O‘n ikki barmoq ichakning pastga tushish qismi asosiy qismi hisoblanadi, unga umumiy o‘t yo‘li 

(ductus  choleducus)  va  me`da  osti  bezi  yo‘li  (ductus  pancreaticus)  ochiladi.  O‘n  ikki  barmoq  ichak 

ildizining  konturlari  aniq,  to‘g‘ri,  ular  peristaltik  to‘lqinlar  ta`sirida  o‘zgarib  turadi.  Bariy  sulfat 




 

201 


aralashmasi  o‘n  ikki  barmoq  ichakdan  tez,  ritmik  holatda  o‘tadi  va  kontrast  modda  ingichka  ichakka 

tushadi. 

Ingichka  ichak  och  va  yonbosh  ichaklarga  bo‘linadi.  Ichakning  umumiy  uzunligi  5,5  m,  kengligi 

esa 2-2,5 sm. 

Ingichka  ichak  o‘n  ikki  barmoq  ichakning  och  ichakka  o‘tar  burilishidan  boshlanadi.  U  qorin 

bo‘shlig‘ining  yuqori-o‘rta  qismida,  o‘rta  chizikdan  pastda  joylashgan.  Och  ichakning  oxirgi  halqalari 

kindikdan  pastda  va  o‘ngda  joylashib,  yonbosh  ichakka  o‘tib  ketadi.  Och  ichakning  shilliq  qavati 

ko‘ndalang va qiya burmachalari patsymon holatda bo‘lishi bilan farq qiladi (242-rasm, A, B). 

 

 

Yonbosh ichak qorin bo‘shlig‘ining o‘ng tomonida va kichik chanoqning orqasida joylashgan. Bu 



ichak  shilliq  qavatining  rel‘efi  Kerkring  burmachalaridan  tashkil  topgan,  ular  ichakning  pastki  qismida 

bo‘ylama  burmalarga  o‘tadi.  Yonbosh  ichakning  tugallanish  qismi  ko‘richakka  o‘tib,  ikkita  burma-

ileosekal  to‘sqich  lablarini  hosil  qiladi.  Bariy  sulfat  aralashmasi  ichilganda  ichak  halqalari  zich 

kontrastlanmaydi.  Kontrast  modda  o‘tayotganda  ichak  kengayib,  uning  konturlari  yoysimon  bo‘ladi, 

kontrast modda o‘tib bo‘lgandan keyin esa ichak bo‘shashadi va shilliq qavatga kontrast modda yopishib, 

u burmachalar rel‘efining aksini beradi. 

Yonbosh  ichak  halqalaridan  kontrast  modda  sekin  o‘tgani  uchun  ko‘pgina  halqalari  zich  to‘lib, 

konturlari  tekis  va  aniq  bo‘ladi.  Bu  ichakning  ko‘richakka  o‘tib  ketadigan  oxirgi  qismi  aniq 

differensiallanadi. 

Ingichka ichakda peristaltik (aylanma muskullar vazifasi) va mayatniksimon (bo‘ylama muskullar 

vazifasi)  harakatlar  hosil  bo‘ladi.  Peristaltik  harakatlar  ichakdan  ovqat  o‘tishini  ta`minlaydi.  Yonbosh 

ichakdagi moddalar yo‘g‘on ichakka ritmik holatda o‘tadi, bu Baugin qopqog‘i ochilib va yopilib turishi 

natijasida  sodir  bo‘ladi,  u  esa  ingichka  ichak  va  ko‘richakning  impulslari  yordamida  boshqariladi. 

Normada kontrast modda och ichakdan 2-3 soatda, yonbosh ichakdan esa 6-7 soatda chiqarib yuboriladi. 

Yo‘g‘on  ichak.  Uzunligi  100-160  sm,  kengligi  5-3  sm  bo‘lib,  to‘g‘ri  ichak  tomon  ingichkalashib 

boradi. Yo‘g‘on ichak ingichka ichak halqalarining chekkasida joylashib, uni chambarsimon o‘rab turadi, 

shu sababdan chambar ichak deb nomlanadi. Yo‘g‘on ichak devori 3 qavatdan: seroz, muskul (aylana va 

bo‘ylama) va shilliq qavatlardan tashkil topgan. Bo‘ylama muskul qavat o‘ziga xos tuzilgan, 1 sm gacha 

bo‘lgan  tolalari  lentasimon  bo‘lib  yig‘ilgan,  ular  uzunligi  ichak  uzunligidan  kalta  bo‘lib,  bu  ularning 

xaltasimon  yig‘ilishiga  va  qavariq-gaustrlar  hosil  qilishiga  yordam  beradi.  Qavariklar  orasida  ichakning 

ichki tomonida uning 3 qavatidan iborat yarimoysimon burmalar hosil bo‘ladi. 

 

 



 

242-rasm.Meda-ichak  yo‘lining  bemor  tik  turganda  (A)  va  chalqancha  yotganda  (B) 

rentgenogrammasi:  1-me‘da;  2-  o‘n  ikki  barmoq  ichakning  pasga  tushuvchi  qismi;  3-och 

ichak; 4-yonbosh ichak; 5-yo‘g‘n ichakninh yuqoriga ko‘tariluvchi; 6-to‘g‘ri ichak. 

 



 

202 


 

 

Yo‘g‘on  ichak  ko‘richak,  ko‘tariluvchi  chambar,  ko‘ndalang  chambar,  tushuvchi  chambar, 



"S"chmoh, to‘g‘ri ichaklarga bo‘linadi (243-rasm). 

Ko‘richak  yo‘g‘on  ichakning  boshlanish  qismi  bo‘lib,  kichik  chanoqqa  kirishida  o‘n  tomonda 

boshlanadi,  uzunligi  5-7  sm,  harakatchan,  aniq  konturli.  Uning  pastki  qismdan  uzunligi  8-10  sm, 

yo‘g‘onligi 1 sm gacha, kengligi 3-5 mm gacha chuvalchangsimon o‘simta (appendix) chiqadi. O‘simta 

har xil holatda, ba`zan retrosekal joylashadi. U Baugin qopqog‘i yonida yo‘g‘on ichakning ko‘tariluvchi 

qismiga  o‘tadi.  Bariy  sulfat  aralashmasi  qabul  qilingandan  4-6  soat  keyin  ko‘richak,  appendiks  esa 

kechroq  -  7-9  soatdan  keyin  to‘ladi.  Bariy  sulfat  aralashmasi  bilan  to‘lgan  appendiks  rentgen  ekranida 

ingichka, to‘g‘ri yoki egilgan, uzunligi 10-15 sm, kengligi 4-5 mm bo‘lgan lentaga o‘xshab ko‘rinadi. 

Ko‘tariluvchi  chambar  ichak  ko‘richakning  davomi  bo‘lib,  Baugin  kopqog‘idan  jigar 

burchagigacha  bo‘lgan  bo‘shliqtsa  joylashgan,  uzunligi  20  sm  gacha.  Baugin  qopqog‘i  to‘sqich  bo‘lib, 

pastki  va  yuqori  lab,  shilliq  qavat  va  aylana  muskuldan  tashkil  topgan.  U  ovqat  yoyilganda  refleks 

mexanizm yordamida ochilib va yopilib ingichka ichakdan yo‘g‘on ichakka o‘tishini boshqarib turadi. Bu 

qopqoq  ichakning  ichki  bosimi  40-50  mm  suv  ustuniga  tenglashguncha  bardosh  beradi.  Bosim  50  mm 

dan yuqoriga ko‘tarilganda, ya`ni ichakni hukna orqali bariy sulfat aralashmasi bilan to‘ldirganda kontrast 

modda  ingichka  ichakka  o‘tib  ketadi.  Bunga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun  kontrast  modda  jigar  burchagiga 

yetganda uni yuborishni to‘xtatish kerak. 

Ko‘tariluvchi  chambar  ichakning  kengligi  ko‘richak  kengligacha  bo‘lib,  o‘ng  'tomonda  vertikal 

joylashgan, kam harakatchan, aniq konturlidir. 

Ko‘ndalang  chambar  ichak  jigar  va  taloq  burchaklari  orasida  joylashgan,  Uzunligi  40-80  sm, 

kengligi  ko‘tariluvchi  qismiga  Karaganda  tor.  Taloq  burchaga  jigar  burchagiga  nisbatan  yuqorida 

joylashgan.  Bu  ichakning  shakli  va  joylashishi  tana  tuzilishiga  bog‘liq.  Asteniklarda  u  pastda  osilib, 

pikniklarda-yuqori,  kindik  damida  o‘rim  shaklida 

joylashgan. 

Ko‘ndalang 

chambar 

ichakda 


gaustrasiya  aniq  rivojlangan.  Ba`zan  bu  ichakning 

o‘ng  yarmi  diafragma  va  jigar  o‘rtasida  joylashadi 

(interpozisiya),  u  fiksasiya  qilinmagan  va  doimiy 

emas,  shu  bois  ichak  teshilganda  diafragma  ostida 

bo‘sh gaz bo‘ladi, tashhis qo‘yishda buni unutmaslik 

kerak. 


Tushuvchi  chambar  ichak  chap  bel  sohasida 

taloq  burchaga  (XII  qovurg‘a)  va  yonbosh  suyak 

qanotida vertikal holatda joylashgan, uzunligi 25-27 

sm, diametri ko‘ndalang chambar ichak diametridan 

kichik. 

"S"  simoi  ichak  tushuvchi  ichakning  davomi 

bo‘lib,  yonbosh  suyak  qanoti  va  to‘g‘ri  chambar 

ichakning II, III bel umurtqasi damida yo‘g‘on ichak 

 

243-rasm.A-Yo‘g‘on ichakninh retrograd yo‘l bilan to‘ldiriladigan rentgenogrammasi: 1-



ko‘richak; 2-ko‘tariluvchi chambar ichak; 3-o‘ng burilishli‘ 4-ko‘ndalang chambar ichak; 

5-chap burilishi; 6-tushuvchi chambar ichak; 7-―S‖ simon chambar ichak; 8- to‘g‘ti ichak. 

B-yo‘g‘on ichakning normal rel‘efi. 

 

244-rasm.Yo‘g‘on  ichakninh  fizioligik 



yo‘l bilan to‘lgandagi rentgenogrammasi. 

 



 

203 


kesimini  egallaydi.  Uzunligi  20-70  sm,  shakli  "S"  simondan  to  ikki  halqasimongacha.  Uzun  "S"  simoi 

ichak  (dolixosigma)  ba`zan  funksional  o‘zgarishlarga,  ya`ni  ichak  buralishining  ba`zi  omillariga  sabab 

bo‘ladi. 

To‘g‘ri  ichak  -  II,  III  dumg‘aza  umurtqalaridan  orqa  chiqaruv  teshigigacha  bo‘lgan  oraliqda 

joylashgan, uzunligi  18-25  sm,  kengligi  3-5  sm.  To‘g‘ri  ichakda  dumg‘aza,  ampula (eng  keng  qism)  va 

chot  qismlar  bo‘ladi.  To‘g‘ri  ichakning  haqiqiy  shakli-egilgan  silindrsimon  naycha  (J.M.  Abdurasulov). 

To‘g‘ri ichak uchun tonusli qisqarishlar va to‘lqinsimon kengayish yoki torayish (peristaltika) harakatlari 

xarakterlidir. 

Yo‘g‘on  ichakda  12  ta  sfinkter  bo‘lib,  ularning  funktsional  holati  ichak  ichidagi  narsalarning 

kaudal  tomon  surilishida  katta  ahamiyatga  ega  (244-rasm).  Ba`zan  keskin  ifoadalangan  sfinkter  spazmi 

ko‘rinishini stimul qilishi mumkin, buni unutmaslik kerak (A.N. Mixaylov). 

Yo‘g‘on  ichakda  peristaltika,  antiperistaltika,  segmentasiya  va  katta  tonusli  qisqarishlar  bo‘lishi 

mumkin.  Bular  tufayli  ichak  ichidagi  narsalarning  aralashishi,  shakli  paydo  bo‘lishi,  evakuasiya 

kechiktirilishi yoki tezlashishi amalga oshadi. 

 

Gaustral  segmentasiya  yo‘g‘on  ichakka  tegishli  shakl  va  hajm  beradi.  Ko‘richakda  va  chambar 



ichakning  yuqoriga  ko‘tariluvchi  qismida  kuchsiz  ifodalangan,  uncha  chuqur  emas,  chambar  ichakning 

ko‘ndalang  qismida  chuqur,  tekis  konturga  ega,  marjonga  o‘xshaydi;  chambar  ichakning  tushuvchi 

qismida  va  sigmasida  tasbehni  eslatadi.  Shuni  unutmaslik  kerakki,  yo‘g‘on  ichak  gaustraksiyasi  doimiy 

emas, u ichakning o‘ziga, ovqat hazm qilish a`zolari faoliyatiga va boshqa bir qancha sabablarga bog‘liq. 

Io‘g‘on  ichakni  yaxshilab  tozalangandan  keyin  rentgenologik  tekshirish  o‘tkaziladi.  Tekshirish 

to‘la bo‘lishi uchun: a) bariy sulfat aralashmasini ichirish, b) kontrast moddani hukna qilib yuborish bilan 

kontrastlash lozim. Ikkala usul bir-birini to‘ldiradi. 

Birinchi  usulda  bemor  bariy  sulfat  aralashmasining  ikki  portsiyasini  ichadi.  Birinchi  portsiya 

tekshirishdan  8-9  soat  oldin,  ikkinchisi  esa  me`dani  tekshirayotgan  vaqtda  ichiladi.  Bunda  bariy  sulfat 

aralashmasini ichgandan 2-4 soat keyin yo‘g‘on ichak to‘la boshlaydi, kontrastlangan massa 5-8 soatdan 

so‘ng jigar osti burmasiga, 12-16 soat o‘tgach taloq burmasiga yetadi, 18-24 soatdan keyin yo‘g‘on ichak 

butunlay  to‘ladi.  Bu  usul  bilan  yo‘g‘on  ichakning  fiziologik  faoliyati,  joylashishi,  turli  qismlarining 

harakati, gaustral segmentasiya holati va konturi hamda ichakning o‘lchami o‘rganiladi. 

Kontrast  moddani  huqna  kilib  yuborish  orqali  rentgenologik  tekshirish  (irrigoskopiya)  yordamida 

yo‘g‘on  ichak  morfologiyasini  o‘rganish  mumkin.  Bunda  ichakdan  massaning  o‘tishi,  to‘lish  va 

joylashish  xarakteri,  konturi,  o‘lchami,  qo‘zg‘alib  turishi,  gaustral  segmentasiya  va  shilliq  parda 

burmachalari rel‘efining holatiga ahamiyat beriladi. Zarur bo‘lganda yo‘g‘on ichakni ikki xil kontrastlash 

usuli  bilan  o‘rganiladi.  Buning  uchun  ichakni  bo‘shatgandan  keyin  500-600  kub  sm  havo  yuboriladi  va 

ichakning  havoli  rel‘efi,  konturi,  uning  ichki  oraliq  o‘lchami  sinchiklab  o‘rganiladi.  Bu  usul  ko‘pincha 

yallig‘lanish va o‘smaning boshlanish davrini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Rentgenoskopiya 

hamma vaqt rentgenografiya bilan birga o‘tkazilishi kerak (245-rasm, A, B, V). 

Normada  yo‘g‘on  ichak  shilliq  pardasining  rel‘efi  juda  o‘zgaruvchan  va  sezuvchan  bo‘lib,  bu 

issiqlik, kimyoviy, asabiy-ruhiy omillarga bog‘liq. Yo‘g‘on ichak shilliq pardasining burmachalari me`da 

burmachalariga  nisbatan  anchagina  ingichka  va  yuqa  bo‘ladi,  shuning  uchun  ichak  bo‘shagandan  keyin 

 

245-rasm.A-bariy sulfat aralashmasin ichgandan 1 soat keyin me‘da ichak yo‘lining gorizontal 



xolatdagi rentgenongrarammasi; B-Me‘da va ingichka ichakning to‘lgan vaqti;V-yo‘g‘on ichak 

bariy sulfat aralashmasidan bo‘shatib, xavo yuboradi (qo‘sh kontras) rentgenoggramma tasviri. 




 

204 


rentgenogrammada ko‘rinadi. 

Yo‘g‘on  ichak  burmachalari  rel‘efining  ifodasini  olish  va  har  tomonlama  o‘rganish  uchun  bariy 

sulfat  aralanshasiga  turli  farmakologik  moddalar-kontaktlaksantlar:  tanin,  gulhayri  ildizi,  saponin  bilan 

jelatina, achchiqtosh, tuxum oqi, anor po‘chog‘i damlamasi va boshqalar qo‘shiladi. 

Yo‘g‘on  ichak  bariy  sulfat  aralashmasidan  bo‘shatilgandan  keyin  olingan  rentgenogrammada 

shilliq  parda  burmachalari  to‘r  ryelyefiga  o‘xshab  ifodalanadi,  unda  ko‘ndalang  burmachalar  bo‘ylama 

burmachalar  bilan  almashinadi.  Tonus  bo‘ylama  muskullarda  ko‘p  bo‘lsa,  ko‘proq  ko‘ndalang 

burmachalar  tasvirlanadi,  agar  tsirkulyar  muskullarda  ko‘p  bo‘lsa,  bo‘ylama  burmachalar  ko‘proq 

ifodalanadi. 

 

ME`DA VA OVQAT HAZM QILISH YO‘LI KASALLIKLARINING ASOSIY 



RENTGENOLOGIK SINDROMLARI 

Me`da-ichak yo‘lidagi patologik jarayonlar quyidagi sindromlardan iborat (L.D. Lindenbraten, L.B. 

Naumov): 

1.Ovqat hazm qilish yo‘lining kengayishi sindromi: 

a)qizilo‘ngach, me`da yoki ichakning diffuz (umumiy) kengayishi; 

b)qizilo‘ngach, me`da yoki ichakning lokal (cheklangan) kengayishi. 

2.Ovqat hazm qilish yo‘lining torayish sindromi: 

a)qizilo‘ngach, me`da yoki ichakning diffuz torayishi; 

b)qizilo‘ngach, me`da yoki ichakning lokal torayishi. 

3)Ovqat 


hazm 

qilish 


yo‘li 

a`zolari 

konturining 

notekisligi, 

unda bo‘rtib chiqish yoki nuqson borligi sindromi. 

4)Shilliq 

parda 

burmachalarining 



patologik 

o‘zgarish 

sindromi. 

Ovqat hazm qilish yo‘li patologiyasi sindromlarini to‘la va 

yaxshi tushunish uchun quyidagilarni qo‘shishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 

Ovqat hazm qilish yo‘li a`zolarining siljish sindromi. 

Ovqat hazm qilish yo‘lidagi yot jismlar. 

 

 



 

246-rasm.Yo‘g‘on ichak bariy sulfat aralashmasi bilan to‘ldirilgan (xukna qilingan).Ichak 

kengaygan.A-umumiy va B-maxaliy kengaish sindromi. 

 



 

205 


 

 

OVQAT HAZM QILISH YO‘LINING KENGAYISH SINDROMI 



Ovqat hazm qilish yo‘lidagi a`zolar diffuz (umumiy), uzunasiga yoki lokal (cheklangan) kengayishi 

mumkin.  Diffuz  kengayish  a`zoning  rivojlanish  poroklarida  (qizilo‘ngach  gipotoniyasi,  me`da  stenozi, 

privratnik  yarasi  yoki  raki,  duodenostaz,  ichak  parezi)  kuzatiladi  (246-rasm,  A,  B).  Lokal  kengayish 

rivojlanish  poroklarida  (megabulbus,  megasigma)  va  funktsional  o‘zgarishlarda  (bulbostaz,  ichakning 

qisman parezi, kuyish, o‘smada suprostenotik kengayish) uchraydi. 

OVQAT HAZM QILISH YO‘LINING TORAYISH SINDROMI 

Ovqat hazm qilish yo‘li diffuz (umumiy) va lokal (cheklangan) torayishi mumkin, Diffuz torayish 

a`zoning  rivojlanish  poroki  (mikrokolon),  yallig‘lanish  (nospetsifik  yara  holati)  va  o‘smada  (me`daning 

total raki) bo‘lishi mumkin (247-rasm, A, B). Lokal torayish, chandiq stenozi (qizilo‘ngachning kuyishi, 

chandiqlanishi,  ichakdagi  yallig‘lanish  asoratlari),  o‘smalar  (qizilo‘ngach,  me`da,  ichak  raki)  va 

funksional o‘zgarishlarda (qizilo‘ngach, me`da-ichak spazmi) kuzatiladi. 

OVQAT HAZM QILISH YO‘LI A`ZOLARI KONTURINING NOTEKISLIGI, UNDA BO‘RTIB 

CHIQISH YOKI NUQSON BORLIGI SINDROMI 

Ovqat  hazm  qilish  yo‘lini  bariy  sulfat  aralashmasi  yordamida  rentgenologik  tekshirishda 

o‘rganilayotgan  a`zo  konturiga  katta  ahamiyat  beriladi,    buning  uchun  a`zoni  kontrast  modda        ,ilan 

to‘ldiriladi. Normada kontrastlangan a`zo konturining orasi hamma vaqt va hamma joyda tekis bo‘lmaydi. 

A`zo  konturi  soyasining  holati  normal  anatomik  tuzilishga  bog‘liq.  Masalan,  qizilo‘ngach  konturi 

normada  tekis  va  aniq,  me`daning  katta  egriligi  notekis  bo‘ladi,  bu  shilliq  parda  burmachalarining  orqa 

dyevordan old devorga o‘tishi bilan bog‘liq. Ichaklar konturi ham notekis, tishli, lekin aniq bo‘ladi. 

Konturning  notekisligi  ovqat  hazm  qilish  yo‘lining  har  qanday  shikastlanishida  kuzatiladi.  Yo‘l 

kontrast  modda  bilan  to‘ldirilganda  kontur  deformasiyaga,  notekis  va  to‘g‘rilanganga  o‘xshab 

ifodalanadi, unda bitta yoki ko‘plab bo‘rtib chiqishlar yoki nuqsonlar aniqlanishi mumkin. 

 (248-rasm, A, B). 

 

247-rasm.Me‘da rentgenogrammasi old xolatda. A-umuniy va B-maxalliy toraish 



sindromi;1-o‘sma qirrasi; 2-torayishning yuqori qirrasi. 


 

206 


 

Konturning notekisligi quyidagi patologik jarayonlarda: 1) a`zo devorida yaralar paydo bo‘lganda; 

2)  divertikullarda;  3)  xavfli  o‘smalar  (rak)da;  4)  a`zo  devorida  chandiq  va  uning  atrofida  bitishmalar 

bo‘lganda kuzatilishi mumkin. 

 

SHILLIQ PARDA BURMACHALARINING PATOLOGIK O‘ZGARISH SINDROMI 



Rentgenologik  tekshirishda  a`zo  shilliq  paradasini  o‘rganishga  katta  ahamiyat  beriladi,  chunki 

ovqat hazm qilish yo‘lining faoliyatiga qarab shilliq parda turli qismda turlicha bo‘ladi. Bu juda muhim 

sindrom,  chunki  ko‘p  kasalliklarda  avval  shilliq  parda  shikastlanib,  so‘ngra  boshqa  pardalarga  o‘tadi. 

A`zo  ikki  yuzasining  rel‘efini  rentgenda  sinchiklab  tekshirilsa,  ovqat  hazm  qilish  yo‘li  kasalliklarini 

boshlanish vaqtida aniqlash j mumkin. 

Shilliq  parda  burmachalarining  patologik  sindromiga  Qalinlashishi,  to‘g‘rilanishi,  qing‘ir-

qiyshiqligi,  burmachalarda      qo‘shimcha  o‘simtalar  paydo  bo‘lishi,  rigidlik,  burmachalarning    kesilishi, 

qo‘shilishi  (konvergentsiya),  ayrilishi  (divergentsiya),  ingichkalanishi      va    yo‘qolishi      (silliqlanishi)   

kiradi.  Burmachalarning  qalinlashishi  yallig‘lanish  jarayonlarida  (gastrit)    kuzatiladi.  Bu  holatda 

burmachalar  konturlari  noaniq  bo‘lib,  ba`zan  yo‘qolib  ketadi.  Burmachalar  to‘g‘rilanishi  va  rigidligi 

o‘smalar   infilt‘rasiyasida  ro‘y  berdi   (249-rasm,  A,   B). Burmachalarning qo‘shilishi yara kasalligida 

(chandiq  hosil  bo‘lishi,  ularning  yallig‘langan  joyda  yig‘ilishi),  ayrilishi  xavfsiz  o‘smalarda  kuzatiladi, 

bunda burmachalar o‘smani aylanib o‘tadi. 

 

 



OVQAT HAZM QILISH YO‘LI A`ZOLARINING SILJISH SINDROMI 

Ovqat  hazm  qilish  yo‘li  a`zolarining  har  biri  o‘ziga  xos  aniq  anatomik  shakl  va  topografik 

o‘rnashgan  joyga  ega.  Lekin  a`zoning  o‘zi  yoki  qo‘shni  a`zolar  shikastlanganda  (kasallanganda) 

deformasiya va siljish ko‘proq qizilo‘ngach, me`da va ichakning turli qismlarida kuzatiladi. Ovqat hazm 

qilish  yo‘li  a`zolarining  shikastlangan  tomonga  tortilishi  chandiqli  o‘zgarishlarda  va  ulangan  joyning 

bitishida;  qizilo‘ngachning  tortilishi  o‘pkaning  bir  tomoni  sirrozida  yoki  olib  tashlanganida  va  atelek-

tazda;  me`daning  yuqoriga  tortilishi  peregastritda,  me`daning  ko‘krak  qafasiga,  diafragmaning 

 

248-rasm.A-qizilo‘ngachning  pastki  1/3  qismi  va  me‘da  konturida  bo‘ritb  chiqish 



sindromi,voronkasimon  shakl  va  qizilo‘ngach  qorini  segmentning  toraishi  xamda  me‘da 

tanasining past –balan nuqsoni; B- qizilo‘ngachning yurak sigmenti soxasida to‘lqin qirralari 

o‘sma tuzilmasi aniqlanadi va bo‘rtib chiqadi (T). Qizilo‘ngach toraygan va shakli o‘zgargan. 

 

 



249-rasm.A-me‘da rentgenogrammasi.Makrorel‘ef siyqalashgan;B-me‘daning antral 

qismida makrorel‘ef yo‘g‘onlangan.Me‘da bo‘shlig‘i toraygan.   

 



 

207 


qizilo‘ngach tuynugidan siljishida kuzatiladi. 

Ovqat hazm qilish yo‘li a`zolarining qarama-qarshi tomosha siljishi muhim diagnostik ahamiyatga 

ega.  Qizido‘ngachniig  qisman  orqaga,  ba`zan  biror  tomosha  siljishi  yurakning  chan  bo‘lmachasi 

kattalashganda,  ko‘ks  oraligi  o‘smalarida,  aorta  anevrizmasi  va  ko‘krak  ichidagi  limfa  tugunlari 

kattalashganda ro‘y beradi (250-rasm). 

 

 



Me`daning  "yuqoriga  surilishi  yo‘g‘on  ichak  gazga  to‘lib  ketganda  va  astsitda,  deformasiyasi  esa 

qo‘shni  a`zolar  (jigar, taloq,  me`da  osti  va  h.k.)  kattalashganda  kuzatilishi  mumkin.  Ingichka  ichakning 

surilishi qo‘shni a`zolar, limfa tugunlari, o‘smalar kattalashganda ro‘y beradi. Yo‘g‘on ichakning surilishi 

va  siqilishi  a`zolar  kattalashganda  va  kasalliklari  (appendikulyar  infiltrat,  jigar,  o‘t  pufagi,  taloq,  kichik 

chanoq o‘smalari)da qayd qilinadi. 

Shuni  unutmaslik  kerakki,  ovqat  hazm  qilish  yo‘li  a`zolarini  rentgenologik  tekshirishda  bir 

rentgenogrammada  kombinatsiyalangan  o‘zgarishlar,  har  xil  rentgenologik  sindromlar  bo‘lishi  mumkin. 

Bunday hollarda asosiy siidromni topish va tahlil qilish l ozim. Keyin qolgan hamma belgilarni o‘rganish 

kerak (L.D. Lindenbraten). 

OVQAT HAZM QILISH YO‘LIDAGI YOT JISMLAR 

Ovqat  hazm  qilish  yo‘lidagi  yot  jismlarni  aniqlashda  rentgenologik  tekshirish  usullari  bebaho 

ahamiyatga ega. Rentgenologik nuqtai nazardan yot jismlar soya beruvchi va soya bermaydigan jismlarga 

bo‘linadi. Soya beradigan jismlar o‘z navbatida metall va suyaklarga bo‘linadi (251-rasm, A, B). Metall 

jismlarga nina, mix, tanga, to‘g‘nog‘ich, shariklar, sim, lezviya, tish koronkalari protezi, qoshiq, zirak va 

h.k.; suyaklarga go‘sht va baliq suyagi kiradi. 

 

250-rasm.Ko‘krak qafasining o‘ng yon xolatdagi rentgenogrammasi. 



Qizilo‘ngachning o‘ng pastki 1/3 qismida o‘sma xisobiga siljish sindromi aniqlanadi. 

 



 

208 


 

 

 



 

 

lekin  baliq  suyaga  hayot  uchun  juda  xavflvdir.  (252-rasm).  Bu  narsalar  rentgen  nurini  singdirib, 



rentgenogrammalarda aniq, turli intensivlikka ega soyalar beradi va oson aniqlanadi. 

Soya  bermaydigan  yot  jismni  aniqlash  uchun  bariy  sulfat  aralashmasi  ishlatiladi.  Uni  ichilganda, 

yot  jism  atrofini  suvab,  o‘ziga  xos  yorug‘lik  hosil  qiladi.  Ba`zan  kontrast  modda  bo‘ktirilgan  katta 

tampon qo‘llaniladi. Agar bu tampon qizilo‘ngachning qandaydir bir sathida to‘xtalib qolsa, unda tampon 

tagida yot jism bo‘lgan bo‘ladi. 

Rentgenologik  tekshirishda  yot  jismning  turgan  joyi,  xarakteri,  konturi,  shakli,  o‘lchami  va  soni 

aniqlanadi. Buning uchun yot jismning a`zoda taxminan turgan joyiga qarab old, yon yoki qiya holatlarda 

rentgenografiya  qilinadi,  bu  -  jismni  chiqarib  olishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Agar  yot  jism 

qizilo‘ngachdan me`daga o‘tgan bo‘lsa, ko‘p hollarda ichakdan chiqib ketadi, buni kutish lozim. 

 

TISH-JAG‘LARNING SHIKASTLANISHI 



Tishlarning sinishi va chiqishi. Tish-jag‘larning shikastlanishi tishlarning alveolyar o‘simtasida va 

jag‘ning  boshqa  qismlarida  sinish  va  chiqish  bilan  kuzatiladi.  Bular  asosan  rentgenologik  tekshirish 

usullari bilan, qisman rentgenografiya qilib aniqlanadi. 

Tish  singanligining  asosiy  rentgenologik  belgisi,  uni  ig  butunliga  buzilib,  sinish  chizig‘i  borligi 

hisoblanadi.  Sinish  chizig‘ining  xarakteriga  qarab  tish  ko‘ndalang,  uzunasiga,  qiya,  parchalangan  holda 

singan  bo‘lishi  mumkin.  Tish  sinishining  boshqa  belgisiga  singan  qismlarning  siljishi  kiradi, lekin  ular 

sust tasvirlanadi yoki  bo‘lmaydi. Ba`zan  yon tomonga siljiydi. Bunday holat singan tishning sirtqi qirra 

chizig‘ini o‘zgartiradi. Tishning bir xilda sinishi tish shщizi turadigan katakning sinishi bilan kuzatiladi, 

rentgenogrammada  katak  kompakt  plastinkasining  qirrasi  notekisliga  va  butunliga  buzilganligi 

aniqlanadi. Sinish chizig‘i bir  necha kun o‘tgandan  keyin, singan qismlar o‘z joyidan siljigandan so‘ng 

ko‘rina boshlaydi. Tish sinishining bitishi kam kuzatiladi. 

Sinish tirqishi keyinchalik dentin bilan to‘lib bitib ketadi, sinish chizig‘i ko‘rinmaydi, uning atrofi 

duksimon bo‘lib qoladi (253-rasm, A, B, V). 

 

 



 

251-rasm.Ko‘krak qafasining ikki xolatdagi rentgenogrammasi; a-metal soya (tanga); b-bo‘yin 

soxasida baliq qiltanog‘i(strelka bilan ko‘rsatilgan). 

 

252-rasm.Ovqat xazm qilish yo‘lidagi yot jisimlar: a-36 o‘tgan mix yo‘g‘on ichakda; b-5  soat 



o‘tgach sandalet taqchli ingichka ichakda; v-14 soat o‘tgan jarroxlik asbobi qorin bo‘shlig‘ida. 


 

209 


 

Tish  chiqishi  klinik  usullar  bilan  aniqlanadi.  Olingan  rentgenogrammalarda  ular  tish  turadigan 

katakning devoriga nisbatan turishi buzilishi borligi bilan tasvirlanadi. Amaliyotda tishning bir necha xil 

chiqishi kuzatiladi. Agar tishning old tomoni shikastlansa uning koronkasi orqaga siljiydi, ildiz cho‘qqisi 

oldga  qarab  qoladi.  Rentgenogrammada  bunday  holatda  tish  kichrayadi  va  ildiz cho‘qqisi  katak  tubidan 

ajralgan  bo‘lib  ko‘rinadi.  Agar  yon  tomoni  shikastlangan  bo‘lsa,  koronkasi  shikayet  yetgan  tomonga, 

ildizi  esa  kataqtsan  chiqib,  qarama-qarshi  tomonga  siljiydi.  Ayrim  hollarda  yon  tomonga  shikast 

yetganda, tish boshqa tomonga siljiydi, yon yuzasi tomoni katakdan ajraladi. Tish katakdan chiqib alveola 

qirrasiga siljishi ham mumkin, bunday holatda rentgenogrammada tishiing katakka bog‘likdigi buzilgani 

tasvirlanadi. 

Tish-jag‘lar shikastlanganda va tish olinganda alveolyar o‘simtaning butunligi butunlay buzilganini 

kuzatish  mumkin.  Alveolyar  o‘simtalarning  sinishi  tishlarniig  sinishi  va  chiqishi  bilan  birga  uchrashi 

mumkin,  bular  rentgenogrammada  singan  chiziq  borligi  bilan  namoyon  bo‘ladi.  Alveolyar  o‘simta 

ko‘ndalang, vertikal, qiya sinib rentgenogrammada tor yoriq bo‘lib ko‘rinadi. 

Jag‘larning  sinishi.  Jag‘larning  sinishi  hayotda  ko‘p  (70-75%)  uchraydi,  ularni  anikdashda 

rentgendiagnostikaning  ahamiyati  katta.  Yuqori jag‘ning  sinishi  ko‘pincha  burun  suyagi,  ko‘z  kosasi  va 

yuz skeleti boshqa suyaklarining sinishi bilan birga kuzatiladi. Pastki jag‘ suyagining sinish joyiga qarab 

(254-rasm, A, B, V) 

 

 

 



253-rasm.Tishning sinishi. A-tishning shkastlanishi (strelka bilan ko‘rsatilgan); B-ildiz 

yuqorisida  karies (strelka bilan ko‘rsatilgan); V-karnoz tishni olib tashlashda sog‘lom tishni 

teshilishi. 

 

 



254-rasm.Pastki jag‘ning sinishi; A-pastki jag‘ 8-tishning ildizlararo qiya sinishi. B-pastki 

jag‘ yuqoriga yo‘laluvchi qismining sinishi; V-daxan suyagining parchalanib sinish.  

 



 

210 


 

 

markaziy  (ko‘proq  tish  orasi),  myental  yoki  yon  (qoziq  tish  qismida),  kichkina  ildizli  tishlar 



qismida, katta ildizli tishlar sathida, pastki jag‘ning burchak qismida, bo‘gimning o‘simtalarida uzunasiga 

sinish, bo‘g‘im o‘simtalarida ko‘ndalang sinish va toj o‘simtasi sinishlari uchraydi. 

Sinish chizig‘i xarakteriga qarab ular chiziqsimon, tishsimon va parchalangan bo‘lishi mumkin. 

Yuqori  jag‘ning  sinishi  turlicha,  ularga  alveolyar  o‘simta  asosining  sinishi,  ensa  suyagining  jag‘ 

bilan  birikadigan  joyining  sinishi,  kalla  asosi  suyaklaridan  yuqori  jag‘  bilan  ensa  suyaklarining  ajralib 

ketishi kiradi. 

Tish  sinishi  bilan  birga  uchraydigan  kasalliklarga  tashhis  qo‘yish  uchun  rentgenografiya  qilinadi. 

Bunda  rentgenografiya  usullarining  burun-pyeshona  holatidan  foydalanib,  18X24  sm  kassetaga  og‘iz 

sirtining (ekstraoral) surati olinadi, zaruriyat bo‘lsa, alohida daxan surati ham olinadi. 

 

Yuqori jag‘ bilan birga kalla suyaklari ham shikastlanganda old va yon holatlarda rentgenografiya 



qilinadi, kerak bo‘lsa, aksial va yarimaksial suratlar olinadi. 

Pastki  jag‘ning  sinishi  rentgenogrammalarida  sinish  chizig‘i  va  singan  bo‘lakchalarning  siljishi 

belgilari borligi osoy aniqlaiadi. Ko‘p hollarda sinish chizig‘i tish qatoridan o‘tib katak devorining hamda 

tish  ildizining  butunligini  buzadi.  Natijada  tish  infeksiya  o‘chog‘iga  aylanadi.  Bunday  sinishlar  ochiq 

sinish hisoblanib, osteomielit asoratiga olib keladi. 

 

CHAKKA-PASTKI JAG‘ BO‘G‘IMLARIDA CHIQISH, CHALA CHIQISH VA AYRIM 



KASALLIKLARINING DIAGNOSTIKASI 

Rentgenologik usullar bilan tekshirganda bo‘g‘imning suyak qismlari tasvirlanadi, tog‘ay, bo‘g‘im 

xaltasi  va  boylamli  apparatlar  soya  hosil  qilmaydi.  Bo‘g‘imni  o‘rganish  uchun  rentgenografiya  yon 

holatda qilinadi. Olingan suratda bo‘g‘im, uning chuqurchasi va bo‘g‘im rentgen yoriqligi aniq ko‘rinadi 

(255-rasm). 

Bug‘im  o‘simtasi  boshchasining  bo‘g‘im  chuqurchasidan  to‘la  (umumiy)  chiqib,  bog‘liqligi 

umuman  buzilgani  chakka-pastki  jag‘  bo‘g‘im  o‘simtasi  boshchasining  asosiy  rentgenologik  belgisi 

hisoblanadi.  Bu  holatda  bo‘g‘im  boshchasi  bo‘g‘im  chuqurchasining  oldida  yoki  orqasida  joylashadi. 

Bo‘g‘imning chiqishiga og‘izni juda katta ochib, pastki jag‘ni pastga tushirish sabab bo‘ladi. 

Agar pastki jag‘niig chiqishi o‘rganish bo‘lib qolsa, rentgenografiya qilinadi. Bo‘g‘im chiqishining 

o‘rganish bo‘lib qolishi bo‘g‘im xaltasiniig bo‘shlig‘i va cho‘zilishi oqibatida boylamlarning bo‘shashishi  

bilan bogliq tovush eshitilishi hisoblanadi.  

O‘tkir artritlar. O‘ziga xos rentgenologik belgilarga ega emas. Agar bo‘g‘im ichida ko‘p miqdorda 

suyuqiik  paydo  bo‘lsa,  bo‘g‘imdagi  rentgenologik  yorikdik  kengayadi.  surunkali  bosqichda  tog‘ayda 

destruksiya  yuz  beradi  va  bo‘g‘im  yorig‘i  torayadi,  bo‘g‘im  o‘simtasi  boshchasining  qirrasi  o‘zgaradi, 

bo‘g‘im | chuqurchasi yemiriladi va surunkali artritning rentgenologik belgilari 

Bo‘g‘im  chala  chiqqanda  bo‘g‘im  o‘simtasining  boshchasi  yuqoriga,  bo‘g‘im  do‘ngi  nuqtasiga 

siljiydi, buni bemorning o‘zi osongina to‘g‘rilab qo‘ya oladi. Chala chiqishga xos belgi og‘izni ochganda 

bo‘g‘imda "shik," paydo bo‘ladi, ular rentgenogrammalarda aniqlanadi. Artritlar ko‘pincha tog‘ayli yoki 

suyakli ankiloz bilan tugaydi, bo‘shmdaga rentgen yorig‘i bitib ketadi, yo‘qoladi (256-rasm). 

Artrozda  bo‘g‘im  tog‘ayida  dyegyenerativ  o‘zgarishlar  paydo  bo‘lib,  ular  ishqalanish  natijasida 

yupqalashadi  va  yemiriladi,  suyaklarning  bo‘g‘im  qismi  deformasiyalanadi,  suyak  chetida  (qirrasida) 

 

255-rasm.Bo‘g‘im  o‘simtasi boshchasining bo‘rtma qarshishida joylashishi. 



 


 

211 


suyak o‘simtalar paydo bo‘ladi (deformasiyalashgan artroz). 

Rentgenogrammalarda bo‘g‘imdagi rentgen yorig‘i torayadi, suyaklar bo‘g‘im qismlarining shakli, 

ya`ni bo‘g‘im o‘simtasining boshchasi o‘zgaradi. 

 

 



KUP UCHRAYDIGAN TIP! KASALLIKLARI RENTGENDIAGNOSTIKASI 

Tish  kariesi  (tish  chirishi)  -  har  10  kishidan  9  tasida  uchraydigan  kasallik.  Tish  qattiq 

to‘qimalarining  kalsiysizlanishi  oqibatida  paydo  bo‘lib,  ularning  yemirilishiga  olib  boradi.  Karioz 

jarayoni  emalning  shikastlanishidan  boshlanadi,  u tubiga  va  yoniga  qarab  rivojlanib,  dentinga  yetadi  va 

uvda  har  xil  o‘lcham  va  shaklga  ega  deffekt  hosil  qiladi.  Ko‘pincha  karioz  jarayoni  koronka 

chuqurchasini  va  tishn'ing  chaynaydigan  yuzasidagi  egatlarni  hamda  zich  joylashgan  tishlarning  yon 

yuzalarini  shikastlantiradi.  Karioz  jarayoni  yuzaki,  o‘rtacha  va  chuqur  bo‘ladi.  Yuzaki  kariesda  emal 

qavati,  o‘rta  kariesda  emal  va  dentin  pulpagacha,  chuqur  kariesda  esa  pulpa  ham  shikastlanadi  (257-

rasm). 

 

Karies  ko‘pincha  tishning  ko‘rinadigan  joyida  bo‘ladi,  uni  ko‘z  bilan  ko‘rib  aniqlash  mumkin. 



Karies  tishning  ko‘rinmaydigan  joyida,  bo‘ynida,  plomba  va  metall  koronkaning  tagida  bo‘lsa,  uni  

aniqlash uchuy rentgenografiya qilinadi.  

 

 

 



Rentgenogrammada karies bo‘lgan tish nuqson (yorishish) beradi, uning qirralari turli naqshlangan 

shaklga, o‘lchamlari va chuqurligi har xil bo‘lib tasvirlanadi. 

 

256-rasm. Bo‘g‘m artritlari va artrozlari: 1-rentgen bo‘g‘im yorig‘ining torayishi; 2-



yuqori qismining kengayishi; 3-o‘simta boshchsining o‘zgarishi 

 

257-rasm.Tishlar  karisi  (chirishi);  sxemada  kesuvchi  tish  ko`ro`nkasi  plonbalangan, 



uning ildiz cho‘qqisida yumaloq shakilli gra`nulyoma. 

 

  258-rasm 



 


 

212 


Tishning  yon  yuzasidagi  yuzaki  karies  tishning  koronka  yoki  bo‘yin  qismida  bo‘lsa,    olingan 

suratda naqsh bo‘lib ko‘rinadi. 

O‘rta yoki chuqur karieslarda tishning qattiq to‘qimalari yemiriladi. Ular olingan suratlarda sirtqi 

nuqsonga o‘xshab, turli o‘lcham va shaklga ega, yorug‘ bo‘shliq, qirralari yemirilgan bo‘lib tasvirlanadi. 

Chuqur kariesda jarayon pulpa kamerasiga yetib boradi yoki u bilan birlashadi. 

Pulpitlar  (pulpa  ichidagi  yallig‘lanish  jarayoni).  Pulpitga  infeksiya  sabab  bo‘ladi,  u  pulpaga 

tishdagi  karioz  bo‘shlig‘idan  kiradi.  Pulpa  shikastlanganda,  ya`ni  karioz  bo‘shliqni  davolashda  dori-

darmonlar kirishi, amfadontozda ildiz kanali orqali retrograd yo‘l bilan infeksiya kirishi ham pulpitga olib 

kelishi mumkin. 

O‘tkir pulpit oxir-oqibatda nekrozga aylanib, gangrenaga sabab bo‘ladi, bunda og‘izdan sassiq hid 

keladi. Ayrim hollarda o‘tkir pulpit surunkali shaklga o‘tadi (258-rasm). 

O‘tkir  pulpitning  asosiy  rentgenologik  belgisi:  olingan  suratda  chuqur  karioz  bo‘shliq  bo‘lishi, 

uning  pulpa  kamerasi  bilan  birlashib  ketishi.  Pulpit  yoki  gashrenaning  klinik  belgilari  (og‘riq,  bemorni 

ko‘rish va zond orqali tekshirish)ga asoslanib tashhis qo‘yiladi. 

Pulpitning  surunkali  shaklida  tishning  ildiz  kanalida  granulyasion  to‘qima  paydo  bo‘lib,  u  tish 

ildizining  ichida  dentinii  so‘rib  olib,  suratda  ildiz  markazida  yumaloq,  oval  shaklli  nuqson  sifatida 

tasvirlanadi. 

Periodontit.  Kasallikning  kelib  chiqishiga  periodontga  infeksiya  kirishi,  shikastlanish,  dorilar 

(mishyak,  formalin)iiig  toksikologik  ta`siri  sabab  bo‘ladi.  Periodontga  infeksiya  zararlangan  pulpadai 

ildiz  kanali  orqali  kiradi.  Ildizping  cho‘qqisida  yallig‘danish  paydo  bo‘ladi. Tish  milki  shikastlanganda, 

tish  toshlari  chuqur  joylashganda,  sun`iy  tish  koronkasi  ichkariga  chuqur  kiritilganda  periodontga 

infeksiya kiradi. 

Agar infeksiya natijasida patologik jarayon periodontning apikal (ildiz uchi) qismida boshlansa, uni 

a  p  i  k  a  l  periodontit  deb  ataladi.  Keyinchalik  patologik  jarayon  hamma  qismni  egallaydi,  uni  diffuzli 

(umumiy)  periodontit  deb  ataladi.  Bunda  tish  turadigan  katak  tagidagi  zich  plastinka,  ayniqsa  suyak 

to‘qimalari bilan alveolyar o‘simta ildizi yemiriladi. 

 

 

 



 

Fibroz  periodontit  g  a  o‘tkir  va  surunkali  periodontitlarning  yaxshi  tugashi  va  chandiqli 

o‘zgarishlar  borligi  xos.  Bundan  tashqari,  bu  periodontitda  periodontit  qalinlashib,  fibroz  to‘qimalarga 

aylanadi. Tish turadigan katakning kompakt plastinkasi ba`zan qalinlashadi. Bu xil periodontitning klinik 

belgisi  bo‘lmasada,  lekin  rentgenogrammada  periodontal  tirqishning  chegaralangan  kengayishi  va  katak 

devorlarining turli darajada qalinlashishi kabi rentgenologik belgilarni aniqlash mumkin. 

 

PARODONTOZ RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Parodontoz  tish  atrofidagi  to‘qimalar  qavatining  surunkali  kasalligi  bo‘lib,  tishlarning  qimirlab 

qolishi,  milkda  patologik  cho‘ntaklar  paydo  bo‘lishi,  ulardan  yiring  chiqishiga  olib  keladi.  Bu  kasallik 

ancha  ichkaridagi  alveolyar  o‘simtaga  ham  shikast  yetkazadi.  Pastki  jag‘  alveolyar  o‘simtalari  yuqori 

jag‘nikiga nisbatan ko‘proq shikastlanadi. Jarayonning boshidan jag‘ oldidagi tishlar shikastlanadi, ularni 

rentgenografiya orqali aniqlanadi. Parodontozni aniqlash uchun pastki kesuvchi tishlar surati olinadi. 

Klinik  ko‘rinishda  quyidagi  belgilar:  milk  yallig‘lanishi,  tishlarda  tosh  yig‘ilishi,  milkda  seroz  va 

yiring  bor  cho‘ntaklar  paydo  bo‘lishi  va  ulardan  yiring  chiqishi,  alveolyar  qirralar  atrofiyasi  bilan 

tishlarning  qimirlashi  xarakterli.  Agar  bu  kasallik  vaqtida  davolanmasa,  u  rivojlanib  tishlarning  birin-

 

259-rasm.Surunkali  periodongitlar  (sxema):  I-granulyasiyon  periodongit;  II-granulyoma 



yoki Granulemagoz periodongit; III-fibrozli periodontit. 


 

213 


ketin  tushib  ketishiga  sabab  bo‘ladi.  Suyak  to‘qimalari  so‘rilishi  asta-sekin  o‘tadi,  u  alveolyar  qirradan 

boshlanib,  tishlarning  iddiz  cho‘qqisiga  borib,  tishlarni  qimirlaydigan  qilib  siljitadi  va  ular  tushib  keta 

boshlaydi.  Tishlarning  periodontal  maydonchasi  shikastlangan  joyda  kengayadi,  uya  devorlari  so‘rilib 

ketadi. 


Kasallikning  boshlanish  davrida  olingan  rentgenogrammalarda  tishlar  orasidagi  to‘sqichlarning 

kamayishi,  chetlarida  osteoporoz,  kortikal  qavati  yo‘qolishi,  suyak  moddalarining  kamayishi  bilan 

tishlarning bo‘yiga va ildizlarining ochilib qolishi kuzatiladi (260-rasm). 

Rentgenogrammalarda  alveolyar  qirralarniig  so‘rilish  darajasi  uyaning  yemirilish  chuqurligiga 

bog‘liq.  Alveolyar  qirralarning  so‘rilishi  3  darajaga  bo‘linadi:  1-darajada  uyaning  U  yemiriladi,  2-

darajada U2 dan to 2/3 gacha va 3-darajada 2/3 dan kuproq yoki uyaning hammasi butunlay yemiriladi. 

 

 

 



Parodontozning rivojlangan darajasidagi rentgenologik belgilar: periodontal tirqishning kengayishi 

bilan  tishning  qimirlashi,  tishni  ushlab  turuvchi  boylamlar  va  tayanch  apparatlarining  yemirilishi. 

Rentgenogrammalarda  tishlarning  yelpig‘ichga  o‘xshab  turishi  va  ular  orasining  kengayishi  bilan 

tishlarning  yon  qismlari,  bo‘yinchasi  va  ildizlarida  toshlar  yig‘ilganligi  ko‘rinadi,  ular  to‘q  soya  beradi. 

Rentgenologik  tekshirishlar  parodontozning  boshlanish  davrini  anikdashga  imkon  berib,  tish  orasidagi 

to‘sqichning kichrayish darajasi va uning strukturasidaga o‘zgarishlarni aniqlashda muhim o‘rin tutadi. 

 

ODONTOGENLI OSTEOMIELITNING RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Kasallik ko‘p uchraydi. Infeksiya tishlar orqali ayniqsa periodontitlarda suyak to‘qimalariga kiradi. 

Yuqori  jag‘ga  nisbatan  pastki  jag‘  ko‘proq  shikastlanadi.  Infeksiya  asosan  pastki  jag‘  tishlardan  o‘tadi. 

O‘ziga xos tomoni shundaki, bu kasallikda suyak to‘qimasining yemirilish jarayoni suyak hosil bo‘lishiga 

nisbatan  ko‘proq.  Sekvestrlar  ko‘p  paydo  bo‘ladi,  ularning  soya  berish  xususiyati  atrofdagi  suyak 

to‘qimalariga  o‘xshagan.  Eng  to‘q  soyali  sekvestrlarni  katak  dyevorlari  destruksiyasi,  tishning  qolgan 

ildizi va pastki jag‘ shikastlanganda uning kortikal qavati beradi. 

Osteomielit  o‘tkir  va  surunkali  bo‘ladi.  O‘tkir  osteomielitda  osteonekroz,  serozli  ekssudat 

 

260-rasm.Tish paradondozi rentgenogrammasi(A). Rentgenogrammada pastki jag‘ning 



o‘ng tomonida 5,7 tishlar ildizi yalang‘ochlargan, milk surilgan surilgan; B-parodongoz 

sxemasi.  

 

 

261-rasm.Odontogen  osteomielit  tasviri;A-pastki  jag‘ning  o‘ng  tomonida  7,8 



tishlar  saqlangan.Pastki  jag‘da  suyak  destruksiyasi,  tanasining  o‘rta  qismida 

simirilish  va  nuqsonlar,  sekvestral  va  osteoporoz;  B-pastki  jag‘ning  qiya  sinishi;  

1,2-bo‘shliq; 3-sekvestr. 

 



 

214 


kuzatiladi,  keyinchalik  belgilar  yo‘qolib  ketadi.  Kasallikning  birinchi  kunlarida  rentgenologik  belgilar 

ko‘rinmaydi  1-1,5  haftadan  keyin  olingan  rentgenogrammalarda  kalsiy  (ohak)  tuzlarining  kamayishi  ; 

(dekalsinasiya), suyak to‘qimalarida mayda o‘choqli osteoporoz borligi ko‘rinadi  (261-rasm). 

O‘rtacha o‘tkir xilida olingan rentgenogrammalarda shikastlangan joyda katta o‘chokdi destruksiya 

belgilari bilan atrofida suyak elementlari siyraklashishi va sekvestlar paydo bo‘lishi tasvirlanadi. 

Surunkali  osteomielitning  kechishi  susayadi,  yiringli  yara  teshiklari  va  suyak  to‘qimasida 

rentgenologik  ko‘rinishga  xos  katta  yemirilishlar  (yorishishlar)  va  sekvestlar  borligi  aniqlanadi. 

yemirilgan joylar jag‘ping katta qismini egallaydi, ularning qirralari noaniq. Skleroz bo‘lgan joylar to‘q 

soya bo‘lib tasvirlanadi. Suyak qogshamining reaksiyasi juda sust, suratlarda ko‘rinmaydi. 

Osteomielitdan 

yuqori 

jag‘ 


dyevorlarining 

yemirilishi, 

gaymorit 

paydo 


bo‘lishi, 

rentgenogrammalarda patologik sinishlar bo‘lishi kabi asoratlar qoladi. 

 

TISH ILDIZI ATROFI KISTALARI RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Tish ildizi atrofi kistalari cho‘qqi atrofidagi epitelial va yiringlangan granulyomadan paydo bo‘ladi. 

Ildiz  atrofidagi  kistalar  bo‘shlig‘i  tiniq  suyuqlik  bilan  to‘la  bo‘lib,  devorlari:  ichkisi  epitelial 

hujayralardan, o‘rtadagisi granulyasion to‘qima va sirtqi qavati fibroz pardadan iborat. Kista sekin o‘sib 

atrofidagi  suyak  to‘qimalarmi  so‘rib,  o‘z  yo‘lidagi  qo‘shni  tishlar  ildizlarini  siljitib,  joyidan  qo‘zg‘atib, 

jag‘ devorlarini shishiradi. Ba`zan kista yuzada, milk ostida joylashadi. Ildiz atrofi kistalari ko‘p uchraydi, 

o‘lchamlari diametr bo‘yicha 1-2 sm, ba`zan olmadek va undan kattaroq, ko‘proq yuqori jag‘da bo‘ladi. 

Kistalar tez rivojlanib, yuqori jag‘ yoki burun bo‘shlig‘ining ichiga o‘sib kiradi. Kista pastki jag‘da sekin 

o‘sadi. 


  

 

Katta  o‘lchamli  kist  al  ar  jag‘  shaklini  o‘zgartiradi,  chaynashga  va  gapirishga  ta`sir  etadi.  Kista-



larning 25% yiringlab, o‘tkir osteomielitning klinik ko‘rini-shiga o‘xshab kechadi. 

Ildiz  atrofi  kistalarini  aniqdashda rentgenologik  tekshirishlar  muhim  o‘rinni  egallaydi.  Ildiz  atrofi 

kistalari  rentgenogrammalarda  suyak  to‘qimalarida  yumaloq  yoki  oval  shaklli  nuqson  beradi,  qirralari 

aniq,  o‘lchamlari  turlicha  bo‘lib,  ildiz  cho‘qqisi  bilan  bog‘langan.  Qo‘shni  tish  ildizlarining  siljishi  va 

so‘rilishi xos (262-rasm). 

Ildiz  atrofi  kistalari  nobop  va  katta  plombasi  bor  davolangan  karioz  tishlardan  chiqadi.  Qo‘shni 

tishlar ildizlarining so‘rilishi katta o‘lchamdagi kistalarda kuzatiladi. 

Ba`zan  yuqori  jag‘da  uchraydigan  kistalar  yuqori  jag‘  bo‘shlikdariga  o‘sib  kiradi,  natijada  uning 

sohasida  qorayish  yuz  beradi.  Qorayishning  holatini  va  bo‘shliqni  o‘rganish  uchuy  kontrast  modda 

(yodlipol,  sulfayodol,  triombrast  eritmasi)  steril  holatda  yuborilib,  gaymorografiya  qilinadi  va  kistaning 

bo‘shliq bilan aloqasi o‘rganiladi. 

Follikula kistalari. Kam uchraydi, ular 7-14 yashar bolalarning doimiy tishlari follikulasidan paydo 

bo‘ladi. ko‘proq pastki jag‘ning kichkina ildizli tishlari qismida kuzatiladi. Follikula kistalari bir kamerali 

bo‘shliq  bo‘lib,  suyuklik  bilan  to‘la  va  ichida  bir  yoki  bir  necha  rivojlangan  tishlar  yoki  ularning 

follikulalari  bor.  Kistalar  sekin  usadi,  suyakni  ingichkalashtiradi  va  tishlarni  so‘rib,  o‘lchami  katta 

bo‘ladi. 

Klinik  ko‘rinishi  ildiz  atrofidagi  kistaga  o‘xshaydi,  ya`ni  shishgan  joyda  og‘riq  bo‘ladi,  yuz 

 

262-rasm.Tish atrofidagi kistalar 



rentgenogrammasi.5 tish ildizini kista o‘rab 

olgan.Kista qirralari aniq, shakli yumshoq. 

 

263-rasm.Follikulyar 



kistaning 

tasviri.Kista  pastki  jag‘ning  daxan  soxasida 

joylashgan,qirralri 

aniq.Katta 

o‘lchamga 

ega.7,6,5,yishlar  ildizlari  kista  ichida  tishlar 

qiyshayib yuqoriga siljigan. 

 



 

215 


qiyofasi  o‘zgaradi,  chaynash  va  gaplashish  qiyinlashadi,  yuqori  jag‘da  joylashgan  kista  yuqori  jag‘ 

bo‘shlig‘i  yoki  burun  bo‘shlig‘iga  o‘sib  chiqadi.  Kasallikni  vaqtida  va  to‘g‘ri  aniqlash  uchun 

rentgenografiya qilinadi. 

Rentgenogrammada  follikula  kistasining  asosiy  rentgenologik  belgilari:  suyak  to‘qimasida 

yumaloq  aniq  qirrali  nuqson  borligi,  uning  tish  ildizi  cho‘qqisi  bilan  bog‘lanmagani,  suyakdagi  nuqson 

ichida  bir  yoki  bir  necha  tishlar  yoki  ularning  follikulalari,  tishlar  koronkalari  borligi,  ildizi  esa  uning 

sirtidaligi, kistaning keyinchalik o‘lchamlari kattalashishi va qo‘shni tishlarning so‘rilishi kuzatiladi. 

Adamantinoma  -  tishning  emal  murtagidan  o‘sadigan  xavfsiz  epitelial  kistasimon  odontogen 

o‘sma.  Rivojlanishning  boshlanishida  adamantinoma  parenximatoz  tuzilishga  ega,  keyinchalik  ko‘p 

kamerali  kistaga  yoki  sariq  rangli  suyuqlik  bilan  to‘la,  o‘lchami  turlicha  tuzilmaga  aylanadi.  Suyakli 

to‘sqichlar bilan ajralgan, lekin to‘sqichlar keyinchalik yo‘qolib ketadi. 

Adamantinoma  ko‘pincha  ayollar  orasida  30  yoshgacha  uchraydi  va  pastki  jag‘ning  burchak 

qismida joylashadi, sekin usadi, og‘riq bermaydi va suyakni ingichkalashtiradi. Kattalashganda chayiash, 

gapirish va nafas olish faoliyatini buzadi. Patologik sinishlar bo‘lishi mumkin. 

Rentgenogrammalarda  adamantinomaning  rentgenologik  belgilariga:  ko‘p  yumaloq  yoki  oval 

shaklli aniq konturli suyak to‘qimasida nuqsonlar borligi, ularning bir-biridan ingichka suyakli to‘sqichlar 

bilan bo‘lingani yoki katta bo‘shliq borligi va tishlarning o‘sma sohasida tushib ketishi kiradi (263-rasm). 

Odontoma  -  kam  uchraydigan,  suyak  kabi  qattiq  odontogen  o‘sma.  Tish  murtagi  elementidan, 

ko‘proq  pastki  katta  ildizli  tishlardan  sekin  usadi.  O‘sma  biriktiruvchi  qopchiqqa  ega.  Odontoma 

rentgenologik  tekshirishda  tasodifan  aniqlanadi.  O‘sma  shikastlangan  joyda  shish  hosil  qiladi.  Milkni 

teshib  og‘iz  bo‘shlig‘iga  bo‘rtib  chiqadi.  Agar  infeksiyalansa,  odontogen  osteomielit  klinikasi  namoyon 

bo‘ladi. 

Rentgenogrammalarda odontogen o‘sma to‘q soyali, aniq qirrali, ko‘p bo‘lakli, noto‘g‘ri yumaloq 

shaklli bo‘lib, ularning atrofida o‘sma hisobiga biriktiruvchi to‘qimali ingichka aylanma yorishish beradi. 

Epulid  -  biriktiruvchi  to‘qimalardan  paydo  bo‘lgan  o‘sma,  tish  milki  va  katagidan  hamda  suyak 

qoplamasidan  usadi.  Ayollarda  ikkala  jag‘da  uchraydi,  o‘lchami  uncha  katta  emas,  milkning  magistral 

qirrasida joylashadi. Bu o‘sma uchun tishlar koronka qismining so‘rilishi va yuzaki osteoporoz belgilari 

xos. Usma sekin usadi, fibromatoz yoki katta hujayrali to‘qimalardan tuzilgan. 

Rentgenogrammalarda  epulid  yumshoq  tuzilmaga  o‘xshab  tasvirlanib,    alveolyar    o‘simtalar  

qirralarida joylashadi. 

Tegishli  tish  koronkalari  o‘z  joylaridan  suriladi.  Alveolyar  o‘simta  qirralari  o‘sma  sohasida 

siyraklashadi, ba`zan qirralarda noaniq nuqson hosil bo‘ladi. 

 

JAG‘LARNING XAVFSIZ O‘SMALARI RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Bularga  osteoma,  fibroma  va  boshqalar  kiradi.  Rentgenogrammalarda  jag‘dagi  osteoma  suyakka 

o‘xshab  aniq  qirrali  to‘q  soya  bo‘lib,  jag‘  suyagi  bilan  bog‘langan  holatda  tasvirlanadi.  Pastki  jag‘ 

qirralarida suyaklar o‘sishi (ekzostazlar) kuzatiladi, ular suyakka o‘xshab soya beradi. 

Fibromalar  rentgenogrammalarda  suyak  soyasida  nuqson  (yorishish)  bo‘lib  tasvirlanadi,  lekin 

qirralari aniq, har xil shaklda va o‘lchamda bo‘ladi. 

 

JAG‘LARNING XAVFLI O‘SMALARI RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Bu guruh o‘smalarga jag‘ suyagi raki va sarkoma kiradi. Jag‘ suyagi raki ko‘proq uchraydi, u og‘iz 

shilliq pardasi va yuqori jag‘ bo‘shlig‘i rakining o‘sib o‘tishi natijasida ro‘y beradi va zararlangan suyak 

qirralari  yemiriladi.  Rentgenologik  ko‘rinishi  jarayonning  boshlanish  vaqtiga  bog‘liq.  Boshlang‘ich 

davrida  rentgenogrammalarda  kompakt  qavatida  naqshlanish,  keyinchalik  yemirilgan  qirralarida  suyak 

nuqsonlari  paydo  bo‘ladi. Pastki jag‘  rakida  patologik  sinishlar  bo‘lishi  mumkin.  Yuqori jag‘  bo‘shlig‘i 

shilliq  pardasi  raki  boshlanishida  gaymoritni  eslatadi  va  olingan  rentgenogrammalarda  bo‘shliq 

devorlarida yemirilish borligi orqali aniqlanadi. 

Jag‘  suyaklarining  sarkomasi  yoshlar  orasida  uchraydi.  Bu  o‘smaga  tez,  ekssentrik  o‘sish  xos. 

Natijada suyak shakli o‘zgaradi va jag‘ning shikastlangan joyi yo‘g‘onlashadi. Suyak qoplamasida reaktiv 

holat ninaga o‘xshab suyak yuzasidan ko‘tarilib turadi (ninasimon periostit). 

Jag‘  suyaklaridagi  metastaz.  Ko‘krak  bezi  va  qalqonsimon  bezlar  o‘smasi  pastki  jag‘ga  metastaz 

beradi. 


Rentgenogrammalarda  pastki  jag‘dagi  metastaz  yumadoq  yoki  oval  shaklli,  qirralari  popukli, 

o‘lchamlari turlicha nuqson (yorishish) beradi. 

Pastki jagda katta hujayrali o‘sma kuzatiladi. Boshlanishda og‘riq bermaydi, sekin usadi, jag‘ning 

shikastlangan qismi yo‘g‘onlashadi. Paypaslaganda jag‘ning qalinlashgani va g‘adir-budurligi aniqlanadi. 




 

216 


Turli  o‘lchamga  ega  va  noto‘g‘ri  yumaloq  shaklli  bu  suyak  nuqsonlari  (suyakdagi  yorishishlar)  bir-

biridan suyakli to‘siqlar  bilan  ajralib turadi.  Shikastlangan  qism kataksimon tuzilishga ega, suyakning 

kompakt  qavati  yuqalashgan  bo‘lib,  ayrim  joylarda  yemirilgan.  Jarayon  sohasida  tishlar  yo‘q. 

Rentgenologik  ko‘rinishi  adamantinomaga  o‘xshashroq.  Yakunlovchi  tashhis  biopsiya  yordamida 

qo‘yiladi. 

shunday  qilib,  o‘z  vaqtida  qo‘llangan  rentgenologik  tekshirishlar  tish-jag‘  sistemasidagi 

kasalliklarni aniqlashda muhim o‘rinni egallaydi. 

 

QIZILO‘NGACH VA ME`DA-ICHAK YO‘LIDA KO‘P UCHRAYDIGAN KASALLIKLAR 



RENTGENDIAGNOSTIKASI 

Qizilo‘ngachning  axalaziya  kasalligi.  Qizilo‘ngach  kardial  qismida  (sfinkter)  bo‘shashish 

xususiyatining  yo‘qligi  a  x  a  l-a  z  i  ya  deb  ataladi.  Kasallik  asosida  qizilo‘ngach  intyeromural  nyerv 

elementlarining shikastlanishi yotadi, buning natijasida kardiyaning normal ochilish refleksi yo‘qoladi. 

Qizilo‘ngachning  me`daga  o‘tish  joyi  funksional  sfinkter  hisoblanadi,  uning  bo‘shashishi 

kardiyaning  ochilishiga,  qisqarishi-yopilishiga  olib  keladi.  Qizilo‘ngachning  me`daga  o‘tish  joyining 

ochilib-yopilishi  uning  diafragma  ustidagi,  diafragma  tagidagi  qismlarida  va  qorin  segmentlarining  3-4 

sm masofasida yuz beradi (SH.M. Mirg‘aniev). 

Axalaziyada  qizilo‘ngachning  motorika  faoliyati  buziladi,  bu  esa  iste`mol  qilingan  ovqatning 

to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. Tonusi umuman bo‘shashib ketguncha pasayadi va qizilo‘ngachning juda 

ham  kengayib  ketishiga  olib  keladi.  Kengayish  ba`zan  10-15  sm  bo‘lib,  qizilo‘ngach  uzayadi. 

Qizilo‘ngachning hajmi 1-2 l gacha borishi mumkin (normada 40-50 ml). Kengaygan qizilo‘ngach ba`zan 

o‘ng tomonga, yurak-tomir soyasidan chiqib turishi mumkin. 

Klinik  ko‘rinishida  xarakterli  shikoyatlarga  ovqat  yutishning  qiyinlashuvi,  qayt  qilish  va  og‘riq 

sezish kiradi. 

Asosiy  rentgenologik  belgilar:  qizilo‘ngachning  juda  ham  kengayishi,  ba`zan  uzayishi,  pastki 

tomonining konus shaklida bo‘lishi bilan tipik o‘tkirlanishi, konturlari anikligi va tekisligi; me`dada gaz 

pufagi  yo‘qligi  va  h.k.  Kontrast  modda  qabul  qilgandan  so‘ng  bir  oz  vaqt  o‘tgach,  birdaniga  kardiya 

ochiladi va qizilo‘ngachdagi massa me`daga tushadi. 

37  -  v  a  z  i  f  a.      Bemor  37  yoshda.  Shikoyatlari:  qizilo‘ngachda  ovqat  to‘xtalib  qolishi,  noxush 

sezga, kusiщ va oriqlash. 264-rasmni o‘rganing va bayonini tuziig. 

 

Javobi 364-betda. 



Ba`zan qizilo‘ngachdagi kontrast modda bir necha soat, hatto sutka ushlanib qolishi mumkin. Dard 

cho‘zilib ketgan hollarda qizilo‘ngach konturi notekis va noaniq bo‘ladi. 

Asosiy sindrom - qizilo‘ngachning diffuz kengayishi. 

Qizilo‘ngachning kuyishi. 

Tasodifan yoki ixtiyoriy va yomon niyat bilan turli kislota va ishqorlar ichish natijasida yuz beradi. 

Qizilo‘ngachning  kuyishi  issiklikdan  (termik)  bo‘lishi  mumkin.  Kaustik  soda  va  sirka  essensiyasidan 

kuyish  juda  xavfli.  Fiziologik  qisqargan  joylar  shikastlanadi,  u  yerda  chuqur  o‘zgarishlar  ro‘y  beradi, 

 

37  -  v  a  z  i  f  a.      Bemor  37  yoshda. 



Shikoyatlari:  qizilo‘ngachda  ovqat  to‘xtalib 

qolishi,  noxush  sezga,  kusiщ  va  oriqlash.  264-

rasmni o‘rganing va bayonini tuziig. 

Javobi 364-byetda. 




 

217 


ba`zan  modda  a`zoni  teshib,  ko‘ks  oralig‘iga  kiradi.  Ichilgan  moddaning  miqdori,  konsentrasiyasi  va 

ta`sir muddatiga qarab kuyish yengil, o‘rtacha va og‘ir, chuqur nekrozli bo‘lishi mumkin. 

Rentgenologik tekshirish yuqoridagi moddalardan biri ichilgan kundan bir hafta keyin o‘tkaziladi. 

Bunda  shikastlangan  joydagi  o‘zgarishlar  xarakteri  va  chandiqlanish  (stenoz)  darajasi,  yallig‘lanish 

ko‘rinishiga qarab shilliq pardaning qanchalik qalinlashganligi yoki tekislanganligi aniqlanadi. 

'    -— 


— 

— 

— 



— 

— 

,38  -  v  a  z  i  f  a.      Bemor  14  yoshda.  Bir  stakan  kaustik  soda  eritmasini  ichgan.  265-rasmni 



o‘rganing va asosiy sindromni aniklang. 

Javobi  364-byetda. 

 

 

 



Shilliq parda shishishi, yara yoki eroziya paido bo‘lishi, spazmi qo‘shilishi natijasida qizilo‘ngach 

tyeshigi har xil qisqaradi, konturlari esa notekis va noaniq bo‘ladi. O‘rta hisobda 1-2 oydan keyin organik 

stenoz  belgalari  vujudga  keladi.  Ular  ko‘pincha  qizilo‘ngachning  o‘rta  uchdan  biriga,  kamroq  pastki 

uchdan  biriga  to‘g‘ri  keladi.  Toraygan  qism  yuqorisi  ustida  hamma  vaqt  suprastenotik  kengayish  hosil 

bo‘ladi,  uning  shakli  konus  yoki  bokalga  o‘xshab,  konturlari  aniq  bo‘ladi.  Asosiy  sindrom  -  lokal 

torayish. 

Qizilo‘ngach  divertikuli.  Qizilo‘ngach  devoridagi  bo‘rtma  divertikul  deb  ataladi.  Joylashishiga    

qarab        halqum-qizilo‘ngach  (Senkerniki),  epibronxial  (kekirdak  yuqorisi  yoki  uning  sathi),  diafragma 

usti  va  diafragma  pasti  divertikuli  farq  qilinadi.  Divertikul  ko‘proq  qizilo‘ngachning  ko‘krak  qismida 

uchraydi. U tuzilish mexanizmiga ko‘ra pulsion (qizilo‘ngach devori elastikligining pasayishi natijasida) 

va traksion (qo‘shni a`zo bilan payvandlanish borligi) bo‘ladi. Pulsion divertikul uchun yumaloq shakl,. 

traktsion divertikul uchun esa uchi o‘tkir, "arra tishi"simon shakl xarakterli. Shakllangan divertikulda tana 

va divertikul bo‘shlig‘i bilan qizilo‘ngach oralig‘i o‘rtasida bo‘yin bo‘ladi (266-rasm). 

 

 

38 - v a z i f a.   Bemor 14 yoshda. Bir stakan kaustik soda eritmasini ichgan. 265-



rasmni o‘rganing va asosiy sindromni aniklang. 

Javobi  364-byetda 

 

266-rasm.Qizilo‘gachning 



yon 

proksiyasidagi  rentgrnogrammasi.  Qizilo‘gachning 

old devorida divertikul (strelka) bilan ko‘rsatilgan. 

 



 

218 


Qizilo‘ngach divertikuli ko‘pincha faqat rentgenda aniqlanadi. 

Asosiy  rentgenologik  belgi:  qizilo‘ngach  devorida  konturi  aniq,  shakli  turlicha  o‘ziga  xos 

joylashgan va soni har xil, kontrastlangan bo‘shliq iaydo bo‘lishi. Ba`zan shilliq parda burmachalarining 

divertikul etagiga yo‘nalganini va unga kirganini ko‘rish mumkin. Divertikul yallig‘laganda (divertikulit) 

uning , konturi noaniqlanadi, shilliq parda rel‘efi dag‘allashadi, bo‘shlig‘ida suyuqlik va kontrast massa 

uzoq  ushlanib  qoladi.  Divertikulni  aniqlash  uchun  qizilo‘ngachni  ko‘p  pozitsiyada  tekshirish  kerak. 

Asosiy rentgenologik sindrom-konturda bo‘rtib chiqish. 

39-vazifa. Bemor 62 yoshda. Shikoyatlari: kindik atrofida og‘riq bor, lovullash va yoqimsiz sezgi. 

10 yildan beri kasal. 267-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

 

 



Javobi 364-betda. 

Qizilo‘ngach o‘smalari. Kizilo‘ngachda xavfsiz va xavfli o‘smalar uchrashi mumkin. 

 

Xavfsiz  o‘smalar.  So‘ngga  yillarda  bu  xil  o‘smalarga  qiziqish  keskin  kuchaydi,  chunki  jarrohlik 



yo‘li  bilan  davolash  yaxshi  natijalarga  olib  kelmoqtsa.  Rentgenologak  va  endoskopik  usullarning  keng 

ko‘llanishi shuni ko‘rsatdiki, xavfsiz o‘smalar ko‘proq uchrar ekan. Shilliq parda, uning osti va muskullar 

qatlami  elementlaridan  rivojlanadi.  Qizilo‘ngachda  polip,  leoyomioma,  nevrinoma,  limfangaoma  kabi 

xavfsiz o‘smalar uchraydi. Ular sekin usadi, xavfli o‘smalarga aylanib ketishi mumkin. Ulchami 1-2 sm 

va undan kattaroq bo‘ladi. Qizilo‘ngachning xohlangan segmentida joylashishi mumkin. Ularning har biri 

o‘ziga xos klinik-rentgenologik ko‘rinishga ega. Ko‘proq leyomiomalar va poliplar uchraydi. 

Leyomiomalar. Xavfsiz o‘smalar orasida birinchi o‘rinni egallaydi. Xalta ichida go‘shtga o‘xshash 

o‘sma bo‘lib, bir-ikkita, ba`zan ko‘proq uchrashi mumkin.Ular qizilo‘ngachning ichiga va ko‘ks oralig‘i 

tomonga qarab sekin usadi. O‘z vaqtida aniqlash jarrohlik yo‘li bilan davolash uchun muhim ahamiyatga 

ega. Leyomiomalar nur ta`sirini sezmaydi (268-rasm). 

 

 

39-vazifa. Bemor 62 yoshda. Shikoyatlari: kindik atrofida og‘riq bor, lovullash va 



yoqimsiz sezgi. 10 yildan beri kasal. 267-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 



 

219 


 

Rentgenologak  ko‘rinishi  o‘smaning  joylashishi  va  o‘sishiga  bog‘liq.  Asosiy  rentgenologak 

belgilari: yarim oval shakl, konturi aniq, lekin hamma vaqt tekis emas, to‘lganda nuqson bor, o‘smaning 

joylashishiga qarab qizilo‘ngachning chegaralangan duksimon kengayishi bilan devori ham qalinlashgan; 

qiya holatda orqa ko‘ks oraligida yarim shar yoki yarim oval shaklli soya bilan yarim oval nuqson bor; 

shilliq  parda  rel‘efi  saqlangan  holda  burmachalari  kamaygan;  o‘smaning  joylashgan  o‘rni  yuqorisida 

suprastenotik kengayma yo‘q. 

40 - v a z i f a.   Bemor 41 yoshda. Qizilo‘ngachdan ovqat o‘tishi qiyinlangan. 

4 yildan beri kasal. 269-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 

 

Leyomiomalar yuzasi silliq, lekin notekis va past-baland bo‘ladi (YE.M. Kagan). 



Poliplar.  Xavfsiz  o‘smalar  orasida  ikkinchi  o‘rinda 

turadi. Ularning ko‘pchiligida "oyoqcha" bo‘ladi. Bir-ikkita va 

ko‘p  bo‘lishi  mumkin.  Qizilo‘ngachning  ichiga  botib, 

disfagiya, nafas qisilishi va regurgitasiyaga olib keladi. 

Rentgenologak belgilari: yumaloq (1-2 sm) nuqson bor, 

konturi to‘g‘ri va aniq, tekshirish paytida va bemor holatining 

o‘zgarishiga qarab joyi o‘zgaradi; nuqson atrofida shilliq parda 

rel‘efi  saqlangan  holda  uni  aylanib  o‘tgan;  qizilo‘ngachning 

polip  joylashgan  devorida  elastiklik  xususiyati  saqlangan  

(270-rasm). 

 

Asosiy  rentgenologik  sindrom-a`zo  konturida  nuqson 



bor. 

Qizilo‘ngachning    xavfli    o‘smalari. 

 

268-rasm.Qizilo‘ngach leyomiomasi. 



 

 

40 - v a z i f a.   Bemor 41 yoshda. Qizilo‘ngachdan ovqat o‘tishi qiyinlangan. 



4 yildan beri kasal. 269-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 

 

270-rasm.qizilo‘ngach 



poliplari. 

(E.M.Kagan bo‘yicha). 

 



 

220 


Qizilo‘ngach  raki  tarqalishiga  ko‘ra  ikkinchi  o‘rinda  turadi,  klinik  belgilari  juda  ham  og‘ir  va 

ko‘plab asorat qoladi. Aksariyat o‘limga olib borishi sababli uni vaqtida aniqlash va davolashga juda katta 

ahamiyat  berish  kerak.  Zamonaviy  tibbiyot  yutuklari  tufayli  qizilo‘ngach  rakyni  jarrohlik  yo‘li  va  nur 

bilan  davolash  keng  yo‘lga  qo‘yildi.  Rentgenologiya  va  endoskopiyaning  zamonaviy  imkoniyatlariga 

qaramay,  qizilo‘ngach  rakining  diagnostikasi  yetarli  emas.  Ko‘piicha  kechikib  aniqlanadi,  chunki 

onkologik kasalliklarning oldini olishda xushyorlik yetarli emas. 

Qizilo‘ngach  rakyni  erta  aniqlash  uchun  kompleks  rentgen-ezofagik  tekshirish  o‘tkazish,  vrach 

rentgenolog malakasini oshirish, tibbiyot xodimlari va bemorlarning xushyorligini kuchaytirish, tekshirish 

usullarini  mukammallashtirish  kerak.  Maqsadga  muvofiq  kompleks  rentgen-ezofagik  tekshirish  bilan 

biopsiya qilinganda 99 % hollarda to‘g‘ri tashhis qo‘yish mumkin (Ye.M. Kagan). 

Qizilo‘ngach  rakining  asosiy  klinik  belgilari:  disfagiya  (ovqat  o‘tishining  qiyinlashuvi),  to‘sh 

suyagining orqasida og‘riq paydo bo‘lishi, ko‘p so‘lak ajralishi va hiqichoq tutishi. 

Qizilo‘ngachda ko‘pincha yassi hujayrali rak, kamroq adenokarsinoma uchraydi. 



 

221 


 

 

 



Renttyenologik tekshirishda qizilo‘ngachda quyidagi rak o‘smalarini: endofitli (yassi, qizilo‘ngach 

devorini doirasimon infiltrasiya qiladi); ekzofitli (rakning qizilo‘ngach teshigiga botib kiruvchi, polipoz, 

popillyar shakllari);  yaralangan va taqsimchasimon rak (yaralangan ekzofitli rak o‘smalari bilan gardish 

saqlanishi) aniqlash mumkin. 

Endofitli,  infiltratli  (skkirozli,  toraytiruvchi)  rak  o‘smalari  boshlanishida  shilliq  narda  ostida  va 

muskul qatlamlarida chegaralangan infiltrat ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu holatda shilliq parda rel‘efi 

saqlanadi, ba`zan burmachalarining ayrimlari uziladi. Rakning bu davriga tashhis qo‘yishda xato qilinadi, 

chunki  peristaltika  zonasiga  yetarli  ahamiyat  berilmaydi,  uni  ko‘rish  qiyinroq.  Skirrozli  o‘smaning 

rivojlanishi  natijasida  shikastlangan  qism  voronkasimon  shaklga  ega  bo‘ladi,  konturida  mayda,  zo‘rg‘a 

ko‘rinadigan  yara  va  suprastenotik  kengayish  yuz  beradi.  Keyinchalik  qizilo‘ngachda  stenoz  paydo 

bo‘ladi (271-rasm). 

 

Endofitli o‘smaning asosiy rentgenologik belgilari: doirasimon 



nuqson  borligi,  rigidlik,  shikastlangan  devorda  peristaltika  yo‘q, 

deformasiya,  qizilo‘ngach  tyeshigi  turli  darajada  toraygan, 

suprastenotik kengayish, shilliq parda burmachalari ingichkalashgan 

yoki silliqlashgan, qizilo‘ngach devoridagi o‘smali joy qalinlashgan, 

shikastlangan qismining konturi mayda tishsimon (yaralangan). 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

O‘sma  qizilo‘ngachning  me`daga  o‘tish  joyiga  yaqin  kardiyaga  joylashgan,  bariy  massasi 



o‘tmasligi yoki kardiya ochilib turishi mumkin (272-rasm). 

 

271-rasm.Qizilo‘ngachaning 



yon 

xolatdagi 

rentgenogrammasi. 

Endofit 


shakkili rak(skirr) 

1-qizilo‘ngachning 

voronkasimon  torayishi;  2- 

qizilo‘ngachning 

kengayishi 

(nuqson xisobiga). 

 

 

272-rasm.  Kardioezofagial  rak:  1-



diorasimon 

nuqson; 


2-tunelesimon 

torayish;  3-suprastenotik    kengayish;  4-

me‘da nuqson. 

 

 



273-rasm.  

 



 

222 


 

Asosiy rentgenologik sindrom-doirasimon nuqson bor va a`zo teshigida chegaralangan torayish. 

Ekzofitli  o‘smalarga  medulyar  va  polipoz  rak  kiradi,  ular  qizilo‘ngach  ichiga  qarab  o‘sib,  uning 

shaklini keskin o‘zgartirib, nuqsonini uzunasiga turli masofada hosil qilib, turli darajada torayishga olib 

keladi.  Nuqson  shakli  va  soni  o‘smaning  haqiqiy  suratini  ifodalab  beradi.  O‘sma  konturlari  notekis, 

polisiklik, ba`zan yuzasi markazida yaralanish qayd qilinadi (274-rasm). 

 

 

Taqsimchasimon  rakda  yumaloq  yoki  oval  shaklda  yaralanish  aniq  ko‘rinib,  atrofini  keng  to‘siq 



o‘rab turadi. 

O‘smalarni aniqlash uchun klassik usullar (rentgenoskopiya, rentgenografiya)dan tashqari maxsus 

va  qo‘shimcha  rentgenologik  usullar  (tomografiya,  rentgenkinematografiya,  magnit  lentasiga  yozadigan 

rentgentelevidenie,  mediastinografiya,  parientografiya  va  b.q.)  qo‘llaniladi.  Qizilo‘ngachni  qo‘shaloq 

kontrastlaganda  rak  o‘smasining  chegaralari  to‘g‘ri  va  aniq  ko‘rinadi.  Rentgenologik  ko‘rinish  asosan 

rakning rivojlanish darajasiga bog‘liq. 

42 -  v a z i f a. Bemor 62 yoshda. Shikoyatlari: qizilo‘ngachdan ovqat o‘tishi qiyinlashgan, to‘sh 

orkasida ogriq, so‘lak oqishi, orikdash. 275-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 

 



 

Qizilo‘ngachdagi  ekzofitli  o‘smaning  asosiy  rentgenologik  belgilari:  o‘sma  rivojlangan  joyda 

shilliq  pardaning  yemirilishi  (ayrim  burmachalarning  uzilishi);  nuqson  va  notekis  kontur  borligi,  yuzasi 

yaralangan  yoki  yaralanmaganligi  (nuqson  shakli,  hajmi  o‘smaning  haqiqiy  suratini  aks  ettiradi), 

qizilo‘ngach devorining o‘sma qismida rigidlik (noperistaltik zona) va suprastenotik kengayish borligi. 

Kyekirdak-halqum rakida yuqoridagi belgilardan tashqari, yutish aktining buzilishi va bariy sulfat 

274-rasm. 

 

 



42  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  62  yoshda.  Shikoyatlari:  qizilo‘ngachdan  ovqat  o‘tishi 

qiyinlashgan,  to‘sh  orkasida  ogriq,  so‘lak  oqishi,  oriklash.  275-rasmni  o‘rganing  va 

bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 



 

223 


aralashmasining nafas yo‘liga o‘tishi qayd qilinadi. 

shunday qilib, qizilo‘ngach rakining xiliga, joylashishiga qaramay, asosiy rentgenologik belgilarga: 

nuqson  borligi,  qizilo‘ngach  deformasiyasi,  dyevorning  rigidligi,  teshigining  turli  darajada  torayishi 

(bekilishi), sfinkterlar va myexanizmlarning buzilishi hamda suprastyenotik kengayishning turli darajada 

namoyon bo‘lishi kiradi. 

Qizilo‘ngachdagi  yot  jismlar.  Ular  qizilo‘ngachga  tasodifan  tushib  qolishi  mumin.  Bu  holat 

ko‘proq  bolalarda  uchraydi.  Tuzilishiga  qarab  rentgen  kontrast  (metall  va  turli  suyaklar)  va  rentgen 

kontrastmas (plastmassa, danaklar, yog‘ochdan yasalgan narsalar, ovqat mahsulotlari va b.q.)ga bo‘linadi. 

YOt  jismlar  ezofagit,  mediastyenit,  qon  ketish,  qizilo‘ngach,  traxyeya  va  bronxlar  devorining 

teshilishi kabi asoratlarga sabab bo‘lishi mumkin. Begona jism kirganda quyidagi klinik belgilar: yutishda 

og‘riq  borligi,  bo‘yinni  qimirlata  olmaslik  va  boshni  noqulay  holatda  tutish  kiradi.  Disfagiya  holati  avj 

olishi mumkin. Shuning uchun yot jismni darhol olib tashlash kerak. Ayrim jismlar zarar yetkazmay, bir 

sutkada tabiiy yo‘l bilan chiqib ketadi. Bir xil narsalar ichaqtsa uzoq muddat qolishi mumkin. Yot jismni 

aniqlashda  rentgenologik  usullar  (rentgenoskopiya,  rentgenografiya)  asosiy  o‘rinni  egallaydi. 

Tekshirishda-yot  jismning  soniga,  qizilo‘ngach  devorining  holati,  jismning  joylashgan  o‘rni,  xarakteri, 

shakli, hajmi va boshqa xususiyatlariga ahamiyat beriladi. 

Rentgen kontrast yot jismlar (tayga, nina, mix, shurup, gayka, znachok, zirak, turli suyaklar, baliq 

qiltanog‘i va b.q.) oson aniqlanadi (252-rasmga qarang). 

Qizilo‘ngachning  bo‘yin  qismida  yot  jismga  shubhalanilganda  G.M.  Zemsov  usuli  bilan 

rentgenografiya  qilinadi.  Buning  uchun  bemorni  bo‘ynining  sagittal  tekisligi  kassetaga  parallel  va 

markaziy  nurga  perpyendikulyar  holatda  turadigan  qilib  o‘tkaziladi,  nur  qalqonsimon  bezga  qaratib 

yo‘naltiriladi. Daxan ko‘tarilishi, yelka pastga tushirilishi kerak. 

Tomoq  va  qizilo‘ngachdagi  rentgen  kontrastmas  yot  jismlarni  aniqlash  uchun  umumiy 

rentgenoskopiya va rentgenografiya qilingandan keyin, ekran orqasida turgan bemorga choy qoshikda iliq 

quyuq  bariy  sulfat  aralashmasi  ichiriladi,  bunda  u  sekin  o‘tib  yot  jismni  suvaydi,  ba`zan  unda  so‘rilib 

imprignasiya  bo‘ladi.  So‘ngra  bemor  ikki  qultum  suv  ichadi,  u  qizilo‘ngach  devorini  bariy  sulfat 

aralashmasidan  tozalaydi  (yuvadi),  yot  jismda  esa  kontrast  modda  qisman  qoladi,  u  rentgenogrammada 

yaxshi  ko‘rinadi.  Kontrast  moddaning  shu  joyda  takror  ushlanishi  yot  jism  borligining  aniq  belgisi 

hisoblanadi. Qizilo‘ngachda kontrast massaning ushlanib va jism turgan joydan o‘tmay qolishi, unda yot 

jism borligidan dalolat beradi. 

43  -  v  a  z  i  f  a.      Bemor  ovqatlanish  vaqtida  yot  jism  yutib  yuborgan.  Rasmni  o‘rganing.  Soya 

belgilarini aniqlab bayonini tuzing (251-rasmga qarang). 

Javobi 364-betda. 

 

AYRIM ME`DA KASALLIKLARI RENTGENDIAGNOSTIKASI 



Gastrit.  O‘tkir  va  surunkali  bo‘ladi.  O‘tkir  gastritda  rentgenologik  tekshirish  o‘tkazilmaydi. 

Yallig‘lanish 

jarayonida  me`da  shilliq  pardasining  o‘zgaruvchailigi,  elastikligi  yo‘qoladi, 

burmachalarning joylashishi va soni o‘zgaradi. Surunkali gastrit diagnostikasi rentgenologik, endoskopik, 

morfologik  va  laboratoriyada  tekshirish  ma`lumotlari  hamda  klinik  suratiga  asoslanadi.  Hozirgi  vaqtda 

me`da  shilliq  pardasining  makroryelyefiga  asoslanib  rentgenologik  tekshirish  orqali  surunkali  gastritlar 

xili to‘g‘risida o‘ylash xato hisoblanadi. 

Rentgenologik  tekshirishlarning  takomillashishi  natijasida  me`da  shilliq  pardasining  anatomik 

tuzilishi (areae gastricae) yoki aryeali ko‘rinishini, ya`ni me`da maydonchalarining suratini-shilliq parda 

ryelyefining 

nozik  strukturasi,  mikrorel‗efi  ifodasini  olishga  muyassar  bo‘lindi.  Me`da 

maydonchalarining  rentgenologik  ko‘rinishi  bilan  shilliq  pardaning  gistologik  holati  o‘rtasida  bevosita 

bog‘liqlik  borligi  qayd  qilingan.  Shuning  uchun  me`da  maydonchalarini  rentgenologik  tekshirish 

surunkali  gastrit  diagnostikasida  asosiy  usul  hisoblanadi.  Bunda  me`daning  antral  qismi  o‘rganiladi, 

chunki bu yerda gastritga xos o‘zgarishlar boshqa qismlarga nisbatan ko‘proq namoyon bo‘ladi. 

Ingichka  rel‗efni  rentgenogrammada  olish  uchun  yuqori  voltli  tok,  o‘tkir  fokusli  rentgen  trubka, 

mayda  dispersli  bariy  sulfat  aralashmasi  va  o‘ta  kuchaytiruvchi  ekran  kerak.  Rentgenografiya  quyidagi 

texnik sharoitda qilinadi: tok kuchlanishi 95—110 kV, tok kuchi 200-250 mA, vaqt (ekspozitsiya) 0,06-

0,1 sekund. Bariy sulfat aralashmasi aralashtiruvchi asbobda 3 minut orasida tayyorlanadi, har 100 g bariy 

sulfat aralashmasiga 4 g tanin qo‘shiladi. Tekshirish vaqtida mye`daning ingichka rel‗efini olish uchun bu 

aralashmadan 2-3 qultum ichiladi. 

Dinamik notekislikni kamaytirish uchun me`dani gipotoniya sharoitida tekshiriladi. Buning uchun 

teri ostiga 1 ml 0,1% li atropin yuboriladi, bo‘lmasa til tagiga 2 tabletka aeron qo‘yiladi. Bu usul oddiy 

usulga  nisbatan  2  xissa  yuqori  turadi  (B.C.  Pruchanskiy,  V.I.  Novikov).  Me`da  maydonchalarida  bir 




 

224 


guruh  bezchalar  bo‘lib,  biriktiruvchi  to‘qimalar  pardasi  bilan  o‘ralgan.  Normada  ular  diametri  1-2  mm 

dan oshmaydi, shakli yumaloq, oval bo‘lib, ularni o‘rab olgan egatdan chiqib turmaydi. 

Surunkali  gastritda  3  xil  me`da  maydonchasi  (mikrorel‘ef):  aniq  granulyar  bir  xil,  aniq  granulyar 

har xil va noaiiq granulyar maydonchalar farq qilinadi (276-rasm, A, B). 

 

 

 



 

 

Aniq  granulyar  bir  xil  maydonchalar  shakli  va  hajmi  bir  xil,  aniq  ifodalanishi,  me`daning  antral 



qismida  joylashib,  3  mm  gacha  kattalikda  bo‘lishi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  holat  surunkali  gastritda 

kuzatiladi.  Aniq  granulyar  har  xil  maydonchalar  konturi  aniq,  hajmi  va  shakli  har  xil,  o‘lchami 

ko‘ndalangaga 4-5 mm bo‘lib, chuqur gastritda uchraydi. Noaniq granulyar maydonchalar shakli va hajmi 

har  xil,-  o‘lchami  7  mm  gacha,  konturi  noaniq  bo‘ladi.  Bu  o‘zgarishlar  atrofiyalangan  surunkali  gastrit 

uchun xarakterlidir. 

Me`da 


divertikuli 

me`da 



devoriiing 

rivojlanish  nuqsoni.  Haqiqiy  va  soxta  bo‘ladi. 

Haqiqiy  divertikulda  me`da  devorining  hamma 

qatlami,  soxtasida  esa  muskul  qatlami  nuqsonidan 

shilliq  parda  bo‘rtib  chiqadi.  Me`da  divertikulida, 

ayniqsa  yallig‘langanda  (divertikulit)  ko‘krak  osti 

og‘riydi,  jig‘ildon  qaynaydi,  ba`zan  bemor  qusadi." 

Divertikul  ko‘proq  kardiyada,  kamroq-pilorusda 

bo‘ladi  (277-rasm),  mye`da  tanasining  kichik 

egriligida  joylashganliga  qayd  etilgan,  bu  uning 

me`daning 

boshqa 


qismida 

ham 


joylashishi 

mumkunligidan  dalolat  beradi  (T.N.  Ilyosov,  V.I. 

Chuprov, 

G.A. 


Ulanova). 

Rentgenologik 

teshkirishda  divertikul  yumaloq  yoki  oval  shaklli, 

konturi  tekis  va  aniq,  o‘lchami  0,5  dan.  2-3  sm 

gacha 

bo‘lib 


ko‘rinadi. 

Divertikul 

devori 

cho‘ziluvchan,  qisqarish  xususiyatiga  ega.    Bemor 

tik turganda  kontrastlangan massa divertikul ichida 

gorizontal  sath  berib,  uning  yuqorisida havo  borligi ko‘rinadi. Mye`da  bo‘shagandan so‘ng  divertikulda 

kontrastlangan massa qolishi mumkin. Me`dadagi divertikulni aniqlash uchun bemorni turli holatda tik va 

gorizontal holatda tekshirish kerak. 

Divertikulda asosiy rentgenologik sindrom me`da konturidagi bo‘rtib chiqish hisoblanadi. 

44 - v a z i f a.   Bemor 35 yoshda. Ikki yildan beri kasal. Shikoyati: epigastriyda og‘riq, qusish pa 

noxush sezgi. 278-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 

 

276-rasm. A, B, meda mikrorelefining nishonlandan surati (A.A.Shnayder, M.M.Salman bo‘yicha.) 



 

277-rasm.Meda rengenogrammasi. Medaninh 

kardial qismida devirtikol (strelka bilan 

ko‘rsatilgan). 




 

225 


 

Privratnik  stenozi.  Bu  kasallik  asosan  me`da  rakida,  kuyganda  va  yara  oqibatida  yuz  bergan 

chandiqlanishda  kuzatiladi.  Natijada  mye`da  bir  xil  kengayadi,  och  qorinda  suyuqlik  va  shilliq  borligi 

qayd  qilinadi. Me`da  tonusining  pasayishi  natijasida unga  kelayotgan  kontrast  massa  pastga  qarab  o‘tib 

ketib,  pastki  qismlarni  to‘ldiradi  va  u  yerda  uzoq  vaqt,  ba`zan  sutka  va  undan  ko‘proq  to‘xtab  qoladi. 

Me`da  pyeristaltikasi  chuqur,  simmyetrik,  intyervali  katta  bo‘lib,  stenozgacha  yetib  boradi.  Me`da 

ichidagi  massa  stenozlangan  privratniqdan  katta  qiyinchalik  bilan  qisman  o‘tib,  ko‘p  qismi  mye`daga 

(orqaga) qaytadi yoki butunlay o‘tmaydi. Me`da chan tomonni egallaydi, u pastga cho‘zilib tushadi. 

Privratnik stenozi kompensasiyalangan, subkompensasiyalangan va dekompensasiyalangan bo‘lishi 

mumkin. Privratnik stenozi diagnostikasida rentgenologik tekshirish birinchi o‘rinda turadi. U diagnostika 

uchun yetarli ma`lumot olishga imkon beradi. Tekshirish turli holatda o‘tkaziladi (279-rasm). 

 

 



 

 

 



ME`DA VA O‘N IKKI BARMOQ ICHAKNING YARA KASALLIGI 

Me`da  va  o‘n  ikki  barmoq  ichak  yarasi  ko‘p  uchraydigan  kasallik  bo‘lib,  a`zo  devorida  nekrotik 

jarayon rivojlanishi natijasida yaraga o‘xshagan "tokcha" - rentgenologik belgi vujudga keladi (280-rasm, 

A, B, V). Yara kasalligi organizmning umumiy  kasalligi bo‘lib, ovqat hazm qilish  sistemasida mahalliy 

o‘zgarishlar  ro‘y  beradi.  Yarani  aniqlashda  rentgenologik  tekshirish  asosiy  usul  hisoblanadi.  Me`da  va 

o‘n ikki barmoq ichak yarasi o‘ziga xos klinik-rentgenologik suratga ega. Uning sabablarini aniqlashda 

anamnez  hal  qiluvchi  rol  o‘ynaydi.  Yara  kasalligining  klinik  ko‘rinishida  uchta  klassik  belgi  (triada): 

og‘riq, qusish va qon ketishi xarakterli. 

 

 

44  -  v  a  z  i  f  a.      Bemor  35  yoshda.  Ikki  yildan  beri  kasal.  Shikoyati:  epigastriyda  og‘riq, 



qusish pa noxush sezgi. 278-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 364-betda. 

 

 

279-rasm.Medaning chiqish qismidagi rakda privratnik stenozi; 1-medaning antral 



qismida dorira simon nuqson va diformatsiya; 2- tuynukning torayishi; 3- madaning 

kengayishi; 4- piyozcha. 




 

226 


 

O  g‘  r  i  q  yaraning  har  qanday  holatida  yuz  beradi.  Uning  qaytalanib  turishi  va  ovqat  iste`mol 

qilinishiga  bog‘likligi  tipik  hisoblanadi.  Shuning  uchun  og‘riq  ovqat  erta,  kech,  tunda  yoyilganda  va 

ochlikdan tutishi mumkin. Erta tutadigan og‘riq ovqat iste`mol qilgandan 1-1,5 soat keyin paydo bo‘ladi 

va  u  me`daning  kardiya  qismi  hamda  tanasidagi  yaralar  uchun  xarakterli.  Kech  tutadigan  og‘riq  ovqat 

iste`mol qilgandan keyin 2-5 soat o‘tgach paydo bo‘ladi, u privratnik va o‘n ikki barmoq ichak yaralarida 

kuzatiladi. O‘n ikki barmoq ichak yarasida og‘riq ochlikdan ham bo‘lishi mumkin. Ochlikdan bo‘ladigan 

og‘riq  ovqat  iste`mol  qilgandan  keyin  yo‘qoladi  yoki  susayadi.  Tunda  tutadigan  og‘riq  ochlikdan 

bo‘ladigan og‘riq kabidir. Og‘riq odatdagidek to‘sh ostida, kindik yonida, o‘ng qovurg‘a ostida bo‘ladi. 

Qusish ikkinchi o‘rinda turadi va bemorlarning 3/4 qismida kuzatiladi. Ko‘pincha og‘riq sindromi 

paydo  bo‘lganda  qayd  qilinadi.  Qusuq  massasida  ovqat  qoldiqlari  bo‘lsa,  u  privratnikda  ko‘pdan  beri 

spazma borligini ko‘rsatadi. Ba`zan  bemor qon qusadi. Qusuq massasi kofe quyqasi rangiga o‘xshaydi. 

Qisman  qon  ichakka  o‘tadi.  Shuning  uchun  laboratoriyada  yashirin  qon  ketishini  tekshirish  muhim 

ahamiyatga ega. 

Yara  kasalligi  diagnostikasida  rentgenologik  tekshirish  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  u  jarayonni 

to‘g‘ri  aniqlashga  imkon  beradi.  Rentgenologik  tekshirishda:  yaraning  joylashgan  o‘rni,  o‘lchami, 

xarakteri va soni, yara kasalligidan qolgan asoratlar va faoliyatlarning buzilishi aniqlanadi. To‘liq klinik 

va  laboratoriya  tekshiruvidan  4-8  kun  keyin  rentgenologik  tekshiruv  o‘tkaziladi  (J.M.  Abdurasulov). 

Rentgenologik  tekshirishda  asosiy  va  qo‘shimcha  belgilar aniqlanadi.  Asosiy  belgilarga  "tokcha",  uning 

atrofidagi yallig‘langan gardish va shilliq parda burmachalari konvergensiyasi kiradi. 

45  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  68  yoshda.  Ovqat  yegandan  so‘ng  to‘sh  ostida  og‘riq  paydo  bo‘lishi  va 

qusishdan shikoyat qiladi. Ba`zan qusuq massasi jigar rangida bo‘ladi. 281-rasmni o‘rganing va bayonini 

tuzing. 

Javobi 365-betda. 

 

"Tokcha"ni  birinchi  marta M.  Gaudyek  (Haudek,  1910)  aniqlab,  yaraning  rentgen  diagnostikasini 



tasvirlab bergan. 

"Tokcha"  -  bu  ichak  soyasining  konturidagi  bo‘rtma  bo‘lib,  u  devor  ichidagi  anatomik  nuqsonga 

 

45 - v a z i f a. Bemor 68 yoshda. Ovqat yegandan so‘ng to‘sh ostida og‘riq paydo bo‘lishi 



va  qusishdan  shikoyat  qiladi.  Ba`zan  qusuq  massasi  jigar  rangida  bo‘ladi.  281-rasmni 

o‘rganing va bayonini tuzing. 

Javobi 365-betda. 

 

 



280-rasm.Me‘da 

rentgenogrammasi. 

A.1-me‘daning 

profil(tochkasi)si; 

2-

yalig‘lanish gardishi; B.1-rel‘efdagi ―tochka‖;  2-yalig‘lanish gardishi; V-yara kasalagida 



shilliq parda.  

 



 

227 


to‘g‘ri keladi. Rentgenologik tekshirishda "minus to‘qima, plyus soya" bo‘lib ifodalanadi. Konturda profil 

"tokcha" va rel‘ef "tokcha" aniqlanadi. Profil "tokcha"lar kichik va katta egriliklarda joylashib, yumaloq, 

oval, uchi o‘tkir, hajmi har xil bo‘lishi mumkin. Rel‘ef "tokcha" – rel‘efda kontrast massaning yig‘ilishi 

bo‘lib,  yumaloq  va  oval  shaklga  ega,  me`da  yeki  o‘n  ikki  barmoq  ichakning  old  yoki  orqa  devorida 

joylashadi. "Tokcha" yallig‘langan gardish bilan turli darajada o‘ralgan. 

Jarayon  avj  olganda  burmachalar  nurga  o‘xshab  taralib,  radius  bo‘ylab  yara  markazita  yig‘iladi 

(burmachalar konvergensiyasi), bu yaraning chandiqlashishini ko‘rsatadi. Yara bitgandan so‘ng bu belgi 

yo‘qoladi. 

Qo‘shimcha  belgilarga  funktsional  o‘zgarishlar:  1)  "tokcha"ni  topishga  yordam  beradigan  og‘riq 

borligi; 2) katta egrilikdagi ichkariga botgan barmoqsimon belgi-me`da doirasimon muskulining mahalliy 

spazmi. U kichik egrilikdagi yarani ko‘rsatadi (De-Kerven belgisi); 3) mye`da harakatida peristaltikaning 

kuchayishi,  evakuatsiyaning  tezlashishi,  noperistaltik  zona  paydo  bo‘lishi,  gipersekresiya  borligi, 

makrorelefning o‘zgarishi; 4) privratnikning ekstsentrik joylashishi va me`da deformasiyasi. 

Yara me`daning kardiya, me`da tanasi, prepilorik qism va privratnikda bo‘lishi mumkin. 

46 - v a z i f a. Bemor 26 yoshda. Shikoyati: epigastral sohada ovqat yegandan keyin og‘riq bo‘lishi 

va qusish. 282-rasmni o‘rganing va bayonini tuzing. Asosiy sindromni ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 

Oxirgi  2-3  yil  mobaynida  mye`da  kasalliklariga  uchragan  bemorlar  orasida  (ayniqsa  17-24 



yoshdagilarda)  mye`da  yarasi  kasalligi  ancha  kamaydi,  lekin  o‘n  ikki  barmoq  ichakda  (ayniqsa 

piyozchada) yara kasalligi bir oz    ko‘paygan (283-rasm). 

 

 

 



 

46  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  26  yoshda.  Shikoyati:  epigastral  sohada  ovqat  yegandan  keyin 

og‘riq  bo‘lishi  va  qusish.  282-rasmni  o‘rganing  va  bayonini  tuzing.  Asosiy  sindromni 

ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 

 



283-rasm. Me‘da 

rentgenogrammasi. Privrantnik 

yarasi(strelka bilan ko‘rsatilgan.) 

 

284-rasm.Me‘da va o‘n ikki barmoq 



ichak  rengenogrammasi. Yara (strelka 

bilan ko‘rsatilgan) 




 

228 


 

O‘n ikkybarmoq ichak yarasi. Mye`da yarasiga nisbatan 3 marta ko‘proq kuzatiladi. Ayniqsa 25-30 

yoshdagi erkaklarda uchraydi. YAra asosan -ildizda, kamroq boshqa qismlarda joylashadi. 

Rentgenologik  o‘zgarishlar  ("tokcha",  yallig‘lanish,  gardish  va  burmachalar  konvergensiyasi) 

xuddi  me`da  yarasidagidek,  lyokin  o‘n  ikki  barmoq  ichak  yarasi  me`da  yarasiga  nisbatan  hamma  vaqt 

kichkina  va  0,3-0,8  sm,  kamdan-kam  1  sm  bo‘ladi.  SHakli  yumaloq,  oval,  ba`zan  yulduzsimon  (284-

rasm). Qo‘shimcha belgilarga shikastlangan joyning tez bo‘shashi va gipersekresiya kiradi. Ko‘pincha o‘n 

ikki  barmoq  ichak  deformasiyasi  yara  bilan  birga  kuzatiladi.  Kichik  egrilikning  kalta  tortishi,  katta 

egrilikda  ichkariga  botib  kirishi  va  tashqi  cho‘ntakning  divertikulsimon  bo‘rtishi  juda  ham  tipik 

hisoblanadi. 

Asosiy rentgenologik sindrom-konturdagi bo‘rtib chiqish hisoblanadi. 

47  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  31  yoshda.  Ovqat  yegandan  keyin  to‘sh  osti  sohasi  va  bosh  og‘rishidan 

shikoyat qiladi. 285-rasmni o‘rganing va tasvirlang. Asosiy sindromni ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 

 

Yara  kasalligi  asoratsiz  kechganda  chandiqlanish  bilan  tugaydi.  Mye`daning  kichik  egriligidagi 



yaraning chandiqlanishi deformasiyaga olib keladi, kichik egrilik kalta tortadi, burchak (sinus) yo‘qoladi, 

ba`zan  mye`da  kum  soat  shaklini  oladi.Me`da  va  o‘n  ikki  barmoq  ichak  yaralari  asoratiga  uning  xavfli 

o‘smaga aylanishi, qon ketishi, atrofdagi a`zolarga yoki to‘qimaga tyeshib o‘tishi (penetrasiya), teshilishi 

(perforasiya), privratning organik stenozi va boshqalar kiradi. Yaraning atrofga tyeshilib o‘tishi surunkali 

kechadi. 

 

 



Klinik  ko‘rinishda  ko‘krakka,  orqaga,  qorinning  yuqori  qismiga  tarqaluvchi  (irradiatsiya)  kuchli 

og‘riq, ro‘yi-rost namoyon bo‘lgan dispeptik buzilishlar, qon ketishi qayd qilinadi, bu esa holsizlanishga 

olib keladi. Atrofga teshib o‘tgan yaraning rentgenologik belgisi uchun katta "tokcha" borligi bilan uning 

 

47  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  31  yoshda.  Ovqat  yegandan  keyin  to‘sh  osti  sohasi  va  bosh 



og‘rishidan shikoyat qiladi. 285-rasmni o‘rganing va tasvirlang. Asosiy sindromni ajrating. 

 

 



286-rasm.Medaning nishoplangan rentgenogrammasi.Teshilgan yara; 1-havo; 2-suyuqlik; 3- 

bariy fulfat aralashmasi (V.A. Dyachenko bo‘yicha) 

 



 

229 


ichidagi narsaning uch qavatligi-bariy sulfat aralashmasi, suyuqlik va gaz xarakterli (286-rasm). 

Yara yorilganda me`da yoki ichak ichidagi narsalarning qorin bo‘shlig‘iga chiqishi natijasida ro‘y 

bergan  o‘tkir  xirurgik  kasallik  (o‘tkir  qorin)  belgilari  namoyon  bo‘ladi.  Rentgenologik  tekshirishda 

diafragma  tagida  erkin  gaz  (o‘roqsimon  yorug‘lanish)  borligi  aniqlanadi.  Shunisi  xarakterliki,  peritonit 

belgilari  ich  dam  bo‘lishi  (meteorizm)  va  gorizontal  sathlar  (yuqorida  havo,  pastida  suyuqlik)  borligi 

bilan kuzatiladi. 

48 - v a z i f a. Bemor anamnezida yara kasalligi. Qorin shishgani va unda kuchli og‘riq borligidan 

shikoyat qiladi. 287-rasmni o‘rganing va bayonini tasvirlab bering. 

 

 

Un  ikki  barmoq  ichak  divertikuli  -  ichak  devoridagi  xaltasimon  bo‘rtib  chiqqan  tuzilma  asosan 



pastga tushuchi qism botig‘ida, Faterov so‘rg‘ichi zonasida joylashadi, boshqa qismlarda kam uchraydi. 

Divertikul shakli yumalok yoki oval, hajmi 1-5 sm bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha bitta (solitar), ba`zan 2-3 

ta  (288-rasm),  tug‘ma  yoki  orttirilgan,  haqiqiy  va  soxta  bo‘ladi.  Divertikul  bo‘shlig‘i  o‘n  ikki  barmoq 

ichak bo‘shlig‘i bilan bo‘yin orqali tut-ashgan.  Divertikul bo‘shaydi, agar uning bo‘yni ingichka bo‘lsa, 

kontrast massa soatlab va sutkalab saqlanib qolishi mumkin. Divertikulda ovqatning ushlanib va to‘xtalib 

qolishi yallig‘lanish - divertikulitga olib keladi, u og‘riq sezish, dispeptik o‘zgarishlar bilan kuzatiladi. Bu 

esa yara kasalligi yoki xolesistit uchun xarakterlidir. 

 

 



 

48  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  anamnyezida  yara  kasalligi.  Qorin  shishgani  va  unda  kuchli 

og‘riq borligidan shikoyat qiladi. 287-rasmni o‘rganing va bayonini tasvirlab bering. 

Javobi 365-betda. 

 

 

288-rasm.Meda va o‘ng ikki barmoq ichak 



renggenogrammasi.  O‘ng  ikki  barrmoq 

ichak  pastga  tushuvchi  old  devorida 

devertikul. 

1-meda;  2-o‘nh  ikki  barmoq  ichakning 

piyozchasi;  3-divertikul;  4-  divertikul 

bo‘yni;  5-pastga  tushuvchi  qismi;  6-pastki 

ko‘ndalang qismi. 

 

 



49  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  64  yoshda.  10 

yiddan  beri  kasal.  Shikoyatlari:  qorinda 

kuyganga o‘xshash og‘riq, ko‘ngil aynishi, 

qorin  shishi.  Og‘riq  belga  tarqaladi.  289-

rasmni  o‘rganing,  tasvirlab  bering  va 

asosiy sindromni ajrating. 

Javobi 365-byetda. 

 

 




 

230 


 

 

Divertikul  ingichka  ichakning  boshqa  qismlari  va  yo‘g‘on  ichaqda  ham  paydo  bo‘lishi  mumkin. 



Yo‘g‘on ichakda uning soni ko‘proq (divertikulyoz) bo‘lib, aksariyat ichakning chap yarmida uchraydi va 

irrigoskopiya  bilan  rentgenografiya  qilganda,  ayniqsa,  qo‘shaloq  kontrastlanganda  havo  rel‘efi  aniq 

ifodalanadi. 

Divertikulning asosiy rentgenologik sindromi - konturdagi bo‘rtib chiqish hisoblanadi. 

ME`DA O‘SMALARI 

Me`dada  xavfsiz  va  xavfli  o‘smalar  bo‘ladi.  Xavfsiz  o‘smalarga  poliplar,  miomalar,  fibromalar, 

lipomalar va boshqalar kiradi. Ular me`da o‘smalari orasida 10%ni tashkil etadi. 

Rentgenologik  tekshirish  usullari  va  texnikasining  takomillashtirilishi,  ilm,  tajriba  va  malakaning 

oshishi  xavfsiz  o‘smalarni  barvaqt  va  to‘g‘ri  aniqlashga  imkon  berdi.  Xavfsiz  o‘smalarning  taxminan 

yarmisi, ayniqsa poliplar xavfli o‘smalarga aylanib ketishi mumkin (S.A. Ryoynberg va b.q.). 

Xavfli  o‘smalar.  Me`da  raki  butun  rak  kasalliklari  orasida  birinchi  o‘rinda  (38%)  turadi  (I.V. 

Davidovskiy).  Yoshlikda  erkaklarda  1,5  marta  ko‘proq,  qariganda  esa  erkaklar  bilan  ayollarda  baravar 

uchraydi.  Diagnostika  va  davolashda  katta  natijalar  qo‘lga  kiritilishiga  qaramay,  me`da  raki  o‘ta  xavfli 

kasallik bo‘lib kelmoqda. Bunga bemorlarning vrachga kech murojaat qilishi va xalq orasida onkologik 

kasalliklarga  hushyorlikning  kamayganligi  (ba`zan  yo‘kdigi)  sabab  bo‘lmokda.  Rentgenologik  va 

endoskopik  tekshirishlar  me`da  rakiga  boshlang‘ich  davrida  to‘g‘ri  tashhis  qo‘yishga  imkon  beradi. 

Me`da  raki  asta-sekin  boshlanib,  unga  xos  belgilar  namoyon  bo‘lganligi  uchun  bemorlar  jiddiy  e`tibor 

berishmaydi. Shuning uchun bu kasallikni "kichik belgilar sindromi" - sababsiz kundan-kunga silla qurib 

borishi,  oddiy  ishda  ham  tez  charchab  qolish,  ishtaha  yo‘kdigi,  ovqat  yegandan  so‘ng  og‘irlik  va  to‘lib 

ketganlik sezish, oriqlash, rang siniqishi va ruhiy kyechinmalarga asoslanib aniqlanadi (A.I. Savitskiy). 

Me`da  rakining  dastlabki  belgilarini  aniklaщtsa  to‘plangan  anamnez  byebaho  yordam  beradi,  u 

maqsadga muvofiqdir, chunki bunda sub`yektiv sezgilar aniqdanadi va analiz qilinadi. 

Epigastral  sohadagi  o‘tmas  zirqiragan  og‘riq  me`da  rakining  doimiy  belgisi  hisoblanadi. 

Kardioezofagial sohadagi rakda og‘riq to‘sh orqasida paydo bo‘ladi. 

Bo‘shashish,  charchash  mye`da  rakining  ikkinchi  klinik  belgisidir.  Ular  o‘smaning  kattaligi  va 

shakliga  bog‘liq.  Ishtaha  yo‘qolishi  mye`dz.  raki  uchun  xarakterli.  Oriklash  asosiy  belgi  hisoblanib, 

ko‘proq erkaklarda kuzatiladi. 

Ko‘ngil aynishi va qusish me`da raki uchun yo‘ldosh belgi hisoblanadi. Bemor ko‘proq privratnik 

stenozida,  kamroq  antral,  tana  va  kardial  qismlar  rakida  qusadi.  Harorat  ko‘tarilishi  o‘smaning 

infeksiyalanganligi,  yemir'ilish  mahsulotining  so‘rilishi  natijasidir.  Haroratning  subfebril  bo‘lishi  bu rak 

uchun  tipik  hisoblanadi.  Me`da  raki  bilan  og‘rigan  ko‘pchilik  bemorlarda  kamqonlik  (anemiya) 

kuzatiladi. Bunga surunkali qon yo‘qotish, gyemopoezning ezilishi, xlorid kislota va me`dada antianemik 

omil  ishlab  chiqarilishi  xususiyatining  yo‘qolishi  sabab  bo‘ladi.  O‘sma  qanchalik  katta  bo‘lsa,  bemor 

shuncha ko‘p qon yo‘qotadi (P.V. Vlasov) va bemorda shuncha ko‘p xlorid kislota yo‘kdigi qayd qilinadi. 

Fungoz rakda xlorid kislota miqtsori keskin kamayadi. 

Me`da rakining klinik va rentgenologik ko‘riinishi asosan o‘smaning xarakteriga bog‘liq. Me`dada 

chegaralanib o‘sadigan ekzofit, endofit (infiltratlangan) va kombinatsiyalangan o‘smalar bo‘ladi. 

S.A. Xoldin tasnifiga ko‘ra ye`dada quyidagi o‘smalar farq qilinadi. 

I. Chegaralanib 

o‘sadigan 

(ekzofit) 

o‘smalar: 

a)polipsimon, 

qo‘ziqorinsimon, karamsimon; b) yaralangan, yaralanmagan o‘smalar. 

Infiltratlangan  (endofit,  diffuz)  o‘smalar:  a)  infiltratlangan,  yaralangan;  b)  diffuz  o‘smalar.  Ular 

chandiqli va kolloid xarakterga ega. 

Kombinasiyalangan (aralash) o‘smalar. 

Me`da  rakini  bir  necha  rentgenologik  belgilarga  asoslanib  aniqlanadi.  Bu  belgilarga:  nuqson, 

deformasiya, torayish, me`da devorining‘ rigidligi, shilliq parda rel‘efining o‘zgarishi va boshqalar kiradi. 

Nuqson  me`da  rakining  klassik  va  ishonchli  belgisi  hisoblanadi,  uning  paydo  bo‘lishi  shundaki, 

o‘sayotgan  o‘sma  me`da  ichiga  qarab  bo‘rtib  chiqadi,  kontrast  moddani  chetga  suradi  va  me`da 

soyasining  bu  qismida  yorug‘lanish  hosil  qiladi.  Bu  belgi  ekzofitsimon  o‘sayotgan  o‘smalar  uchun 

xarakterli.  Aniq  chegaralangan  o‘sma  (plyus  to‘qima)  kontrast  massa  bilan  to‘lgan  me`da  soyasida 

nuqson (minus soya) paydo qiladi. Nuqson markazida ko‘pincha yaralanish boshlanadi, u taqsimchasimon 

rakda kuzatiladi. 

Deformasiya  me`da  rakida  ikkinchi  o‘rinda  turadigan  belgi  hisoblanadi  va  o‘sma  joylashgan 

qismda  paydo  bo‘ladi.  Deformasiyaning  ifodalanish  darajasi  o‘smaning  xarakteri  va  shakli,  joylashgan 

o‘rni  va  rakning  o‘sish  bosqichiga  bog‘liq.  Me`dadagi  deformasiyani  aniqlash  uchun  kontrast  massa 




 

231 


miqdori ko‘p, ya`ni 350-400 ml bo‘lishi kerak. 

Me`daning torayishi me`da rakida uchinchi o‘rinda turadigan belgi hisoblanadi va rakning hamma 

shakllarida,  ayniqsa  infiltratlangan  shaklida  kuzatiladi.  U  butun  yoki  ma`lum  qismni  egallaydi,  ya`ni 

diffuz  yoki  chegaralangan  bo‘ladi.  Diffuz  shaklda  mye`da  nayga  o‘xshab  turadi,  bu  skirrga  xarakterli, 

chegaralangan  shaklda  esa  mye`da  qisman  torayadi,  bu  mye`da  tanasida  va  antral  qismida  joylashgan 

o‘smalarda kuzatiladi. 

Me`da devorining rigidligi o‘sma infiltrasiyasida muhim belgi hisoblanadi. Shikastlaigan segment 

to‘g‘rilanish xususiyatini yo‘qotadi, u rostlanadi, "qattiqlashadi", peristaltikasi  yo‘qoladi. 

Me`da  rakida  shilliq  parda  ryelyefi  har  xil,  g‘udda-g‘udda  yoki  aksincha  silliqlashgan  bo‘lishi 

mumkin.  Turli  g‘udda-g‘udda  rel‘ef  o‘sma  yuzasining  notekisligini  aks  ettiradi,  bu  rakning  ko‘pgina 

shakllarida  uchraydi.  Ko‘pincha  rak  belgisiga  rel‘efning  silliqlanishi  kiradi,  u  skirr  rakida  kuzatiladi. 

Burmachalarning  uzilishi  mye`da  raki  uchun  juda  xarakterli  belgi  hisoblanadi  va  rakning  har  qanday 

shaklida uchraydi. 

 

 



 

Burmachalar  konvergensiyasi  me`da  yarasining  chandiqlanishi  uchun  xarakterli  bo‘lsada,  me`da 

rakida ham uchraydi. 

Me`da  rakining  quyidagi:  boshlang‘ich,  fungoz,  taqsimchasimon,  birlamchi  yaralangan, 

infiltratlangan-yaralangan, diffuz va tasniflanmagan (noaniq) xillari ko‘proq uchraydi. 

Boshlang‘ich  rak.  Dastlab  konstruktiv  (polipsimon),  dyestruktiv  (yelikish-yaralanish)  va  yassi 

infiltratlashgan shakllari rivojlanadi. Konstruktiv rak hamisha adenoma malignizatsiyasi oqibatida paydo 

bo‘ladi. Rakning yelikish (eroziya) va yaraga o‘xshash xili ko‘prok uchraydi. 

Me`da raki ifodalangan shaklining rentgen morfologik va klinik rivojlanishi o‘rta hisobda 4-6 yilni 

tashkil etadi. 

Kasallikning  dastlabki  klinik  belgilari:  ishtaha  yo‘qligi,  me`da  to‘la  turgandek  his  qilish,  to‘sh 

ostidagi  og‘irlik  va  og‘riq  hisoblanadi.  Rentgenologik  tekshirishda  raklangan  yara  yoki  eroziyaning 

muxim  belgilariga  me`da  devorining  zararlangan  qismida  rigidlik  borligi,  burmachalar  konvergensiyasi 

va qarama-qarshi tomonda lokal ichga kirib turishi qayd etiladi, bular ko‘proq katta egrilikda uchraydi. 

Fungoz rak- me`da ichida ekzofit holatda o‘sadigan o‘sma. Uning shakli yumaloq, ovodsimon yoki 

noto‘g‘ri  shaklli  karamga  o‘xshash  bo‘lishi  mumkin.  Bu  xil  o‘smalar  gistologik  tuzilishiga  ko‘ra 

miyasimon  bo‘ladi.  Fungoz  rak  ko‘pincha  poliplar  malignizasiyasi  natijasida  vujudga  keladi. 

Rentgenologik  tekshirishda  me`da  tanasida  yoki  antral  qismida  fungoz  rakning  markaziy  nuqsoni 

aniqlanadi.  Uning  shakli  noto‘g‘ri,  yumaloq,  kattaligi  5-8  yem,  konturi  esa  aniq  va  to‘lqinli.  Aksariyat 

o‘sma  yonida  shillik  parda  burmachalari  uziladi.  Ko‘pincha  ryelyefning  past-balandligi  xarakterli  (290-

rasm). 

 

290-rasm.  Medaning  boshlanish  raki.Fungos  rak;  1-medaning  kichik  va  katta 



egriliklkarida nuqson; 2-meda bo‘shlig‘ining torayishining va deformasiya; 3-yara. 

 



 

232 


 

 

Asosiy rentgenologik sindrom-konturda nuqson borligi. 



Kosachasimon  (taqsimchasimon)  rak.  O‘ziga  xos  ekzofit  holatda  me`da  ichida  o‘sadigan  o‘sma, 

uning sirtida kratersimon yaralanish va bolishsimon chekka bo‘lib, me`da devoridan aniq chegaralangan. 

Rentgenologik  ko‘rinish  o‘smaning  o‘rni  va  rivojlanish  bosqichiga  bog‘liq.  Kosachasimon  rak 

markazida  noto‘g‘ri  shaklli  va  har  xil  tuzilgan  kontrast  massa  to‘plangan  bo‘ladi.  O‘smaning  shakli 

noto‘g‘ri,  yumaloq  yoki  ovalsimon,  chetlari  aniq,  noto‘g‘ri,  ba`zan  to‘lqinli,  o‘lchami  5  sm  gacha  va 

undan ko‘proq. Raklangan yaraning tagi har xil, past-baland, yara o‘yig‘ining chuqurligi 1,5 sm atrofida 

(292-rasm). 

292-rasm. 

 

Birlamchi  yaralangan  rak-  me`da  rakining  bir  turi,  u  yaraga  o‘xshab,  qirrasi  kovlangan  va  uncha 



shakllanmagan  gardishi  bo‘lib,  shilliq  parda  bilan  qoplangan.  Atrofdagi  zararlanmagan  devordan  o‘sma 

chegarasi aniq ajralgan, shu jihatdan bu shakl infiltratlangan-yaralangan rakdan farq qiladi. 

Birlamchi  yaralangan  rakning  klinik  ko‘rinishi  yara  kasalligiga  yaqin,  ishtaha  unchalik 

yo‘qolmaydi,  bemor  sal  oriqlaydi,  lekin  og‘riq  yara  kasalligidagi  kabi  ko‘p  bo‘ladi.  Bu  rakning 

rentgenologik ko‘rinishi kosachasimon raknikiga o‘xshaydi. 

Asosiy rentgenologik sindrom - nuqson va uning markazida yara borligi. 

Infiltratlangan-yaralangan  rak-bu  o‘sma  infiltratlangan  shaklli  va  yaralangan  bo‘lib,  uning 

chegarisini  aniqlash  qiyin.  Asosan  limfa  yo‘li  bo‘ylab  kardiya  tomonga  tarqaladi.  Bu  shaklli  rak 

me`daning  xoxdangan  qismida,  ko‘proq  kichkina  egrilikda  uchrashi  mumkin.  O‘smaning  skirr  xili 

yaralanib, bu shaklli rakka aylanadi. Bu xil o‘smaning belgilariga xarakterli deformasiya va zararlangan 

qismiing  rigidligi  kiradi.  Me`da  burchagi  kengayadi,  kichik  egrilik  kalta  tortadi,  antral  qism  torayadi, 

 

 



50  -  v  a  z  i  f  a.  Bemor  56  yoshda.  Shikoyatlari:  mye`da  sohasida  og‘riq  bor,  oriqlash, 

charchash,  ishtaha  yo‘qolishi.  291-rasmni  o‘rganing  va  bayonini tuzib  asosiy  sindromni 

ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 



 

233 


me`daning shakli o‘zgaradi (293-rasm). 

 

 



Diffuz  rak  (skirr).  Bu  o‘sma  uchun  infiltrativ  va  intramural  o‘sish  xarakterli.  Me`da  devorining 

anchagina qismi 1,5-2 sm  qalinlashadi va qattiq-elastik, ba`zan tog‘aysimon  konsistensiyaga ega bo‘lib, 

butun me`da zararlanadi. O‘sma ustida shilliq parda saqlanadi. 

 

 



 

 

Doimiy  klinik  belgilarga:  darmonsizlik,  ishtaha  yo‘qligi,  anchagina  oriqlash  va  ko‘pincha 



epigastral  qismda  og‘riq  borligi  kiradi,  kamroq  tanasida  va  kardiya  qismida  joylashadi.  Me`da  shakli 

o‘ziga  xos  o‘zgaradi.  Me`da  konturi  o‘sma  sathida  notekis,  to‘lqinli  va  mayda  tishli  bo‘ladi.  Skirrda 

me`da evakuasiyasi buziladi, sekinlashadi, qiyinlashadi (295-rasm). 

 

293-rasm.  Intifrativ  yarlangan  rak;  1-  kichik  va  katta  egrilik  yallig‘langan;  2- 



to‘lishdagi nuqson; 3-nuqson va torayish. 

 

 



51 

-  v  a  z  i  f  a.      Bemor  68  yoshda.  Shikoyatlari:  darmonsizlik,  ishtaha  yo‘qligi, 

oriqlash,  mye`da  sohasida  noxush  sezgi  sezish.  294-rasmni  o‘rganing  va  bayonini  tuzing. 

Asosiy sindromni ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 



 

234 


 

Asosiy rentgenologik sindrom-doirasimon nuqson va a`zo oralig‘ining torayishi. 

 

 

Tasnif  qilib  bo‘lmaydigan  yoki  shakli  noaniq  rak.  Bu  guruhga  shakli  noaniq,  uzoq  kechadigan, 



kombinasiyali  o‘smalar  kiradi.  Ularning  rentgenologik  ifodalanishi  turlicha,  kombinasiyali  o‘smalar 

uchun ekzofit o‘sma tugunlari borligi va infiltrativ o‘sish kabi belgilar xarakterli. 

 

ME`DANING TURLI JOYLARIDAGI O‘SMALARNING RENTGENOLOGIK TASVIRI 



Anatomik,  funksional  va  klinik-rentgenologik  nuqtai  nazardan  asosan  me`daiing  chiqish  qismi, 

tanasi va kardial qismida o‘sma ko‘proq uchraydi. 

Me`daning chiqish (antral) qismidagi o‘sma. Joylashishiga ko‘ra birinchi o‘rinda turadi. Bu qismda 

birlamchi  yaralangan  va  skirr  rak  uchraydi,  ular  me`daning  kichik  egriligi,  old  va  orqa  devorida 

joylashadi va doirasimon bo‘ladi. Bu o‘sma kuchli og‘riq sindromi, privratnik stenozi belgilari kompleksi, 

me`da  va  shilliq  parda  rel‘efi  deformasiyasi  bilan  xarakterlanadi.  U  o‘z  qirralari  bilan  katta  egrilikka 

qo‘shiladi, natijada shikastlangan qismda kontsentriklangan torayish yuz beradi. Agar o‘sma privratnikka 

tarqalsa,  stenoz  avj  olishi  oqibatida  evakuatsiya  kyechikadi.  Kasallikda  me`da  shirasida  xlorid  kislota 

miqdori va qon kamayadi (297-rasm). 

 

295-rasm.Diffuz  rak  (skirr);  1-meda  bim  bazi  defurmatsiyalangan;  2-o‘sma;  3- 



kichiq egrilik yuqoriga tortilgan; 4-o‘sma yarasi; 5- antral qism voronkosimon toraygan.   

 

 



52 

- v a z i f a.   Bemor 58 yoshda. Shikoyatlari: ishtaha yo‘qolishi, oriqlash, 

epigastral  sohada  og‘riq  borligi.  296-rasmni  o‘rganing,  ifodalang  va  asosiy  sindromni 

ajrating. 

Javobi 365-betda. 

 



 

235 


 

Asosiy rentgenologik sindrom-nuqson va me`da konturining o‘zgarishi. va bayonini tuzing. 

Javobi 365-betda. 

 

 



 298-rasm. 

 

53 - v a z i f a. Bemor 53 yoshda. Shikoyatlari: me`da sohasida og‘rik borligi, oriqlash, kuchsizlik, 



toliqish, ko‘ngil aynishi, oqarib ketish. Ikki yildan beri kasal. 298-rasmni o‘rganing  

Me`da  tanasidagi  o‘sma.  Uchrashiga  kura  ikkinchi  o‘rinda  turadi.  O‘sma  ko‘pincha  kichik 

egrilikda,  kamroq  kattasida  joylashadi.  Klinik-rentgenologik  ko‘rinishi  o‘smaning  o‘sish  xili  va 

xarakteriga, joylashishi va bosqichiga bog‘liq. Me`da tanasidagi o‘sma deformasiyaga, kichik egrilikning 

qisqarishi,  mye`da  burchagining  kengayishi  va  katta  egrilikning  lokal  ichiga  botib  turishiga  olib  keladi. 

Me`da  bo‘shlig‘i  birmuncha  torayadi,  hajmi  qisqaradi  va  u  yuqori  joylashadi.  Me`da  devorining 

zararlangan  qismida  rigidlik  paydo  bo‘ladi  va  peristaltika  yo‘qoladi.  Ekzofit  holatda  o‘sayotgan  o‘sma 

mye`da konturida nuqson hosil qiladi, uning konturi notekis, qirrasi yaralangan bo‘ladi. Me`daning old va 

orqa  devoridagi  o‘smalarni  aniqlash  uchun  shilliq  parda  rel‘efi  tekshiriladi,  bunda  burmachalardan 

ayrilgan,  chegaralangan  qism  aniqlanadi.  Me`da  tanasining  yuqori  qismida  katta  egrilikdagi  o‘smalar 

noaniq,  yaralangan,  chegaralangan,  nuqson  beradi.  O‘sma  doirasimon  o‘sganda  kichik  va  katta 

egriliklarni  egallaydi  va  mye`da  tanasida  ingichka  kanal  hosil  qiladi  (299-rasm,  A,  B).  Torayish  qum 

soatni eslatadi. 

 

297-rasm.  A-Me‘da  rentgenogrommasi.Me‘daning  antral  qismida  o‘sama;  1-anrtal 



qism voronkasimon toraygan; 2-qirrasi arrasimon bo‘lgan; 3- privrarnik kanali; 4- o‘n ikki 

barmoq ichak piyozchasi. B- me‘daning leignit rezonams tomogrammasi.  

 



 

236 


 

 

 



 

Asosiy rentgenologik sindrom-a`zo konturida nuqson borligi. Me`daning kardial qismidagi o‘sma. 

Kardial qism o‘smasi me`da pufagi  devoridan, kardiyaning o‘zidan va qizilo‘ngachning qorin qismidan 

boshlanishi mumkin. Bu qismda ekzofit, fungoz va endofit o‘suvchi skirr o‘smalari uchraydi. Gistologik 

tuzilishiga ko‘ra ular adenokarsinoma, skirr va yassi hujayrali o‘smalarga bo‘linadi. Kasallik erkaklarda 

ko‘proq uchraydi. 

Kardiya  o‘smasining  asosiy  klinik  belgilariga  turli  darajada  ifodalangan  disfagiya,  epigastral 

sohada  ko‘krakka  tarqaluvchi  og‘riq  borligi  kiradi.  Me`da  shirasida  xlorid  kislota  kamayadi.  Kardiya 

o‘smasining  rentgenogrammadagi  o‘lchami  haqiqiy  o‘lchamidan  40%  katta.  O‘smaning  haqiqiy 

o‘lchamini aniklash uchun olingan natijalarni 1,4 ga, antral va tana qismlarda joylashgan bo‘lsa,  1,2-1,3 

ga bo‘lish kerak. 

Rentgenologik  belgilarga:  me`daning  xarakterli  deformasiyasi,  gaz  pufagi  shakli  va  konturi 

deformasiyasi, me`da gumbazining qalinlashishi va deformasiyasi, me`da burchagining kengayishi, antral 

qismning  osilib  turishi  va  katta  egrilikning  sinus  qismida  lokal  ichiga  botib  turishi  kiradi.  Gaz  pufagi 

fonida qo‘shimcha soya borligi diagnsotika uchun muhim ahamiyatga ega (301-rasm). 

 

 



299-rasm.Me‘da  rentgenogrammasi.  A-me‘daning  tana  qismida  rak;  1-katta 

egrilikda  nuqson;  2-qirralari  to‘lqinsimon,  3-me‘daning  torayishi  va  deformatsiyasi.  B-

me‘da ingichka ichak anatomiyasi. 

 

 



54  vazifa.  Bemor  59  yoshga.  Shikoyatlati:  me‘da  cohasida  og‘riq  bor,  oriqlash,  ishtaxa 

yuo‘qoligi, charchash. 300-rasm o‘ganing va bayonini tuzing. 

Javobi 366-betda 

 



 

237 


 

Me`da  gumbazining  qalinligi  (diafragma  va  gaz  pufagi  o‘rtasidagi  masofa)  normada  1 sm,  o‘sma 

infiltrasiyalanganida 2-3 sm gacha yetishi mumkin. 

Kardiya  o‘smasida  jarayonga  qizilo‘ngach  ko‘proq  qatnashadi.  Kardioezofagial  o‘smada 

qizilo‘ngachdan mye`daga o‘tish qismining o‘rni, shakli va faoliyati o‘zgaradi. Gis burchagi kattalashadi. 

Agar  normada  Gis  burchagi  (qizilo‘ngachning  qorin  qismi  bilan  me`da  gumbazi  devori  o‘rtasidagi 

burchak)  40-50°  bo‘lsa  (SH.M.  Mirg‘aniev),  o‘sma  bilan  zararlanganda  esa  to‘g‘ri,  ba`zan  o‘tmas 

burchak  hosil  qiladi.  Me`daning  zararlangan  qismi  torayadi,  bo‘shlig‘i  notekis  va  noaniq  bo‘ladi. 

Qizilo‘ngachgshng  qorin  qismi  o‘sma  tunneli  hisobiga  uzayadi.  Normada  qizilo‘ngachning  qorin  qismi 

2,5-4  sm  ni  tashkil  etsa (SH.M.  Mirg‘aniev),  o‘sma  bilan  zararlanganda  7-8  sm  bo‘lishi  mumkin.  (P.V. 

Vlasov). 

Ekzofit va endofit holatda o‘sgan o‘smalar uchun rentgenologik belgi bariy sulfat aralashmasining 

o‘smani aylanib o‘tishi va shprits belgisi (tizillab oqish) xarakterli. Kontrast modda o‘smaning atrofidan 

(yuqorisidan,  yonidan  va  pastidan)  aylanib  o‘tadi.  Doirasimon  torayishda  kontrast  massa  qisqa  vaqt 

ushlangandan so‘ng bosim natijasida toraygan joydan tizillab o‘tadi va mye`daga quyiladi, u joyda gaz 

pufagi fonida "sachrab o‘tish" belgisi yaxshi ko‘rinadi. 

 

 

 



 

 

301-rasm. Me‘da rentgenogrammasi. Me‘daning kardial qismida rak: 1- me‘daning 



havo pufagi deformasiya; 2- qirrasida nuqson va deformasiya bor. 

 

 



302-rasm. Qizilo‘ngachning pastki 

qismi: 


1- 

doirasimon 

nuqson 

va 


deformatsiya; 2-suprastenotik kengayish; 

3-me‘da 


havo 

pufagi 


shaklining 

o‘zgarishi. 

 

 

55 - v a z i f a.   Bemor 54 yoshda. Bir yildan 



beri  kasal.  Shikoyatlari:  yo‘g‘on  ichakda 

kuchli  ogriq  va  distoptyk  o‘zgarishlar  bor. 

303-rasmni o‘rganing va 

bayonini tuzing. 

Javobi 366-betda. 

 



 

238 


 

Kardiya infiltratlanganda qisqarish va byekilish xususiyatini yo‘qotib, ochilganicha qoladi, natijada 

kontrast  massa  bemalol  me`daga  o‘tadi.  Bemorni  chalqancha  yotqizib  rentgenologik  tekshirganda 

kardiyaning ochilib qolganligi yaxshi ko‘rinadi, chunki kontrast massa me`dadan qizilo‘ngachga qaytadi. 

Kardiya o‘smasi yaralanish xususiyatiga ega (302-rasm), 

Asosiy rentgenologik sindrom -me`da konturining notekisligi va konturda nuqson borligi. 

Shunday qilib, me`da raki diagnostikasi kompleks bo‘lishi kerak. Rentgenologik t.yekshirish klinik 

va  laboratoriya  tekshirishlaridan  keyin  o‘tkazilishi  lozim.  Bir  vaqtda  gastroskopiya  va  biopsiya 

o‘tkazilishi shart. Ana shunda diagnostika va davolash muvaffaqiyatli bo‘ladi. 

 

 



YO‘G‘ON ICHAKDAGI BA`ZI KASALLIKLAR RENTGENDIAGNOSTIKASI 

Yo‘g‘on  ichakni  rentgenologik  tekshirish  oddiy  kontrast  massa  qabul  qilish  (per  os)  va 

irrigoskopiya  yo‘li  bilan  o‘tkaziladi.  Irrigoskopiya  asosiy  usul  hisoblanadi.  Zarur  bo‘lganda  qo‘shaloq 

kontrastlash usulidan foydalaniladi. 

Yo‘g‘on  ichakning  surunkali  yallig‘lanishi  (surunkali  kolit).  Yo‘g‘on  ichak  yallig‘laganda 

morfologik  o‘zgarishlar  bilan  birga  funksional  buzilishlar  ham  yuz  beradi.  Yo‘g‘on  ichakning 

shikastlanishi  umumiy  (pankolit)  yoki  ma`lum  qismda  (transverzit,  sigmoidit,  proktit  va  h.k.)  bo‘lishi 

mumkin.  Surunkali  kolit  kompleks  tekshirish  orqali  aniqlanadi,  bunda  rentgenologik  usullar  asosiy 

hisoblanadi.  Ular  nahorga  kontrast  hukna  qilib  o‘tkaziladi.  Surunkali  kolitda  shilliq  parda  burmachalari 

bo‘rtishi natijasida deformasiyalanadi va ular keng yo‘l-yo‘l, alohida yorug‘langan joy (oral) va marmar 

ko‘rinishida tasavvur etiladi. 

55 - v a z i f a.   Bemor 54 yoshda. Bir yildan beri kasal. Shikoyatlari: yo‘g‘on ichakda kuchli ogriq 

va dispyoptyk o‘zgarishlar bor. 303-rasmni o‘rganing va 

bayonini tuzing. 

Javobi 366-betda. 

Rentgenologik  tekshirish  spastik,  nospyetsifik,  yaralangan  va  shilliqlangan  kolitlarni  aniqlashga 

imkon beradi. 

Spastik  kolitda  yo‘gop  ichakning  ro‘yi-rost  namoyon  bo‘lgan  qisqarishlari  kuzatiladi.  Ichakning 

ko‘p qismi ingichka naychaga o‘xshab ko‘rinadi va shu yerda gaustratsiya yo‘qoladi. 

Nospesefik  yaralangan  kolitning  klinik  ko‘rinishida  qorinda  tarqalgan  og‘riq,  ich  ketishi,  harorat 

ko‘tarilishi va oriqlash qayd qilinadi. 

Rentgenologik  tekshirishda  yo‘g‘on  ichakning  torayishi  va  kalta  tortishi  hisobiga  hajmining 

qisqarishi kuzatiladi. Ichak devori rigidlanadi. Konturlari notekis, arraga o‘xshab noaniq bo‘ladi. Shilliq 

parda burmachalari qalinlashadi (304-rasm). 

 

 

Asosiy rentgenologik sindrom-shilliq parda rel‘efi, konturi va ichak teshigining o‘zgarishi. 



Yo‘g‘on  ichak  polipozi.  Yo‘g‘on  ichakda  bir-ikkita  va  ko‘p  polip  bo‘lishi  mumkin.  Ular  ko‘proq 

to‘g‘ri,  sigmasimon  va  ko‘tariluvchi  chambar  ichakda  joylashadi,  ba`zan  yo‘g‘on  ichakning  boshidan 

oxirigacha  egallaydi  (polipoz).  Poliplar  asosan  rentgenologik  tekshirishda,  jumladan  irrigoskopiya  usuli 

bilan  aniqlanadi.  Rel‘ef  fonida  poliplar  mayda  yumaloq  yorug‘lanishga  o‘xshab  ifodalanadi.  Polipozda 

shilliq  parda  katakchalarga  o‘xshaydi.  Asosiy  rentgenologik  sindrom-shilliq  parda  rel‘efi  katakchalari 

fonidagi yumaloq yorug‘lanish. 

 

304-rasm.  Yo‘g‘on  ichakning  rentgenogrammasi.  Sigmasimon  ichakda  ekzofit 



rak: 1-nuqson; 2- arrasimron qirra; B-endofit rak (strelkalar bilan ko‘rsatilgan). 

 



 

239 


Yo‘g‘on ichak raki. Me`da-ichak yo‘li raki orasida uchinchi o‘rinda turadi. 40 va undan kattaroq 

yoshdagi  kishilarda  uchraydi.  O‘sma  ko‘proq  yo‘g‘on  ichakning  to‘g‘ri,  sigmasimon,  ko‘richak  va 

chambar  ichakning  pastga  tushuvchi  qismlarida  bo‘ladi.  Usish  xarakteriga  ko‘ra  zoofit  va  endofit 

o‘smalar  farq  qilinadi.  Ekzofit  o‘smalar  ichak  ichiga  qarab  usadi,  endofit  o‘smalar  esa  ichak  devorini 

doirasimon infiltratlab toraytiradi. Io‘g‘on ichak o‘smalari yaralanadi. 

Klinik ko‘rinishi, kechishi va rentgenologik belgilari o‘smaning joylashgan o‘rni, shakli, o‘lchami 

va rivojlanish bosqichiga bog‘liq. Og‘riq, oriklash, qamkonlik (anemiya), stenoz tufayli o‘tmaslik va qon 

ketishi xarakterli. 

Rentgenologik tekshirishda yo‘g‘on ichakning joylashishi, shakli, konturi, elastikligi, shilliq parda 

rel‘efining holati va vazifasiga ahamiyat  beriladi. Ekzofit o‘smalar notekis konturli nuqson ko‘rinishida 

ifodalanadi, unda "tokcha"ga o‘xshagan noto‘g‘ri shaklli, noaniq konturli yaralanish borligi qayd qilinadi. 

O‘sma qirrasida shilliq parda burmachalari uziladi. Endofit o‘sma ichakning doirasimon torayishiga olib 

keladi,  bunda  o‘sma  chegarasini  aiiqlash  qiyin  bo‘ladi.  Toraygan  joy  rigidlanadi.    Kontrast  modda  tor 

tirqishdan o‘tib,  yo‘g‘on ichakni tarang qilib to‘ldirganda va qo‘shaloq kontrastlaganda sog‘lom elastik 

va shikastlangan elastiksiz qismlar o‘rtasidagi farq yaxshi ko‘rinadi. 

Asosiy rentgenologik sindrom-yo‘g‘on ichakda nuqson bo‘lib, konturning o‘zgarishi.  

 

 

MUSTAQIL TAYYORLANISH UCHUN NAZARIY SAVOLLAR 



Tish va jag‘larni rentgenologik tekshirish usullarini aytib bering. 

Tishlar va jag‘larning tomofafiya va ortopantomofafiya usullariga tavsif bering. 

Chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imini rentgenografiya kilish jarayonini aytib bering. 

Qanday qilib og‘iz tagining surati olinadi va nima maqsadda? 

Sialografiyaga tavsif bering, nima maqsadda kilinadi? 

Tishlarning anatomiyasi va fiziologiyasini aytib bering. 

Tish sinishlariga tavsif bering. 

Tish sinishini qaysi nur usuli bilan aniqlanadi? 

Pastki jag‘ning sinishlariga tavsif bering. 

So‘lak bezlariga tavsif bering. 

 

Tishlarning karies kasalligiga tavsif bering. 



Tishlarning pulpit kasalligiga tavsif bering. 

Pyeriodontit deganda nimani tushunasiz? Ularning belgilari. 

Parodontoz deganda nimani tushunasiz? Ularning belgilari. 

Odontogenli osteomielitning rentgenologik belgilari. 

Tish kistasining rentgenologik belgilarini ayting. 

Tish va jag‘da uchraydigan xavfsiz o‘smalar va belgilarini ayting. 

Jag‘da uchraydigan xavfli o‘smalar va ularning belgilari. 

Ovqat hazm qilish sistemasini tekshirishda qo‘llaniladigan kontrast moddalarni aytib bering. 

 

56  -  v  a  z  i  f  a.        Bemor  67  yoshchda.  Shikoyatlari:  chap  yonboshi  og‘riydi,  qorin 



shishgan  va  axlatda  qon  bor.  305-rasmni  o‘rganing  va  bayonini  tuzing.  Asosiy  

sindromni ajrating. 

Javobi 366-betda. 

 



 

240 


Me`da va o‘n ikki barmoq ichakni nur bilan tekshirish usullari. 

Duodenofafiyani ta`riflab bering. 

Yo‘gon ichakni rentgenologik tekshirish usullariga tavsif bering. 

 

Qizilo‘ngachni tekshirganda nimalarga ahamiyat beriladi? 



Me`da-ichak yo‘lida uchraydigan yot jismlarga tavsif bering. 

Me`da-ichak  sistemasida  kuzatiladigan  "Qirraning  o‘zgarishi  va  bo‘rtib  chikishi  yoki  nukson 

borligi" sindromiga tavsif bering. 

Qizilo‘ngachda uchraydigan xavfli o‘smalarga tavsif bering. 

Qizilo‘ngachda uchraydigan xavfsiz o‘smalarga tavsif bering. 

Me`da-ichak sistemasida uchraydigan yara kasalligiga tavsif bering. 

Me`da-ichakdagi yara kasalligi asoratlarini aytib bering. 

Privratnik stenoziga tavsif bering. 

Gastrit kasalligi va rentgenologik belgilarini aytib bering. 

Me`dada paydo bo‘ladigan xavfli o‘smalarning o‘ziga xos xususiyatlari va rentgenologik belgilari. 

VAZIFALAR JAVOBI 

37- v a z i f a.     264-rasm. Qizilo‘ngachning old holatdagi rentgenogrammasi. 

Rentgenofammada kizilo‘ngach qorin segmentining voronkasimon torayishi qayd kilinadi, boshqa 

qismlari xaltasimon kengaygan. Asosiy sindrom: kizilo‘ngachningumumiy kengayishi. Axalaziya. 

38-  v  a  z  i  f  a.          265-rasm.    Qizilo‘ngach  ko‘krak  qismining  old  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Rentgenogrammada  qizilo‘ngachning  parabronxial  segmenti  damida  chandiklangan  stenoz  kayd  etiladi. 

Stenoz yuqorisida qadaxsimon kengayish. Asosiy sindrom: lokal kengayish. Qizilo‘ngach kuygan. 

39-  v  a  z  i  f  a.          267-rasm.    Qizilo‘ngach  ko‘krak  kismining  old  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Rentgenogrammada qizilo‘ngach ko‘krak kismining o‘rtasida, o‘ng konturida xaltasimon bo‘rtib chikish 

ko‘rinadi, kattaligi 2X3 sm, bo‘yni keng. Asosiy sindrom: konturda bo‘rtib chiqish. Divertikul. 

40-  v  a  z  i  f  a.          269-rasm.  Qizilo‘ngach  ko‘krak  qismining  chap  old  qiya  holatdaga 

rentgenogrammasi.  Rentgenogrammada  bronxlararo  segment  damida    yarim  oval  shaklli  nuqson  qayd 

qilinadi, uning konturi aniq,  kattaligi 2X4 sm. 

Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi va nukson borliga Leyomioma. 

41-  v  a  z  i  f  a.          273-rasm.    Qizilo‘ngach  ko‘krak  qismining  old  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Rentgenofammada qizilo‘ngachning bronxlar segmentida voronkasimon nuqson va pastki qismida stenoz 

hamda  deformasiya  qayd  kilinadi.  Toraygan  joyning  yuqorisi  kengaygan.  Asosiy  sindrom:  qirraning 

o‘zgarishi va lokal torayish. 

42-  v  a  z  i  f  a.          275-rasm.  Qizilo‘ngach  ko‘krak  qismining  o‘ng  old  qiya  holatdagi 

rentgenofammasi.  Rentgenofammada  qizilo‘ngachning  yurak  orqasi  segmenti  damida  voronkasimon 

torayish,  orka  konturida  bo‘rtib  chiqish  aniqlanadi.  Qizilo‘ngachning  toraygan  joyidan  yuqorisi 

kengaygan. Asosiy sindrom: qirraning o‘zgarishi va nuqson borliga. Ekzofit qizilo‘ngach raki. 

43- v a z i f a.     251-rasmga qarang.  Kekirdak-halqumning chap yon holatdagi rentgenofammasi. 

Rentgenofammada  VC  4-5  tanalar  damida  yot  jism  soyasi  aniqlanadi,  uchburchak  shaklda.  Asosiy 

sindrom: yot jism. Baliq qiltanog‘i. 

44- v a z i f a.     278-rasm. Me`daning old holatdagi nishonli rentgenofammasi. 

Rentgenofammada me`da tanasining kichik efilik konturida bo‘rtib 

chiqish aniqdanadi, o‘lchami 1X2 sm. 

Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi bilan bo‘rtib chiqish. Divertikul. 

45- v a z i f a.    281-rasm. Me‘daning old holatdagi rentgenofammasi. Rentgenofammada 

me`da tanasida, kichik efilikda katta yara (1), o‘lchami 1,5X2,5 sm, atrofida yallig‘lanish gardishi 

(2) aniqlanadi. 

Asosiy sindrom: konturda bo‘rtib chiqish. Keksalar yarasi. 

46- v a z i f a.     282fasm. Me`daning old proeksiyadagi rentgenogrammasi, 

Rentgenofammada  me`da  tanasida,  kichik  efilikda,  konturda  o‘lchami  1X1  sm  li  (1),  ro‘yi-rost 

ifodalangan  yallig‘lanish  gardishi  (2)  va  burmachalar  konvergensiyasi  (3)  aniqlanadi.  Asosiy  sindrom: 

konturning o‘zgarishi, bo‘rtib chikish. Me`da yarasi. 

47- v a z i f a.    285-rasm. Me`da chikish kismining old holatdagi rentgenofammasi. 

Rentgenofammada  me`daning  chikish  qismida  doirasimon  torayish  va  tashqi  konturida  yara 

(diamyefi 5 mm gacha) borligi aniqpanadi. Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi bilan nuqson va bo‘rtib 

chikish borligi. Endofit rak (skirr)ning yaralanishi. 

48- v a z i f a.     287-rasm. Qorin bo‘shlig‘i yuqori qismining old holatdagi 




 

241 


rentgenofammasi.  Rentgenogrammada  diafragma  gumbazi  tagida  erkin  gaz  tasvirlangan:  1-erkin 

gaz; 2-diafragma; 3-jigarning yuqori kirrasi. Asosiy sindrom: erkin gaz. O‘tkir qorin kasalligi. 

49- v a z i f a.    289-rasm. Me`da va o‘n ikki barmoq ichakning chap old qiya holatdagi 

rentgenogrammasi. Rentgenogrammada o‘n ikki barmoq ichak pastga 

tushuvchi qismining orqasida, uning tashki va ichki konturida 

qadaxsimon bo‘rtib chiqish aniqlanadi. O‘lchami 1X2 sm, konturi 

aniq, ichak bilan bog‘langan. 

Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi va bo‘rtib chiqish. Qo‘shaloq 

divertikul. 

50- v a z i f a.     291-rasm.  Me`daning old  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Rentgenofammada katta nuqson (1) va to‘lqinli kontur aniqdanadi, u uzunasiga me`da burchagidan 

antral qismining distal uchdan birigacha joyni egallaydi. Bu sathda kichik egrilik infiltratlanish hisobiga 

to‘filangan va me`da toraygan (2). Asosiy sindrom: antral qismda, katta efilikda nuqson. Ekzofit rak. 51-v 

az  i  fa.  294fasm.  Me`daning  old  holatdagi  rentgenogrammasi.  Rentgenofammada  me`da  devorining 

kichik  va  katta  efiliklari  infiltrat  hisobiga  kichraygan,  natijada  antral  qism  tortilgan,  kichik  egrilik 

kaltalashgan.  Katta  efilik  konturi  to‘lqinsimon  bo‘rtib  chiqqan  va  nuqson  qayd  qilinadi.  Me`da 

deformasiya  bo‘lgan.  Asosiy  sindrom:  mye`da  konturida  o‘zgarishlar  bilan  nukson  borligi.  Me`dada 

diffuz rak. 

52- v a z i f a.    296-rasm. Me`daning old holatdagi rentgenogrammasi. 

Rentgenogrammada  kichik  egrilik  tananing  o‘rtasigacha  infiltratlangan,  kaltalangan,  konturlari 

to‘lqinsimon.  Katta  efilikda  antral  qiyemda  katta  nuqson  anikdanadi.  Mye`da  tanasigacha  uzunasiga 

konturi  past-baland  va  mayda  yarachalar  bilan  zararlangan.  Asosiy  sindrom:  konturda  infiltrasiya  va 

nuqson. Aralash rak. 

53- v a z i f a.     298-rasm.  Me`daning old  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Rentgenofammada katta egrilikda nuqson aniqlanadi (1), kattaligi uzunasiga spiral qism o‘rtasidan 

me`da tanasigacha. Nuqson konturi g‘adir-budir. Nuqson damida me`da toraygan va  deformasiyalangan 

(2). Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi, nuqson borligi. Ekzofit me`da raki. 

 

54- v a z i f a.     300-rasm.  Me`daning old holatdagi  rentgenogrammasi. 



Rentgenogrammada  myezdaning  kichik  va  katta  egriliklarida,  tanasida  g‘adir-budir  konturli 

nuqson, torayish va deformasiya aniqlanadi. Asosiy sindrom: konturning o‘zgarishi bilan nukson borligi. 

Endofit rak (skirr). 

55- v a z i f a.      ZOZ-rasm.   Yo‘g‘on  ichakning  qo‘shaloq  kontrastlangan 

rentgenogrammasi.  Rentgenogrammada  havo  rel‘efida  chambar  ichakning  pastga  tushuvchi 

qismida 1 sm gacha kontrastlangan soya aniqlanadi. Sigmasimon ichakning proksimal qismida oyoqchali 

yumaloq soyalar, kattaligi 2 sm gacha qayd qilinadi. Asosiy sindrom: konturda bo‘rtib chiqish. Divertikul 

va poliplar. 

56- v a z i f a.    305-rasm. Chambar ichakning pastga tushuvchi qismi rentgenolrammasi. 

Rentgenogrammada  chambar  ichakning  pastga  tushuvchi  qismida  doirasimon  nuqson  va  tashki 

konturida  yaralanish  aniqlanadi.  Nuqson  damida  ichak  toraygan,  uning  yuqorisi  kengaygan.  Asosiy 

sindrom: qirra o‘zgargan, nuqson bor. Yaralangan endofit rak. 

 

VI BOB.  JIGAR VA O‘T YO‘LLARINING NUR DIAGNOSTIKASI 



Jigar - hazm sistemasining eng yirik bezi, og‘irligi 1500 g gacha. Uning ishlab chiqargan safrosi o‘t 

yo‘li  orqali  o‘n  ikki  barmoq  ichakka  quyiladi.  Jigar  tuzilishiga  ko‘ra  zichlangan  a`zolarga  kiradi 

(zichlanishi  o‘rtacha  -  0,9),  rentgen  nurlarini  singdirish  xususiyatiga  ega  va  rentgen  ekranida  yoki 

rentgenogrammada intensiv qorong‘ilanish beradi. Agar qorin bo‘shlig‘ida bo‘sh havo bo‘lsa, tik holatda 

u diafragma gumbazining tagida yig‘iladi, chap yonbosh holatida esa qorin bo‘shlig‘ining o‘ng yonbosh 

kanalida  to‘planadi,  shuning  uchun  jigarning  yuqori,  pastki,  yonbosh  konturlari  yaxshi  ko‘rinadi.  Jigar 

ko‘p pozisiyada tekshiriladi. 

Normada umumiy rentgenogrammada jigar soyasining konturi tekis, aniq, yuzasi silliq, tuzilishi bir 

xil (306-rasm, A, B). 

Jigar patologiyasi uning kattalashishi yoki kichiklashishi va tuzilishining o‘zgarishi bilan namoyon 

bo‘ladi.  O‘tkir  va  surunkali  gyepatit,  sirroz,  abstsyess,  o‘sma  va  parazit  bilan  zararlanganda  jigar  tekis 

yoki  har  xil  kattalashishi  mumkin.  Jarayon  jigarning  yuqori  yuzasida  bo‘lsa,  diafragma  gumbazi 

deformasiyalanadi. 

Patologik  jarayon  diafragmaga  tegishligini  aniqlashda  pnevmo-peritoneum  qo‘llanadi.  Sirroz  va 




 

242 


o‘tkir distrofiyada jigar kichrayib, usti g‘adir-budir bo‘ladi. 

Jigar patologiyasining rentgeno-logik belgisi soyasining har xilligidir, absseslarda bo‘shliq bo‘lishi 

bilan xarakterlanadi. O‘t toshlari, exinokokk pardasining ohaklanishi intensiv qo‘shimcha soyalar beradi. 

305-rasm. 

 

 

 



 

Hozir  jigar,  o‘t  pufagi  va  me`da  osti  bezini  ultratovush  bilan  tekshirish  keng  tarqalgan.  Bu  usul 

a`zoning joylashishi, shakli, o‘lchami to‘g‘risida aniq ma`lumot olishga imkon beradi. Ultratovush orqali 

jigar parenximasidagi manbalar va diffuz zichlanishlar, bo‘shliqlarda suyuqlik va havo borligi aniqlanadi 

(307-rasm). 

Kompyutyer  tomografiya  (KT)  ixtiro  qilinishi  va  uning  klinikada  qo‘llaiishi  tibbiyotda  eng  katta 

yutukdir.  U  jigar,  o‘t  pufagi,  mye`da  osti  bezi  va  boshqa  a`zolarning  anomal  o‘sishi,  shikastlanishi  va 

kasalliklarini  aniqlashda  qo‘llaniladi  (308-rasm).  KTni  kasalxona  va  poliklinikada  har  qanday  yoshdagi 

bemorda qilish mumkin. Jigarni tekshirganda bemorni chalqancha yotqizib, a`zoning 6-10 qatlamini olish 

kifoya. 


Kompyuter  tomografiya  birlamchi  yoki  takrorlangan  o‘smalar,  kistalar,  yog‘li  distrofiya,  jigar 

sirrozi, xolelitiaz, o‘t yo‘llari va o‘t pufagi o‘smalari, yallig‘lanish kasalliklarida o‘tkaziladi. U minimal 

hajmi  0,5  dan  1  sm  gacha  bo‘lgan  o‘smalar  va  boshqa  patologik  manbalarni  aniqlab  beradi,  bu  esa 

kasallikni erta aniqlash va o‘z vaqtida davolashda katta ahamiyatga ega. 

Jigar  rakiga  jigar  parenximasi  zichlanishining  pasayishi,  shakli,  o‘lchamlari  va  a`zo  tuzilishining 

o‘zgarishiga asoslanib tashhis qo‘yiladi. 

Jigarning  metastatik  shikastlanishi  jigar  parenximasi  fonida  yumaloq  yoki  noaniq  shaklli  bir  oz 

zichlanish  paydo  bo‘lishi  bilan  xarakterlanadi.  Ularniig  konturlari  aniq  yoki  noaniq  yuvilgan  bo‘lishi 

mumkin. Metastazning zichligi, uning nekrozlanishiga bog‘liq. 

Exinokokk  kistalari  bir  kamerali,  aksariyat  kup  kamerali  bo‘lib,  jigar  to‘qimasidan  keskin 

chegaralanib turadi. Kup hollarda ular pardasi ohakli bo‘ladi (309-rasm, A, B, V, G). 

 

 



306-rasm.  Jigarning  normal  va  patologik  o‘zgarishdagi 

rentgenologik tasvir. A-normal; B-patologiyada. Sxema (A,B) 

 



 

243 


 

 

 



307-rasm.  Jigar  UT  sonogrammasi:  A.  1-  o‘t  pufagida  tosh;  2-  akustik  soya;  B-jigan 

tugunchalar bilan zararlangan. Jigar sirrozi. 

 

 

308-rasm. Jigarning KT si. A- KT-norma: 1-o‘t pufagi; 2-jiganning o‘ng bo‘lagi; 3-jigarning 



chap  bo‘lagi;  4-me‘da;  5-  taloq.  B-KT  da  ikkita  yumaloq,  aniq  qirrali  gomogen  soya-

polikistoz; V-KTda harakatchan tosh (strelka bilan ko‘rsatilgan) (A.N.Kishkovskiy bo‘yicha). 

 



 

244 


 

 

 



JIGARNI RADIONUKLID USULLAR BILAN TEKSHIRISH 

Jigarning  faoyaiyati,  anatomo-topografik  holati  va  turli  kasalliklarini  aniqlashda  radionuklid 

usullari: gepatografiya, skanerlash va stsitigrafiya muhim o‘rinni egallaydi. 

Radionuklid gepatografiya. Usulni bajarishda yod-131 bilan nishonlangan engal zangorisi bo‘yog‘i 

keng qo‘llaniladi. Byengal zangorisi bo‘yog‘i - bu natriy yoki kalsiy tetrayodtetraxlorflyuoressein tuzlari 

eritmasidir, Bo‘yoq tarkibidagi yagona stabil yod o‘rniga yod-131 izotopi almashtirilib, nishonlangan va 

jigarni tanlab unda yig‘iladigan RFP hosil qilingan. Preparat jigarning poligonal hujayralarida yig‘iladi va 

o‘zgarmasdan  o‘t  bilan  ichakka  chiqib,  qaytadan  qonga  so‘rilmaydi.  RFP  venaga  yuborilganda,  uning 

75%  albumin,  25%  esa  qondagi  globulin  bilan  bog‘lanadi.  Preparat  jigarda  maxsus  ferment  ta`sirida 

parchalanadi. 

Radionuklid  dozasi  juda  kam  (0,1  mg)  bo‘lgani  uchun  usul  xavfsiz.  Tanlangan  a`zo  jigar. 

Tekshirishda  a`zoning  nurlanish  dozasi  4,4  MeV.  Radionuklid  sifatida  yod-131-brosulfan  va  texnetsiy-

99m-iminodiatsetiv javhari (XIDA) bilan nishonlangan RFP ham qo‘llaniladi. 

Bu  RFP  lardan  biri  ertalab  och  qoringa  bemorning  har  1  kg  vazniga  7,4  kBk  hisobida  venaga 

yuboriladi.  Oradan  20-30  minut  o‘tgach  tekshirish  boshlanadi.  Apparatning  qog‘oz  lentasiga  yozish 

doimiy  vaqti  10  sekund,  yozish  1,5-2  soat  davom  etadi.  RFPning  yarim  chiqib  ketish  vaqti  1-2  soat. 

Ingichka  ichakka  radionuklid  25-40  minutda  kela  boshlaydi.  Jigardan  esa  24  soatda  butunlay  chiqib 

ketadi. 


Tekshirish uchun bemor muolaja stoliga chalqancha yotadi. 3 kanalli radiograf datchiklaridan biri 

jigarga,  ikkinchisi  yurakning  ustiga,  uchinchisi  ingichka  ichakning  boshlanish  qismiga  o‘rnatiladi  (310-

rasm, A, B, V). 

Lenta qog‘ozga o‘ziyozar  asbob yordamida RFP ning jigar, yurak va ichakdagi faol dinamikasini 

tasvirlaydigan  egri  chiziq  yoziladi  (311-rasm).  Jigarda  RFP  ning  yig‘ilish  darajasi  quyidagi  formula 

bo‘yicha hisoblanadi: 

S   x S 

K =  


 x 100%, bunda 



S j - RFP yuborilgandan 1 minut o‘tgandan keyin jigar ustidagi hisoblagich tezligi; 

S   - tekshirish vaqtida jigar ustidagi hisoblagich tezligi; 

K - preparatning yig‘ilish koeffitsienti. 

Normal  holatda  90%  va  undan  ko‘proq  RFP  25  minutda  jigarda  yig‘iladi.  Tekshirish 

boshlangandan keyin 3, 13, 33, 73-minutlarda hisoblash o‘tkaziladi. epatogrammada 4 qism ajratiladi: 

1-qism - radionuklid faolligining juda ham yuqori sathda yig‘ilish dinamikasini tasvirlaydi, u 40-60 

sekundni tashkil etadi; 

2-qism  -  jigar  hujayralarida  RFP  ning  yig‘ilish  dinamikasini  tasvirlaydi,  u  24-30  minutni  tashkil 

 

309-rasm. Jigar exinokokining nur diagnostikasi. A-UT sonogrammasida katta yumaloq 



shaklli,  qirralari  aniq  bir  turda  soya.  Qirraning  yuqorisida  ohaklanish;  B-kompyuter 

tomogrammada katta yumalolq, qirralari aniq soya (I), jigan tomirlari kengaygan(2); V-KT da 

yumaloq  bir  bir  turda  qirralari  aniq  soya  –  kista  (strelka  bilan  ko‘rsatilgan);  G-ohaklangan 

exinokokk-kista (strelka bilan ko‘rsatilgan). 

 



 

245 


etadi; 

3-qism - egri chiziqning yuqori qismi, yig‘ilish bilan ajralish o‘rtasidagi baravarlik tasviri, u 30-40 

minutni tashkil etadi; 

4-qism  -  egri  chiziqning  pasayishi,  u  hisobning  pasayganini  va  RFP  ning  jigardan  chiqib 

ketayotganini tasvirlaydi. 

Jigar  kasalliklarida  RFP  ning  jigar  to‘qimalarida  yutilish  (singish)  va  safro  bilan  ajralib  chiqish 

miqdori  hamda  tezligi  kamayadi.  Jigar  poligonal  hujayralarining  zararlanishi  RFP  ning  yig‘ilish 

jarayoniga ta`sir qiladi, agar safro chiqadigan yo‘llarda yallig‘lanish bo‘lsa va o‘tish yo‘li buzilsa, bu RFP 

ning ajralib chiqish faoliyatiga ta`sir qiladi. 

 

To‘qimalarda  radionuklidlar  yig‘ilishi  va  safro  bilan  ajralib  chiqishi  jigarning  turli  kasalliklarida 



o‘zgaradi, ayniqsa obturasion sariq kasalligi va jigar sirrozvda o‘zgaradi va buziladi. 

Xavfli o‘sma kasalliklarida RFP ning jigarda yig‘ilish vaqti mumkin qadar uzayadi, u 70 minutga 

boradi. Jigar to‘qimalari faoliyatining buzilishi uning parenximasining zararlanish va o‘zgarish darajasiga 

bog‘liq. Gepatografiya oson, oddiy, zararsiz bo‘lib, jigar faoliyatiga baho berishda kulay usul hisoblanadi. 

Jigarni  skanerlash. Jigar  anatomo-topografik  o‘lchamlar,  RFP  ning  tarqalish  xarakterini  o‘rganish 

va  patologik  o‘zgargan  joylarda  uning  ko‘p  yoki  kam  yig‘ilganligini  anikdash  maqsadida  skanerlanadi. 

Jigarni skanerlash uchun jigar to‘qimasida yig‘iladigan turli radiofarm preparatlar: 99mTs-texnefit, 198-

Au-kolloid eritmasi, 131-yod-zangorisi, 99mTye-mezida, 99mTs-XIDA va b.q. qo‘llaniladi. 

Tekshirilayotgan  a`zo  va  tana  RFP  yuborilganda  (198-Ai  dan  tashkari)  juda  kam  nurlanadi. 

Masalan:  99mTs-texnefit  yuborilgandi  jigar  0,069  MeV,  tana  esa  -  0,005  MeV  miqdorda  nurlanadi. 

Hozirgi vaqtda 99mTs-texnefit keng qo‘llaniladi, u venaga 130-180 , MBk miqdorida yuboriladi va 10—

30 minutdan keyin tekshirish bonshanadi. Bu RFP jigar to‘qimalariga juda ham o‘ch. 

Jigar  "Gamma"  firmasiga  tegishli  skanerda  skanerlanadi,  buning  uchun  bemor  muolaja  stoliga 

chalqancha yotadi. Detektor tekshirilayotgan a`zoning yuzasidan 4 sm balandroq o‘rnatiladi. Paypaslab va 

tukillatib  ko‘rish  orqali  a`zoning  taxminiy  chegaralari  aniqlanadi.  Xanjarsimon  o‘simta,  qovurg‘a  yoyi, 

o‘ng  va  chap  tomonda  o‘mrov  suyaklarining  o‘rtasidan  o‘tkazilgan  chiziqdarning  qovurg‘alardan  kesib 

o‘tgan nuqtalari belgalaiadi hamda skanerlash maydonchasi chegaralanadi, so‘ngra skanerlash boshlanadi. 

Tekshirish  tugagach  jigarning  skanogrammasi  olinadi,  uii  o‘rganishda:  jigarning  topografiyasi, 

shakli, o‘lchami, a`zoda RFP tarqalgan va yig‘ilgan (ko‘p yoki oz) hamda har xil kontrastna ega bo‘lgan 

joylarga ahamiyat beriladi (312-rasm). 

 

 

 



 

 

310-rasm.  Gepatografiya.  A-bemorni  yotqizish  va  venaga  RFP  yuborish;  B-



gepatogrammani  olish;  I-RFP  ning  jigar  tomirlariga  kelishi;  II-jigar  hujayralarida  RFP  ning  

yig‘ilishi;  III-  RFP  ning  btilishi  bilan  ajralib  chmqish  o‘rtasidagi  baravarlik;  IV-RFP  ning 

a‘zodan  o‘t  bilan  ajralib  chmqishi  va  egri  chmziqning  pasayishi.  V-gepatogrammaning 

normadagi sxemasi. 

 



 

246 


 

 

Skanogramma  yordamida  jigarda  turli  kasalliklar,  o‘smalar,  metastazlar,  kistalarni  aniqlash  va 



gyepatit bilan sirrozning solishtirma diagnostikasini o‘tkazish mumkin. 

Gyepatostsintigrafiya.  Ssintigrafiyaning  maqsadi  skanerlashga  o‘xshash,  uni  yuqorida  keltirilgan 

RFP  lar  yordamida  o‘tkaziladi.  RFP  198-Ai-kolloidi  bemorning  vazniga  qarab  har  1  kg  uchun  37  kBk 

hisobida venaga yuboriladi, u qonda jigarning retikuloendotelial hujayralari va qisman to‘qimalari bilan 

ushlanib qoladi. 

RFP  99mTs-kolloidi  har  bir  kg  vazn  og‘irligiga  2-4  MBk  hisobida  yuboriladi,  bunda 

tekshirilayotgan a`zoning nurlanishi 10~4 Gr ni tashkil etadi. Tekshirish RFP yuborilgandan 10-30 minut 

keyin  MV-8100  (Vengriya)  gamma-kamerasida  jigarning  hamma  qismini  stsintigrafiya  qiluvchi 

maydonchani nazarga olgan holda o‘tkaziladi. Bunda bemor muolaja stoliga chalqancha yotadi. 

 

 



Jigarning  shikastlanishi  va  kasalliklari  stsintigrafik  nuqtai  nazardan  taxminan  ikki  guruhga 

bo‘linadi: o‘choqli va diffuzli (umumiy). 

 

313-rasm. A-o‘t yo‘li rentgenogrammasi-norma. 1-o‘t pufagi; 2-jigar yo‘li; 3- umumiy 



o‘t yo‘li. B-o‘t yo‘lining UT tasviri. O‘t pufagi o‘z o‘rnida joylashgan, qirralari aniq, o‘lchami 

normada(O.N.Mishutin bo‘yicha). V-o‘t pufagining UT tasviri. O‘t pufagi yaxshi tasvirlangan. 

Pastki qirrasida polip, akstik soya yo‘q; G-o‘t pufagi exogrammasi: 1- o‘t pufagi; 2-tosh; 3- 

akustik soya. 

 

 

311-rasm.  Jigar  skanogrammasi. 



Jigar  to‘qimalarida  RFP  ning  yutilishi, 

tarqalishi  va  o‘t  bilan  ajralib  chiqishi 

normada. 

 

 



312-rasm. Jigar ssintigrammasi. Venaga 

99

Tsmezida 



yuborilgan. Jiganning joylashishi oddiy, chap qism 

hisobiga kattalashgan. O‘lchami 21,5*21,5 sm, qirralari 

noaniq, RFP bir tekis tarqalmagan. O‘t pufagining 

maksimal ko‘rinishi RFP yuborilgandan 30 min, keyin 

kuzatildi. O‘t haydovchi nonushtadan 30 min o‘tgach o‘t 

pufagi amaliy ravishda to‘la qisqargani ma‘lum bo‘ldi. 

Xulosa: stsintigrafik surat-gepatit va gipomotor 

diskeneziya (o‘t chiquvchi o‘yllari bo‘yicha). 




 

247 


O‘sma  va  kistalar  3  sm  dan  kattaroq  bo‘lsa,  stsintigrammalarda  RFP  ning  yig‘ilmagani  nuqson 

bo‘lib  ko‘rinadi.  Portal  sirrozda  jigarning  tasviri  kichiklashadi,  RFP  yig‘ilishi  kamayadi,  lekin  taloqda 

ko‘p yig‘iladi. Bu holat jigarda qon aylanishi buzilganining og‘ir shakli paydo bo‘lganini ko‘rsatadi. 

Biliar  sirrozda  jigarning  o‘lchami,  ayniqsa  chap  qismi  kattalashadi,  taloq  esa  bir  oz  tasvirlanadi. 

Gepatitda jigarning tasviri kattalashadi, RFP ning yig‘ilishi har xil, intyensivligi to‘q va past joylar borligi 

kuzatiladi, ya`ni jigar tuzilishi olachipor bo‘ladi. 

Jigar va o‘t yo‘llarining RFP ni yutish va safro bilan ajratib chiqarish faoliyatini o‘rganish uchun 

gepatobilissintigrafiya  qilinadi.  RFP  sifatida  99mTs-imidodiatsetiv  javhari  (XIDA)  yoki  LIDA 

qo‘llaniladi.  Bu  RFP  185-370  MBk  miqdorda  venaga  yuboriladi.  Oradan  12  minut  o‘tgach  tekshirish 

boshlanadi  va  jigarning  tasviri-stintigrammasi  olinadi,  15  minutdan  keyin  o‘t  pufagi  va  o‘t  yo‘llarining 

tasviri olinadi. 60 minutdan so‘ng bemor o‘t xaydovchi nonushta: 2 ta tuxum sarig‘i yoki 100 g qaymoq 

iste`mol  kiladi  va  20  minut  o‘tgach  o‘t  pufagining  bo‘shagani  va  radioaktiv  o‘tning  ingichka  ichakka 

borgani  tasviri  olinadi.  Olingan  ssintigrammalarni  diqqat  bilan  o‘rganib,  bayoni  tuziladi  va  xulosa 

chiqariladi (313-rasm). 

O‘t  pufagi.  Noksimon  a`zo  bo‘lib,  jigar  o‘ng  etagining  oldingi  va  kvadrat  qismida  o‘t  pufagi 

chuqurchasida joylashgan. Uning joylashgan o‘rni, shakli va o‘lchami odam gavdasining tuzilishi, holati  

(tik  yoki  gorizontal),    shakli,  jigarning  o‘lchami  va  joylashishi,  atrofdagi  a`zolar  va  o‘t  pufagining  o‘z 

holatiga bog‘liq. Odam tik turganda o‘t pufagi o‘ng qovurg‘a sohasida joylashadi, tagi esa XII qovurg‘a 

o‘rtasida  IV-V  bel  umurtqalari  damida  bo‘lishi  mumkin,  bu  odam  konstitutsiyasiga  bog‘liq: 

normasteniklarda  -  IV-V  bel  umurtqalarining  ko‘ndalang  o‘sig‘i  damida,  gipersteniklarda  -  I-II  bel 

umurtqalari  damida,  astyeniklarda  esa  V  bel  umurtqasining  tanasi  damiga  yetishi  mumkin.  O‘t  pufagi 

harakatchan  a`zo  bo‘lib,  odam  tik  holatdan  gorizontal  holatga  o‘tganda  taxminan  4-6  sm  siljiydi  (L.D. 

Lindenbraten). Uning hajmi o‘rtacha 40-70 kub sm (314-rasm). O‘t pufagi bo‘yiga va eniga o‘lchanadi, 

bo‘yi  (bo‘ynidan  tubining  pastki  nuqtasigacha)  o‘rtacha  4-12  sm,  eni  (uzoqlashgan  sirtqi  va  ichki 

konturlar nuqtasigacha) 2-5 sm. Eni 5 sm dan katta bo‘lsa, o‘t pufagida patologik o‘zgarish bor yoki^o‘t 

yo‘llaridan  safroning  o‘tishi  buzilgan  deb  o‘ylash  mumkin.  O‘t  pufagining  konturlari  normada  aniq  va 

tekis,  tik  holatda  uning  soyasi  gomogen  (bir  xil)  bo‘lmay,  intensivligi  pastga  qarab  kuchayadi.  Bu 

jigarning  faoliyati,  adsorbsiya  darajasi,  kontrast  moddalarning  o‘t  yo‘llariga  chiqishi  va  o‘t  pufagining' 

faoliyati, shuningdek rentgenologik tekshirish usuli hamda bemorning tayyorlanish holatiga bog‘liq. 

 

 



 

314-rasm. O‘t pufagining nur diagnostikasi. A-o‘t pufagi exogrammasi. O‘t pufagi 

tasvirlangan, ichida tosh (strelkalar bilan ko‘rsatilgan), akustik soyalar ifodalangan. O‘t-tosh 

kasalligi; B-o‘t pufagi exogrammasi. O‘t pufagi tasvirlangan, devorlari ikki qirrali, shakli 

loviyasimon. Pastki qirraning o‘rtasida  tosh aniqlanadi, akustik soya. 

 



 

248 


 

O‘t pufagi bo‘yni bilan teshigining eni 7 mm bo‘lib, tanasi va eng chuqur qismi-tubi farq qilinadi. 

Bo‘yni davom etib, o‘t chiqaradigan yo‘lga (ductus cysticus) o‘tadi, uning uzunligi 3-7 sm, teshigi 3 mm 

atrofida, Jigarning har bir bo‘lagidan jigar yo‘li (ductus hepaticus) boshlanadi, ular bir-biri bilan birlashib

umumiy  jigar  yo‘lini  tashkil  etadi,  uzunligi  1-6  sm,  tyeshigi  esa  5  mm  atrofida,  pufak  yo‘li  jigar  yo‘li 

bilan birlashib, umumiy o‘t yo‘lini (ductus choledocus) hosil qiladi, uzunligi 6—10 sm, teshigining eni 7-

9 mm. Normada o‘t yo‘llarining konturi tekis, to‘lishi bir xil. 

O‘t  yo‘lidan  o‘t  o‘tishi  buzilganda  uning  yuqori  qismi  ba`zan  anchagina  kengayadi.  Kasalliklar 

(yallig‘lanish, chandiqpanish, o‘sma) da kontur notekis bo‘lib o‘zgaradi. Toshlar kontrastlangan o‘t yo‘li 

soyasida nuqson beradi. 

O‘t  yo‘lining  devori  shilliq,  muskul  va  fibroz  qavatlardan  iborat.  Umumiy  o‘t  yo‘lining  muskul 

tolalari uning oxirgi qismida aylanma yo‘lga ega bo‘lib, tyeshigi torayib jom hosil qiladi - Oddi sfinkteri. 

Bu murakkab muskulli apparat o‘n ikki barmok, ichakka o‘t kelishini boshqaradi. 

Jigar bir sutkada 700-800 kub sm o‘t ishlab chiqaradi, u ovqat hazm qilish jarayonida alohida rol 

o‘ynaydi. O‘n ikki barmoq ichakka o‘t asosap ovqat hazm qilish davrida quyiladi. Hazm qilish pauzasida 

o‘t  kam  keladi,  u  o‘t  pufagida  yig‘iladi  va  quyuqlashadi.  O‘t  chiqishi  ovqat  xil  iga  bog‘liq.  Oqsilli  va 

yog‘liq  ovqatlar  iste`mol  qilinganda  o‘t  ko‘p  chiqadi,  uglevodli  moddalar,  bo‘lgavda  esa  kamayadi. 

Tuxum  sarig‘i,  go‘sht,  sut,  yog‘  eng  kuchli  o‘t  chiqaruvchi  ta`sirga  ega.  oziqlardir.  Sog‘lom  odamda 

normada  o‘t  haydaydigan  nonushta  iste`mol  qilgandan  keyin  o‘t  pufagining  bo‘shalishi  30  minutdan  2 

soatu  15  minut  orasida  yuz  beradi  (L.D.  Lindenbraten,  J.N.  Maxsumov,  E.A.  A`zamxo‘jaev).  Oddi 

sfinkteri  qisilganda  (spazm)  o‘t  o‘n  ikki  barmoq  ichakka  kelmaydi.  O‘t  yo‘li  tosh  bilan  to‘silib  qolgan 

bo‘lsa,  unda  meniskga  o‘xshash  nuqson  hosil  bo‘ladi.  Chandiq  yoki  o‘sma  o‘t  yo‘lini  qisadi  va 

deformasiya qiladi. 

O‘t  yo‘lini  kontrastlab  tekshirilganda  ko‘pincha  uning  joylashgan  o‘rni,  hajmi,  konturi,  jigar-va 

buyrakning holati, ba`zan ularning bir qator kasalliklari to‘g‘risida aniq ma`lumot olinadi. 

Hozirgi vaqtda o‘t pufagi va yo‘llarining kasalliklarini aniqlashda ultratovush bilan tekshirish eng 

samarali usul hisoblanadi. U toshsiz xolesistitlar, o‘t-tosh kasalliklari, o‘t pufagi o‘smasi, sariq kasalligi 

va  boshqa  kasalliklarni  differetsial  diagnostika  qilish imkoniyatlarini juda  ham  kengaytirdi.  Ultratovush 

bilan tekshirishni statsionar va poliklinikada o‘tkazish mumkin. Bunda o‘t pufagi o‘rta chiziqdan 5-6 sm 

o‘ng tomonda aniqlanadi (315-rasm, A, B). Ut pufagi va yo‘llari to‘g‘risida to‘liq ma`lumot olish uchun 

ular turli holatda o‘rganiladi. 

O‘t pufagi normada bo‘shliqli tuzilma bo‘lib, "qatlamga" qarab yumaloq yoki cho‘zinchoq shaklga 

ega. O‘t pufagi devorining qalinligi normada 3 mm dan oshmaydi, bo‘shliq exosignallardan ozod. 

O‘t pufagining o‘lchamlari normada uning o‘t bilan to‘lishi darajasiga bog‘liq, uzunligi 10 sm dan 

oshmasligi kerak, ko‘ndalangi-4 sm (O.N. Mishutin). 

O‘t  yo‘llari  tabiiy  kontrastlikka  ega  emas,  rentgenologik  tekshirganda  atrofidagi  a`zolar  orasida 

ko‘rinmaydi. Ularni tekshirishda tarkibida yod bor tablyetkalar yoki eritmalar qo‘llaniladi.   Zamonaviy 

rentgenologiya  va  radiologiya  juda  ko‘p  tekshirish  usullariga:  xolesistografiya,  xolegrafiya,  xolesisto-

xolegrafiya  va  boshqa  nurlar  bilan  tekshirish  usullariga  ega.  Hozirgi  vaqtda  ultratovush  va  kompyuter 

tomografiya  bilan  tekshirish  juda  keng  qo‘llaniladi,  bu  usullar  jigar  va  o‘t  yo‘llarini  har  tomonlama 

o‘rganishga imkon bermokda. 

1. Xolesistografiya - jigarning qondan organik yod birikmalarini singdirish, uni o‘t bilan chiqarish, 

 

315-rasm.  O‘t  yo‘llarining  UT  tasviri:  A-o‘t  pufagi  juda  to‘lgan  (ovfatlanishdan  oldin 



olingan surat). Shakli tuxumsimon, tubida yagona tosh. B-jigan kattalashgan, parenximasi har 

hil. Tugunlar ko‘p, o‘lchamlari 20-70 mm, ular jiganning  ikkala bo‘lagini egallagan. Xulosa: 

jigar raki. 

 



 

249 


shuningdek  o‘t  pufagidagi  o‘tni  quyultirish  xususiyatiga  asoslangan.  Kontrast  modda  og‘iz  orqali  qabul 

qilinganligi  uchun  xolesistografiya  deb  nom  berilgan.  Kontrast  modda  sifatida  xolevid,  yopagnost, 

bilimin,  monofen,  falegnost,  biloptin  va  boshqalar  qo‘llaniladi.  Ular  0,5  g  li  tablyetkada  (tyubikda  6 

tabletka)  holida  chiqariladi.  Bemorning  vazniga  qarab  3-6  g  tayinlanadi.  O‘t  pufagi    12—14  soatdan 

so‘ng kontrastlanadi. 

O‘t  yo‘llarini  rentgenologik  tekshirishdagi  muvaffaqiyatlar  ko‘proq  bemorni  yaxshi  tayyorlashga 

bog‘liq.  Tekshirish  arafasida  sxema  bo‘yicha  tayyorlash  to‘g‘risida  suhbat  o‘tkazish  maqsadga 

muvofiqdir: kun, oy, yil 

1. Tekshirish arafasida shirguruch yoki manniy bo‘tqasi, 100 g 

non, shirin choy bilan nonushta qilinadi. 

2. Soat 17 da ilitilgan tuxum, 25 g sariyog‘, 100 g oq 

N.non 


iste`mol 

qilinadi 

va 



stakan 



choy 

ichiladi. 

3. 

Soat 


18 

da 


ichni 

tozalash 

uchun 

moychechak 



damlamasi 

bilan 


hukna 

qilinadi. 

4. Soat 19 dan 20 gacha shirin choy bilan 6-12 ta kontrast modda tabletkasi (har 10 minutda 1 tabletka) 

ichiladi. 

5.  Tekshirish  kuni  soat  7  da  moychechak  damlamasi  Bilan  ikkinchi  hukna  qilinadi. 

6. Soat 9 da och qoringa rentgen kabinetga kelinadi. 

Bemor o‘zi bilan 2 dona ilitilgan tuxum olib kelishi lozim. 

Bemorning  tayyorlanishida  eng  muhimi  ichni  yaxshi  tozalash  hisoblanadi.  Ichakda  gaz  paydo 

bo‘lmasligi uchun tekshirishdan 2-3 kun oldin iste`mol qiladigan ovqatda kletchatka bo‘lmasligi lozim. 

Rasiondan  sut,  qora  non,  karam,  no‘xat  olib  tashlanadi.  Kuniga  ikki  mahal  20-25  tomchidan  valeriana 

damlamasi ichish tavsiya etiladi. 

Xolesistografiya  qilish  uchun  kontrast  modda  sxyema  asosida  kechqurun  1  soat  davomida  qabul 

qilinadi. O‘t pufagi suratlari tik va gorizontal holatda old, ba`zan yon holatlarda olinadi. 

Kontrastlangan o‘t pufagining soyasini olgandan so‘ng, uning bo‘shatilishi xususiyati o‘rganiladi, 

buning uchun bemor o‘t haydovchi nonushta (2 dona ilitilgan tuxum, 20 g sariyog‘ yoki sorbit) iste`mol 

qiladi va 30-60 minutdan keyin (ba`zan 120 minutdan keyin) rentgenogramma qilinadi. 

2. 

Xolegrafiya  -  venaga  kontrast  moddaning  suvdagi  eritmasini  yuborib,  o‘t  yo‘llarini 



rentgenologik tekshirish usuli. Kontrast modda sifatida 20% li bilignost eritmasi (30-40 ml) yoki 30% li 

biligrafin  eritmasi  (30  ml),  yoki  50%  li  bilivistin  eritmasi  (10  kg  gavda  massasiga  3  ml),  yoki  70%  li 

endografin  eritmasi  (20  ml  gacha),  yoki  50%  li  biligaost  eritmasi  (20  ml)  ishlatiladi.  Unutmang! 

Bemorning  yodga  sezgirligini  aniqlash  shart,  buning  uchun  tekshirishdan  bir  kun  oldin  venaga  1-2  ml 

kontrast  modda  yuboriladi.  Reaksiya  (ko‘ngil  aynishi,  yurak  urishi,  terida  toshma  va  qichima  paydo 

bo‘lishi) bo‘lmasa va yaxshi tayyorlangan bo‘lsa, tekshirish o‘tkaziladi. Oldindan umumiy surat olinadi. 

Keyin 

bilak 


venasiga 

sekin 


minut 



davomida 

kontrast 

modda 

yuboriladi. 



So‘ngra  bemorni  korni  bilan  yotqizib,  20,  40,  60,  90  va  120  minutda  15-20°  o‘ngga  aylantirib 

rentgenografiya  qilinadi.  Bemor  tik  turganida  rentgenologik  surat  olish  maqsadga  muvofiqdir.  Bu 

fiziologik hisoblanib, o‘t pufagi t o‘t yo‘llari to‘g‘risida qo‘shimcha ma`lumot olishga imkon beradi. O‘t 

pufagi  va  yo‘llarining  soyasi  olingach,  ularning  qisqarish  va  bo‘shashish  xususiyati 

xolesistografiyadagi kabi o‘rganiladi (316-rasm, A, B, V). 

 



 

250 


 

O‘t pufagi va o‘t yo‘llarini rentgenologik tekshirganda ularning kontrastlangan vaqti, xarakteri va 

soyasining  bir  xilligi,  joyi,  shakli,  qo‘zg‘aluvchanligi,  konturi,i  o‘lchami,  konkrementlar  (toshlar)  dan 

soya  borligi  o‘rganiladi.  O‘t  pufagining  motor-evakuator  funktsiyasi  o‘rganilganda  uning  o‘lchami 

(qisqarganida)  kamayishi,  konturlari,  shakli,  konkryemyent  borligiga  ahamiyat  beriladi.  Konkrement 

aniqlanganda  uning  xarakteri,  joylashishi,  soni,  konturi,  shakli,  bir  xilligiga  (ba`zan  qatlam  toshlar 

uchraydi) e`tibor beriladi, chunki bu diagnostika uchun muhim ahamiyatga ega. 

Xolesisto-xolegrafiya.  Yuqoridagi  ikki  usul  kombinatsiyasi  yordamida  tekshirish.  U  oddiy 

xolesistografiyadan  boshlanadi.  Agar  o‘t  pufagi  soyasining  intensivligi  past  bo‘lsa  yoki  soya  umuman 

bo‘lmasa, yodga sinash o‘tkazilgandan so‘ng reaksiya bo‘lmasa, venaga 20-30 ml bilignost yoki biligrafin 

eritmasi yuboriladi.  Keyingi jarayon xuddi xolegrafiyadagidek. 

Xolangiografiya  -  bevosita  o‘t  yo‘llariga  kontrast  modda  yuborib,  ularni  rentgenologik  tekshirish 

usuli. Xolangiografiyaning bir necha turi bor: a) teri orqali, jigar orqali xolangiografiya. Mexanik va jigar 

hujayralari  zararlanishi  oqibatida  paydo  bo‘lgan  sariq  kasalliklari  o‘rtasida  differensial  diagnostika 

o‘tkazishda,  shuningdek  o‘t  yo‘llarining  torayishini  o‘rganishda  qo‘llaniladi;  b)  operasiya  stolidagi 

xolangiografiya.  Bu  usul  butun  o‘t  yo‘llari  kasalligida,  ayniqsa  o‘t-tosh  kasalligada  qo‘llaniladi;  v) 

operasiyadan keyingi xolangiografiyada kontrast modda o‘t yo‘liga kiritilgan drenaj naycha yoki kateter 

orqali yuboriladi. 

Infuzion  xolegrafiya.  O‘t  yo‘llarini  rentgenologik  tekshirish  usuli.  Bunda  kontrast  modda 

(bilignost,  biligrafin  va  b.q.)  150-200  ml  glyukoza  eritmasida  venaga  25  minut  davomida  tomchilab 

yuboriladi. Bemorning har 1 kg og‘irligiga adipiadon uchun optimal doza 0,6 ml, 20% li bilignost uchun - 

0,9  ml.  O‘t  pufagi  va  yo‘llarining  kontrastlangan  soyasini  olgandan  so‘ng,  keyingi  tekshirishlar 

xolegrafiyadagi  kabi.  Infuzion  xolegrafiyada  diagnostika  uchun  ko‘p  ma`lumot  olinadi,  natijasi  yaxshi, 

o‘t yo‘llarining ifodasi yaxshi va uzoq ushlanadi. 

Oqsil aralashtirilgan bilignost bilan xolesisto-xolegrafiya qilish. Ut pufagi va yo‘llari yallig‘lanishi 

natijasida qon zardobida albumin kamayishi, gamma-globulin ko‘payishi tufayli bu sistema yomon kontrl 

alanadi. Bunday holat bemor qonida bilirubin mikdori ko‘p bo‘lganida ham yuz beradi. Chunki bilirubin 

albuminni  qurshab  olib  (blokirovka),  yodning  qon  orqali  jigarga  borishidan  mahrum  qiladi.  Bunday 

vaziyatda yaxshi  kontrastlanish  hosil  qilish  uchun  40  ml bilignostni 80 ml aminopeptid oqsili bilan  

1:2  nisbatda  tizillatib  yoki  tomchilab  kiritiladi.  Aniq  vaziyatga  qarab  biror  tekshirish  usuli  qo‘llaniladi. 

Keyingi  yillarda  xolesistografiya  va  xolegrafiyaning  samaradorligini  oshirish  va  o‘t  pufagi  bilan 

yo‘llarining  kontrastlanish  xususiyatini  kuchaytirish  uchun  (ayniqsa,  o‘t  pufagi  kuchsiz  ifodalaiganda 

 

316-rasm. Jigar o‘smalarining KT si. A-KT da jiganning o‘ng bo‘lagi o‘sma tugunlari bilan 



zararlangan (strelka bilan ko‘rsatilgan). Tugunlar birlashib kattalashgan (2), me‘da (3), taloq 

(4),  umurtqa  (5);  B-jigar  to‘qimasida  har  hil  o‘lchamga  ega  soyalar(tugunlar)  kuzatiladi. 

Xulosa: jigarda  o‘sima  metastazi  (1-tugunlar); V-  jigar  to‘qimasida  tarqalgan  tugunlar  (2). 

Atrofidagi a‘zolar zararlangan. 

 



 

251 


yoki ifodalanmaganda) yangi usul qo‘llana boshladi.  Bunda jigarning fermentini induktirlaydigan va o‘t 

ishlab  chiqaradigan  xususiyatini  oshirish  uchun  tekshirishdan  bir  hafta  oldin  maxsus  sxema  bo‘yicha 

gemodez, sevinal, ziksorin, benzonal va b.q.dan foydalaniladi, so‘ng sxema asosida kontrast modda qabul 

qilinadi  va  xolesistografiya  yoki  xolegrafiya  o‘tkaziladi.    Natijalari  yaxshi.    Afsuski  bu  keltirilgan 

usullardan foydalanish oxirgi yillarda kamayib ketmoqda (T.N. Ilyosov, 3.3. Hakimov). 

Klinik  amaliyotda  o‘t  pufagi  va  yo‘llari  kasalligida  funktsional  buzilishlar  va  morfologik 

o‘zgarishlar me`da-ichak yo‘lining turli qismlarida yuz berishi mumkin. Bunday hollarda o‘t pufagi bilan 

o‘t  yo‘llari  va  me`da-ichak  sistemasini bir  vaqtda,  amaliy  shifokor-rentgenologlar  uchun tavsiya  etilgan 

metodik  qo‘llanmaga  asoslanib  bosqichma-bosqich  rentgenologik  tekshirish  o‘tkazish  maqsadga 

muvofiqdir (300-rasm, A, B) (T.N. Ilyosov, YA.YU. Muhamedov). 

Ovqat  hazm  qilish  sistemasi  patologiyasida  bu  usul  ko‘p  hollarda  differensial  diagnostika 

qiyinchiliklarini hal qilishga imkon beradi. 

Ultratovush  bilan  tekshirish  (UTT)  -  a`zoning  to‘g‘ri  ifodasini  oluvchi  zamonaviy  usul.  Hozirgi 

vaqtda  qorin  bo‘shlig‘i  va  qorin  pardasi  orqasidagi  a`zolar,  jumladan  o‘t  pufagi  va  yo‘llarini  o‘rganish 

hamda diagnostikasida eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Bu maqsadda sobiq Ittifoqdda va chet el 

firmalarida ishlab chiqilgan apparatlar "Aloqa", "Toshiba". "Piker" va b.q. qo‘llaniladi. "Kulrang shkala" 

rejimida  va  real  mashtab  vaqtida  qaytarilgan  exosignallar  prinsipida  ishlaydigan,  chastotasi  2,5  dan  5 

MGts  gacha  datchiklar  ishlatiladi.  Tekshirish  vaqtida  a`zoning  joylashishi,  shakli,  o‘lchami,  to‘qimalar 

exostrukturasining  holati,  konturi  va  devorining  qalinligi,  shuningdek  o‘t  yo‘llariga  ahamiyat  beriladi. 

Tekshirish  turli  holatlarda  va  o‘rinlarda  o‘tkaziladi.  Usul  oddiy,  hammabop  va  maxsus  tayyorlanishni 

talab  etmaydi.  Ultratovush  yordamida  tekshirishni  boshqa  nur  orqali  tekshirish  usullari  bilan  birga 

qo‘llanganda  diagnostika  imkoniyatlari  anchagina  kengayadi.  Murakkab  masalalarni  (endigina 

boshlanayotgan  o‘smalar, kistalar, toshlar  va  b.q.)  hal  qilishda  kompyuter  tomgografiya  bilan  tekshirish 

tavsiya etiladi. 

 

 

 



 

 

 



317-rasm. O‘t yo‘llari va me‘da osti bezidagi toshlarning rentgenologik. UT va KT 

tasviri. A. 1-o‘t pufagi; 2-toshlar; B. 1-o‘t pufagi; 2-qatlamli toshlar; 3-konturda botiq; 4-

umumiy o‘t yo‘li; V. 1-o‘t pufagi qirrasi; 2-tosh va uning soyasi; G. 1-toshlar soyasi bilan; 

2-katta tosh; 3-qirraning qattiqlanishi; D- KT da me‘da osti bezi shikastlangan. 

 



 

252 


O‘T YO‘LLARI BA`ZI KASALLIKLARINING NUR DIAGNOSTIKASI 

Ut-tosh  kasalligi.  Toshlar  ko‘proq  o‘t  pufagida,  kamroq  yo‘llarida  paydo  bo‘ladi.  Uch  xil  tosh: 

xolesterinli, pigmentli va aralash tosh (xolesterin-pigment-ohak) farq qilinadi. Xolesterinli toshlar yakka 

holda uchraydi, rentgen nurlarini kam singdiradi. Ular o‘t yo‘llarini kontrastlaganda aniqlanadi. Pigmentli 

toshlar bilirubin bilan ohak tuzlari aralashmasidan tashkil topgan. Ular soni ko‘p, o‘lchami 1 sm gacha, 

rentgen  nurlarini  singdiradi,  kontrast  modda  bilan  tekshirilganda  aniqlanadi.  Aralash  toshlar  ko‘proq 

uchraydi,  katta  va  ko‘p  hollarda  birtalay  bo‘lishi  mumkin  (317-rasm,  A,  B,  V,  G,  D),  ularni  umumiy 

rentgenogrammada aniqlanadi. 

Xolessitogrammalarda  toshlar  kontrastlangan  o‘t  pufagi  yoki  yo‘llari  soyasida  yorug‘lanish  yoki 

nuqson  ko‘rinishida  ifodalanadi.  Agar  tosh  safrodan  og‘ir  bo‘lsa,  o‘t  pufagining  tubida  joylashadi. 

Yumshoq  xolesterinli  toshlar  o‘t  pufagining  bo‘ynigacha  suzib  chiqishi  mumkin.  Tosh  juda  ko‘p 

bo‘lganda  o‘t  pufagi  qiymasimon  massa  bilan  to‘la  bo‘ladi  va  rentgenogrammada  teshik-teshik  yoki 

mumkatak soya bo‘lib tasvirlanadi. O‘t pufagining yo‘li tosh bilan bekilganda (obturasiya) pufak soyasi 

hosil bo‘lmaydi. Xolegrafiyada toshlar o‘t yo‘llarida yoki Fater so‘rg‘ichida nuqson sifatida ifodalanadi. 

Birinchi  holatda  yo‘l  kengaygan  va  uzuq-uzuq  bo‘ladi,  ikkinchisida  esa  kengaygan  umumiy  o‘t  yo‘li 

yarim yumaloq nuqson holida tamomlanadi. Bu yo‘l bekilganda mexanik sariq kasalligi yuz beradi. 

Asosiy rentgenologik sindrom - o‘t pufagi yoki yo‘li fonida soya yoki yorug‘lanish borligi. 

Ultratovush  bilan  tekshirganda  o‘t  pufagidagi  toshlar 

pufak  soyasida  zich  tuzilishga  ega,  "yo‘li"  (akustik  soya)  bor, 

lokal  qorayishga  o‘xshab  ifodalanadi.  Tosh  ko‘p  bo‘lganda  o‘t 

pufagi  soyasining  yo‘qligi  va  uning  sathida  zichlangan 

exostruktura bilan akustik soya borligi xarakterli (318-rasm). 

 

Kompyuter  tomografiya  toshning  o‘lchami,  shakli, 



joylashashi  hamda  kimyoviy  tarkibini  o‘rganish  va  o‘t-tosh 

kasalligini  to‘g‘ri  aniqlashga  imkon  beradi  (A.N.  Kishkovskiy, 

1986).  Kompyuter  tomografiyada  o‘t  pufagi  ohaklangan  toshlar 

zichligi  katta  (90-155  N),  shakli  yumaloq,  5  dan  25  mm  gacha 

kattalikdagi  tuzilma  holida,  pigmentli  toshlar  zichligi  esa 

anchagina 

kichik 

(25-70 


N) 

bo‘ladi. 

Kompyuter 

tomogrammalarda  aralash  (ohak-bilirubin-xolesterin)  toshlar 

qatlam-qatlam tuzilma holida ko‘rinadi. Xolesterindan tuzilgai toshlar venaga kontrast modda (bilignost) 

yuborilgandan" kengaygina ko‘rinadigan bo‘ladi. 

Bemor polipozision holatda tekshirilganda yagona tosh xarakterini aniqlash mumkin. 

Mexanik  (obturasion)sarg‘ayish  umumiy  o‘t  yo‘lida  o‘t  oqimi  to‘xtaganda  ro‘y  beradi.  Bu  holat 

tosh tiqilganda, o‘t yo‘llarida va me`da osti bezi boshchasida o‘sma paydo bo‘lganda kuzatiladi. Terining 

sarg‘ayishi,  qichishi,  ba`zan  harorat  ko‘tarilishi  xarakterli.  Jigar  kattalashadi,  axlat  oqaradi,  siydik  pivo 

rangiga  o‘xshaydi.  Xolesistogrammada  o‘t  pufagining  soya  intensivligi  kuchsiz  bo‘lib,  yaxshi 

ko‘rinmaydi. O‘t haydovchi moddalar o‘t pufagini bo‘shatmaydi va o‘lchamini kamaytirmaydi. 

Klinik  amaliyotda  endoskopik  retrograd  xolangiografiya  (ERXG),  ultratovush  diagnostika  va 

kompyuter  tomografiyaning  joriy  etilishi  myexanik  sarg‘ayish  diagnostikasini  anchagina  yaxshiladi  va 

erta tashhis qo‘yishga imkon berdi. Kompyuter tomografiyani endoskopik retrograd xolangiografiya bilan 

birga qo‘llanish tufayli yaxshi natijalar olindi. 

Turli  usullar  ahamiyatini  120  ball  sistemada  baholab  Matzen  boshqa  mualliflar  bilan  (1983) 

quyidagi  xulosaga  kelgan:  myexanik  sarg‘ayish  kasalligiga  eng  yaxshi  tashhis  qo‘yish  usuli 

xolangiografiyadan tashqari ultratovush bilan tekshirish (76 ball), keyin kompyuter tomografiya (56 ball) 

hisoblanadi.  Ultratovush  bilan  tekshirish  o‘t  sistemasini  ko‘ruvchi  birinchi  (noinvaziv)  sifatli  usul  deb 

tavsiya etildi (N.A. Skuya). 

O‘t  pufagining  yallig‘lanishi  (xoletsistit)  ga  qo‘shimcha  belgilarga  asoslanib  tashhis  qo‘yiladi. 

Bunday  belgilarga:  o‘t  pufagi  kontsentrasion  funksiyasining  susayishi,  uning  sklerotik  burishishi 

natijasida  soyasining  kamayishi,  xolegrafiyada  pufak  ichida  o‘t  qatlamining  yo‘qligi  kiradi.  Xolesistit 

oqibati  atoniya  bo‘lishi  mumkin,  devor  elastikligi  yo‘qoladi,  qisqarish  va  bo‘shashishining  susayishi 

pufakning uzayishiga olib boradi, tubi pastga tushadi va lokal og‘riq paydo bo‘ladi. 

Ultratovush  bilan  tekshirganda  xolesistit  belgilariga:  1)  o‘t  pufagi  devorining  infiltrasiya  bo‘lishi, 

qalinlashishi  va  zichlanishi  (8  mm  gacha,  normada  1-3  mm),  bir  xil  diffuz  yoki  har  xil  bo‘lishi;  2)  o‘t 

pufagi bo‘shlig‘ining har xilligi (diffuz yoki devor yonida); 3) o‘t pufagining ikki konturligi (o‘tkir yoki 

surunkali normasiga kiradi. 

 

318-rasm. 



Me‘da 

osti 


bezining normal UT tasviri. 

 

 




 

253 


Xolesistitda o‘t pufagi devorining 5 mm qalinlashishi kompyuter tomografiyada qo‘shimcha belgi 

sifatida aniqlanadi. 

Perexolesistit-o‘t  pufagi  atrofidagi  yallig‘lanish  jarayoni.  Xolesistit  asorati:  o‘t  pufagi  devorining 

yiringli-yaralangan  yallig‘lanishi,  o‘n  ikki  barmoq  ichak  yarasi,  yo‘g‘on  ichak  va  ko‘richakning 

yallig‘lanishi sabab bo‘ladi. 

Rentgenologik  tekshirishda  o‘tkir  fazada  xolesistografiya  va  xolegrafiyada  o‘t  pufagining  soyasi 

aniqlanmaydi.  Bitishma  tufayli  o‘t  pufagining  shakli,  hajmi  va  o‘rni  o‘zgarishi,  uning  o‘n  ikki  barmoq 

ichak va me`da tomonga surilishi hamda bukilma paydo bo‘lishi xarakterli. 

Bitishmalar natijasida o‘t pufagining konturi notekis va qirrali bo‘ladi, ular yopishmalar borligidan 

dalolat beradi. 

Bemor  o‘rnini  o‘zgartirsa,  o‘t  pufagi  siljimaydi.  Pufakning  bo‘shashi  ba`zan  kechikadi. 

Perixolesistitda  ko‘proq  o‘n  ikki  barmoq  ichak  ildizi  va  pastga  tushuvchi  qismida  turli  deformasiya 

kuzatiladi. 

 

ME`DA OSTI BEZININ NUR DIAGNOSTIKASI 



Oddiy  rentgenologik  tekshirishda  mye`da  osti  bezi  aniqdanmaydi.  U  atrofdaga  a`zolar  bilan 

chambarchas  bog‘langanligi  sababli  patologayasini  aniqlash  uchun  me`da  va  o‘n  ikki  barmoq  ichakni 

rentgenologik tekshirish o‘tkaziladi, agar shubha paydo bo‘lsa, boshqa nur usullaridan foydalaniladi. 

Rentgenologik  tekshirish  usullarining  keyingi  rivojlanishi  va  boshqa  nurlar  bilan  mye`da  osti 

bezining  organik  jarayonlari  diagnostikasi  G.A.  Zedgenidze,  L.D.  Lindenbraten,  N.A.  Rubaxina  hamda 

o‘zbek olimi V.V. Vohidov va boshqalarning ilmiy ishlarida keng yoritilgan. 

Me`da osti bezini tekshirshda quyidagi nur usullari qo‘llaniladi. 

1. Me`da-ichak yo‘lini bariy sulfat aralashmasi bilan tekshirish me`da va o‘n ikki barmoq ichakdagi 

turli  deformasiyalar hamda botiqlarni aniqlashga yordam beradi. Bu o‘zgarishlar me`da osti bezi o‘smasi 

yoki uning atrofidagi a`zolarga o‘sib kirishi oqibatida ro‘y beradi. Bundan tashqari, o‘n ikki barmoq ichak 

shilliq pardasining o‘zgarishi va harakatining buzilishi ham ahamiyatga ega. 

Me`da  orti  bo‘shlig‘i  (my`da  bilan  bel  umurtqalari  oralig‘i)  ni  rentgenografiya  qilish.  Surat  yon 

holatda,  yuqori  bel  umurtqalari  damida  olinadi.  Bo‘shliqniig  kattalashganligiga  qarab  me`da  osti  bezi 

yoki uning o‘smasining qanchalik kattalashganligi aniqlanadi. 

Gipotonik  duodenografiya-organizmga  nerotrop  preparatlar  (venaga  1  ml  0,1%  li  atropin  yoki 

muskul  orasiga  3-6  ml  0,1%  li  metatsin)  yuborilgandan  keyin  o‘n  ikki  barmoq  ichakni  rentgenologik 

tekshirish usuli. 

Pnevmoperetoneum  -  qorin  pardasi  orqasidagi  bo‘shliqqa  havo  yuborib,  undagi  a`zolarni 

rentgenologik  tekshirish  usuli.  Och  qoringa  o‘tkaziladi.  Bemorni  tizzasi  va  tirsagiga  tayantirib  chanog‘i 

ko‘tarilgan  holatda  operasion  maydoncha  tayyorlangandan 

keyin, dumg‘aza bilan to‘g‘ri ichak orasining terisi va teri osti 

kletchatkasi  novokain  bilan  anesteziya  qilinadi.  10-12  sm 

uzunlikdagi  ninani  dumg‘azadan  1  sm  oldinroqqa,  3-5  sm 

chuqurlikda kirg‘izib 100-150 kub sm havo yuborib, ninaning 

to‘g‘ri  turganini  tekshirish  uchun  rentgenografiya  qilinadi. 

Keyin  10-15  minut  davomida  600  dan  1200  kub  sm  gacha 

havo yuboriladi. Havo bemor massasining x,ar 1 kg ga 15 kub 

sm  hisobida  yuboriladi.  Me`da  osti  bezi  rentgenografiyasi  va 

tomografiyasi 60-90 minutdan keyin qilinadi.  

Pnevmoretroperitoneumda  tomografiya  qorin  pardasi 

orqasida  joylashgan  a`zolar,  shuningdek  me`da  osti  bezi 

kasalliklarini       aniqlashda qo‘llaniladi. Me`da osti bezining 

boshchasi  va  tanasini  o‘rganish  uchun  bemor  oyoqlarini  tizza 

bo‘g‘imidan  bukib  o‘ng  yonboshi  bilan  yotadi.  Zond 

yordamida  me`daga  400-500  kub  sm  havo  yuboriladi. 

Hammasi to‘g‘ri bo‘lganligini birinchi qatlamdan bilishadi. Bu 

qatlamni  I-II  bel  umurtqalarining  qirrali  o‘sig‘i  damidan 

tomografiya  qilib  olinadi.  Bezning  boshchasi  va  tanasini 

o‘rganish  uchun  o‘rta  qatlamdan  har  1-2  sm  o‘ng  va  chapga 

surilib bir necha qatlam tomogramma olinadi. Me`da osti bezi 

dumining ifodasini olish uchun chal yonboshda stoldan 7-10 sm masofada tomografiya qatlami olinadi. 

Ultratovush bilan tekshirish va kompyuter tomografiya me`da osti beshi normada (o‘rni, konturlari, 

 

319-rasm. Me‘da osti bezining 



yon  holatdagi  rentgenogrammasi. 

Me‘da  osti  bezida  toshlar  (strelka 

bilan ko‘rsatilgan) 

 



 

254 


o‘lchamlari,  shakli,  tuzilishi,  yo‘lining  holati)  va  turli  patologik  jarayonlarda  (yallig‘lanish,  tosh,  kista, 

rak) funksional va morfologik o‘rganish hamma jarayonni aniqlashga imkon beradi. 

Endoskopik  retrograd  pankreato-xolangografiya  (ERPX)  ko‘proq  me`da  osti  bezi  yo‘llaridagi 

o‘zgarishlar, toshni (kamroq) va ultratovush bilan tekshirishda, kompyuter tomografiyada ko‘rinmaydigan 

rak va boshqa patologiyani aniqlashda qo‘llaniladi (319-rasm). 

Me`da  osti  bezi  hajmi  bo‘yicha  ovqat  hazm  qilish  sistemasida  ikkinchi  bez  hisoblanadi,  katta 

odamda  uning  og‘irligi  70-80  g,  uzunligi  16-22  sm  ga  yaqin,  eni  4  sm,  qalinligi  2  sm  gacha,  shakli 

uzunchoq,  me`da  orqasida  ko‘ndalang  joylashgan.  Unda  I  bel  umurtqasi  tanasi  oldida  ko‘ndalang 

yo‘nalgan tana (corpus), o‘n ikki barmoq ichak orasida umurtqa pog‘onasining o‘ng tomonida joylashgan 

boshcha  (caput  pancreas)  va  chap  qovurg‘a  sohasida  turgan  bezning  qisqargan  oxiri  -  dum  (cauda 

pancreas) bor. Me`da osti bezining juda ko‘p ingichka tarmoqlari bir-biri bilan birikib, asosiy bosh yo‘l 

(ductus  pancreatis-Wirsungi)ra  quyiladi.  Bu  yo‘l  bezning  ichkarisida  dumidan  to  bosh  qismigacha 

yo‘nalgan bo‘lib, o‘n ikki barmoq ichak pastga yo‘naluvchi qismining ichkari-orqa devoriga ochiladi. 

Me`da  osti  bezi  kasalliklarining  muhim  belgilari  turli  rentgenologik  usullar  bilan  tekshirish  va 

me`da bilan o‘n ikki barmoq ichakni bariy sulfat aralashmasi bilan kontrastlash orqali aniqlapadi. 

Klinik  amaliyotda  ultratovush  va  kompyuter  tomografiyaning  joriy  qilinishi  me`da  osti  bezining 

to‘g‘ri  tasvirini  olish,  joylashgan  o‘rni,  o‘lchami,  shakli,  konturi,  tuzilishini  anikdash,  ayniqsa  undaga 

qasalliklar xususiyatlarini o‘rganish va atrofdagi a`zolar holatyga xarakteristika berishga imkon tug‘dirdi. 

Ultratovush  skanerlash  texnikasining  rivojlanishi  tufayli  mye`da  osti  bezining  normal  holati  va 

patologik o‘zgarishini ko‘rish hamda ultrasonografiya suratining normada va patologayada semiotikasini 

ishlab chiqishga muvaffaq bo‘lindi (320-rasm, A, B, V). 

 

Ultratovush  va  kompyuter  tomografiya  tekshirishlari  yallig‘lanish  jarayoni,  o‘smalar,  kistalar, 



me`da  osti  bezining  takroriy  shikastlanishida  och  qoringa  bemorni  chalqancha  yotqizib  o‘tkaziladi.    

Normal    me`da    osti    bezi    qismlarining ultrasonogrammada o‘lchami quyidagicha: boshchasi - 18-26 

mm, tanasi - 6-16 mm, dumi - 16-20 mm. 

 

 



320-rasm. A-me‘da osti bezi exogrammasi. Bez boshchasida kista. F.I.Todua va b.q 

bo‘yicha). B-me‘da osti bezi boshchasi va tanasi rak. (A.M.Krimov va b.q. bo‘yicha). V-

me‘da va o‘n ikki barmoq ichak rentgenogrammasi. Me‘da osti bezi boshchasida o‘sma. 



 

255 


 

Normal  bez  exostrukturasi  byr  xil  (gomogen)  va  exosignallarning  qaytariluvchi  kuchlari  jigar 

to‘qimasi bilan bir xilda yoki bir oz zichroq. Katta odamlarda 50 yoshdan so‘ng exostruktura qalinlashadi. 

Me`da osti bezini kompyuter tomografiya qilish uchuy maxsus tayyorgarlik zarur. Buning uchun bemorga 

250  ml  0,5%  li  urografin  eritmasi  yoki  uning  boshqa  sinonimi  tekshirish  o‘tkazishdan  30  minut  oldin 

ichiriladi  va  tekshirish  oldidan  yana  50  ml  ichirilib,  nafas  oldirmay  turib  tekshirish  o‘tkaziladi, 

meteorizmda zsa aksincha nafas chiqarganda o‘tkaziladi. Bez qiya joylashganligi uchun qatlamli (qatlam 

4  mm)  tomografiya  qilish  shart.  Tekshirish  bemorni  chalqancha  yotqizib  o‘tkaziladi.  Bezni  sinchiklab 

ko‘rish zarur bo‘lib qolsa, bemorni yonboshi bilan yotqizib tekshiriladi. 

Kompyuter  tomogrammada  me`da  osti  bezining  o‘qi  ko‘pincha  ko‘ndalang  joylashadi.  Uning 

uchdan bir qismi umurtqa tanasining oldida, uchdan ikkisi undan chaproqda, old holatda bez kindikdan 5-

10 sm yuqori joylashadi. 

Kompyuter  tomografiya  bo‘yicha  bez  boshchasi  I-II  bel  umurtqasi  damida,  tanasi  va  dumi  qiya 

bo‘lib, XI-XII  ko‘krak umurtqalarvdan chapda joylashadi. Kompyuter tomografiya bezdagi  minimal (1-

1,5  sm)  diametrli  o‘sma  va  kistani  aniqlashga  imkon  beradi  (321-rasm).  Bezning  qalinligi  2-3  sm, 

uzunligi (bogacha bilan birga) 16-22 sm. Me`da osti bezining shakli yotgan "S" harfini eslatadi. Bezning 

shakli va o‘rni asosan bemorning konsitutsiyasi, yoshi va bezning o‘z holatiga bog‘liq. 

Me`da  osti  bezi  kasalliklari  diagnostikasida  nurlar  yordamida  kompleks  tekshirish  o‘tkazish 

samarali natija beradi.  

 

ME`DA OSTI BEZINI RADIONUKLID USULI BILAN TEKSHIRISH 



Me`da osti bezi ovqat hazm qilish jarayonida va karbonatlar, moy hamda minerallar almashinuvida 

faol  qatnashadi.  Me`da  osti  bezida  yig‘ilish  hususiyatiga  ega  bo‘lgan  758  meteonin  yordamida  ushbu 

bezni  tekshirish  mumkin.  Bu  radionuklid  parchalanganda  gamma  nurini  chiqaradi  (sochadi),  uning 

parchalanish davri 121 kun, nurlayish quvvati 270 keV. Biologak yarim  chiqib ketish davri 50-100 kun, 

umumiy yarim   chiqib ketish davri - 24 soat. 

Hozirgi  vaqtda  me`da  osti  bezini  tekshirish  uchun  ikki  indikatorli  usul  joriy  etilgan,  ya`ni  bir 

vaqtda  758ye-meteonin  bilan  99mTs-koldoid  yoki  198-Ai  birga  venaga  yuboriladi.  Farqi  shundaki,  198 

Ai-kolloid  jygarda  yig‘iladi  va  ularning  nurlanish  quvvati  har  xil.  Shuning  uchun  umumiy  ssintigrafik 

tasvirdan jigar tasvirini substraktsiya qilib olib tashlanadi va me`da osti bezining tasviri olinadi. 

Me`da osti bezini tekshirish uchun bemor oldindan tayyorlanadi. U sekretsiyami ko‘paytirish uchun 

oqsili ko‘p nonushta qiladi. Mye`da osti bezi shirasini ko‘paytirish xususiyatiga ega bo‘lgan sekretin hosil 

qilish uchun probantin, pakreozimin va. glutamin javhari qabul qilinadi. RFP yuborishdan 50 minut oldin 

bemorning har 1 kg vazniga 0,33 g glyukoza yuboriladi. Keyin bir vaqtda bitta shpritsda venaga shakala 

RFP  ni  yuboriladi.  Skanerlash  ikki  kanalli  rangli  tasvirli  skanerda  qilinadi.  Bemor  muolaja  stoliga 

chalqancha yotadi, venaga fiziologik eritmada bir shpritsda kka) , SH I: har 1 kg vaznga 758ye-meteonin, 

faoliyati 148 kBk va 198Ai-kolloid eritmasi, faoliyati 111 kBk hisobida yuboriladi. Oradan 15-20 minut 

o‘tgach tekshirish boshlanadi. Skanerning asosiy kanali 758ye-meteoninni 270 keV quvvatda, qo‘shimcha 

kanal  esa  198Ai-kolloidni  411  keV  quvvatda  qayd  qilish  uchun  o‘rnatiladi.  Tekshirish  30-50  minut 

davom etadi. 

Tekshirishning  birinchi  bosqichida  jigar  bilan  me`da  osti  bezining  surati  birgalikda  olinadi. 

Ikkinchi  bosqichda  gepatopankreatik  suratdan  (tasvirdan)  jigar  suratini  texnik  yo‘l  bilan  olib 

 

321-rasm. XII ko‘krak umurtqasi soxasidagi qorin bo‘shlig‘ining KT cn(G.A.Zedgehidze 



bo‘yida). Me‘da osti bezida o‘sma. 


 

256 


tashlab,me`da osti bezining tasviri olib qolinadi. 

Me`da osti bezining eng unumli tasvirini gamma-kamera yordamida ssintigrafiya usuli bilan olish 

mumkin. Buning uchun bemor venasiga har 1 kg vaznga bitta shprisda faoliyati 370 kBk 99mTs-kolloid 

eritmasi  va  140  kBk  755ye-meteonin  birga  yuboriladi.  Gamma  nurlanishni  qayd  qilish  uchun  gamma-

kameraning katta maydonli ko‘ruv detektoridan va EXM dan foydalaniladi. Tekshirish o‘tkazishda bemor 

muolaja  stoliga  chalqancha  yotadi,  RFP  yuboriladi  va  10  minut  o‘tgach  tekshirish  boshlanadi. 

Ssintigrammalar 10 minut davomida ma`lumot yig‘ilganda olinadi. Tekshirish vaqti 50-60 minut. 

Olingan  natijalarga  EHM  yordamida  ishlov  beriladi.  Ssintigrafiya  me`da  osti  bezi  faoliyati  va 

morfologiyasini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. 

Ssintigrafiya  ma`lumoti  bo‘yicha  surunkali  pankreatitning  asosiy  belgilari:  1  -  sust  (past) 

kontrastlanish va sekin (1-1,5 soat davomida) RFP yig‘ilishi; 2 - me`da osti bezi qirralarining notekisligi, 

yuvilganligi; 3 - RFPning har xil bo‘linib yig‘ilishi; 4 - RFP iing tezda ichakka chiqib ketishi, 5 - mye`da 

osti bezining jigarga juda tyegib turishi. ''''; Me`da osti bezidagi o‘smalarning 92-96% radionuklid usullar 

bilan  aniqlanishi  mumkin.  Ular  uchun:  me`da  osti  bezining  shakli,  sirtqi  ko‘rinishi,  o‘lchamning 

o‘zgarishi va_yagona yoki ko‘p I yig‘ilish nuqsonlari ("sovuq" zona) borligi xos. O‘smalar o‘lchami 3 sm 

dan kam bo‘lmasa, aniqlanishi mumkin. 

 

MYE`DA OSTI BEZI KASALLIKLARINI NURLAR YORDAMIDA ANIQLASH 



Me`da  osti  bezining  yallig‘lanishi  (pankreatit).    Asosiy    sabablari:  o‘t  yo‘li  kasalligi  (xolelitiaz), 

alkogolizm, chekish, shikastlanish, me`da osti bezi tomiri kasalligi (ishemiya), infeksiya, o‘n ikki barmoq 

ichak kasalliklari (duodyenit, napilit, divertikulit, yara) va b.q. 

Pankreatit o‘tkir va surunkali bo‘ladi. O‘tkir pankreatit epigastral sohada chapga beriladigan 01riq 

xuruji  bilan  kechadi.  Og‘rik  belga  tarqalish  xususiyatiga  ega.  Siydiqda  amilaza  mmqdori  |  ko‘paщщ. 

Dinamik  ichak  tutilishi  kuzatiladi.  Yon  holatda  qilingan  tomogrammada  a`zo  parenximasi  shishganligi 

hisobiga  uning  kattalashgani  qayd  qilinadi.  Ba`zan  paralitik  ichak  tutilishi  paydo  bo‘lishi  mumkin, 

reshtyenogrammada ichak ichida, mye`dada . juda ko‘p gaz yig‘ilgani va ichak burmachalarida suyuqlik 

borligi  ma`lum  bo‘ladi.  Keyinroq  ko‘pincha  qorin  bo‘shlig‘ida  seroz  yoki  qon  aralash  suyuqlik  yoki 

fibroz-yiringli  suyuqlik  naydo  bo‘ladi,  Ba`zan  bir  yoki  ikki  tomonda  diafragma  gumbazining  bapand 

turishi  kuzatiladi. 

Surunkali  pankreatit  to‘lqinsimon  kechadi.  Mye`da  osti  bezining  yetishmaslik  belgilari: 

steatoryoya,  kreatoreya,  duodenal  shirada  pankreatik  fermentlar  kamayishi.  Bez  kichrayadi,  konturi 

noto‘g‘ri bo‘ladi. Ba`zan Oddi sfinkteri kucheizlanadi, kontrastlangan o‘t to‘xtamasdan o‘n ikki barmoq 

ichakka quyilaveradi. 

Me`da-ichak  yo‘lini  rentgenkontrast  moddalar  bilan  tekshirganda  quyidagi  belgilar:  o‘n  ikki 

barmoq  ichakning  normal  o‘rni  o‘zgargani,    uning  devorida  botiqlar  borligi,    me`da  orqasidagi 

bo‘shliqning  kengaygani  va  me`daning  oldga  siljigani,  o‘n  ikki  barmoq  ichak  va  ingichka  ichakning 

funksional o‘zgarishlari aniqlanadi. 

Ultratovush  bilan  tekshirganda  me`da  osti  bezining  ifodasi  kattalashgan  (umumiy  yoki  qisman), 

konturi  noaniqligi,  shakli  va  exostrukturaning  o‘zgarganligi  kuzatiladi.  Exostruktura  bir  holatda 

exosignalsiz  yoki  kucheiz  intensivtarqoqlanganga  o‘xshab,  boshqasida  esa  diffuz  tarqoqlangan  bo‘lib, 

kucheiz intensivexosignal bo‘lishi mumkin. Ba`zan exodan ozod zona kayd qilinadi, u psevdokistalarga 

xarakterli. 

O‘tkir pankreatitda ultratovush bilan 74,8% hollarda, KT bilan zsa 93,7% hollarda to‘g‘ri tashhis 

qo‘yishga  muvaffaq  bo‘lingan  (N.A.  Skuya).  KT  da  mye`da  osti  bezining  kattalashishi  va  uning 

soyayoyda kuchsiz intensivqismlar borligi aniqlanadi. 

Normada  me`da  osti  bezining  to‘qimalarida  rentgen  nurlarining  yutilishi  koeffitsienti  30-45  N 

(Xausfild)  birlikni  tashkil  etadi.  Pankreatitda  u  ko‘tariladi.  Utkir  pankreatitning  shish  bor  hilida  KT  da 

me`da  osti  bezining  soyasi  bir  xil  va  nointensiv,  bez  konturi  aniq.  Gemorragik,  nekrotik  va  yiringli 

pankreatitda  bez  konturi  bir  xil  bo‘lmaydi.  Ba`zan  abstsess  oqibatida  bezda  va  qorin  bo‘shlig‘ining 

boshqa qismlarida suyuqlik yig‘iladi. 

Endoskopik  retrograd  pankreatoxolangiografiya  yordamida  pankreatit  belgalarini,  yo‘llardagi 

toshning aniq, joylashgan joyini va tosh bilan bog‘langan ikkilamchi o‘zgarishlarni anikdash mumkin. 

Xarakterli ma`lumot (surat)ni angiografiya (seliakografiya) yordamida olish mumkin. Kasallikning 

gemorragik  xilida  mye`da  osti  bezi  tomirlarida  qon  bilan  to‘lishishning  kuchayishi,  hajmining 

kattalashishi, jigar va me`da-o‘n ikki barmoq ichak . arteriyasining kengayishi, parenximatoz fazasining 

uzayishi va me`da osti bezi soyasining bir xil emasligi kuzatiladi.. 

 



 

257 


ME`DA OSTI BEZI TOSHLARI VA OHAKLANISHLARI (KALSINOZ) 

Toshlar  va  ohaklanish  hosil  bo‘lishi  sabablariga  surunkali  pankreatit  (ko‘nroq  alkogolli), 

pankreonekroz, tuz aylanishining buzilishi va b.q. kiradi. Ayollarga nisbatan erkaklarda bir  necha marta 

ko‘proq uchraydi. Toshlar asosan parenximada, kamroq yo‘llarda joylashadi. 

Quyidagi klinik belgilar: o‘ng va chai qovurg‘alar osti hamda epigastriyda vaqti-vaqti bilan belga 

tarqaluvchi sanchiqli og‘riq, qorinning shishishi, tez-tez ich ketishi, darmonsizlik, oriqlash xarakterli. 

Me`da osti bezidagi tosh (konkrement)ning tasvirini mo‘ljalli rentgenologik tekshirish o‘tkazib va 

boshqa  nurlar  yordamida  olish  mumkin.  Surunkali  pankreatitda  tosh  75%  hollarda  aniqlanadi,  Toshlar 

qorin pardasi orqasidaga bo‘shliqlarning old hamda yon holatda olingan umumiy rentgenogrammalarida 

ko‘rinadi.  Ularning  shakli  va  soni  turlicha,  diametri  0,1  dan  7  sm  gacha  va  undan  uzunroq  bo‘lishi 

mumkin,  Toshlar  asosan  kaltsiy  karbonat  va  kalsiy  fosfat  tuzlaridan  tashkil  topganliga  uchun 

rentgenogrammalarda  soya  beradi.  Ikki  holatda  olingan  toshlar  o‘lchami,  soni,  soyaning  intensivligiga 

qaramasdan me`da osti bezi topografiyasida anik ko‘rinadi. Old holatda olingan suratda toshlar I-II-III bel 

umurtqalari  tanasining  soyasiga  to‘g‘ri  kelib,  o‘ng  va  chan  tomonda  ko‘rinadi.  Ba`zan  ular  buyrak 

soyasida  bir  oz  yuqori  yoki  pastda  joylashishi  mumkin.  Buyrak:  sathida  tosh  soyasi  ko‘ringanda,  uni 

differensial  diagnostika  qilish  uchun  urografiya  o‘tkazish  zarur.  Agar  tosh  me`da  osti  bezining 

boshchasida joylashgan bo‘lsa, uni o‘t pufagi va umumiy o‘t yo‘lidaga toshlar bilan differensiatsiya qilish 

lozim. Buning uchun o‘t yo‘lini kontrast modda bilan tekshirish zarur. 

Yon holatdagi rentgenogrammada toshlar me`da orqasidagi bo‘shliqda, bel umurtqalari tanasining 

oldida  joylashadi,  Ularning  shakli  yumaloq,  oval,  ba`zan  noaniq  (poligonal)  bo‘lishi  mumkin.  Katta 

toshlar ko‘pincha har xil (qatlam-qatlam) tuzilgan bo‘ladi. 

KT me`da osti bezidagi toshlarni tez va to‘g‘ri aniqlash imkoniga zga. 

Endoskopik retrograd pankreato-xolangiografiya yordamida toshlar tto‘llarda to‘g‘ri joylashganini, 

tosh bilan bog‘langan ikkinchi o‘zgarishlar va pankreatit belgilarini aniqlash mumkin. 

Me`da  osti  bezi  raki.  Yashirin  kechadi.  Tradision  tekshirish  usullari  (paypaslash,  laboratoriya 

tekshiruvi, rentgenologik va boshqa usullar) bilan me`da osti bezi rakini kech bosqichida, kattalashganda, 

qo‘shni a`zolarga tarqalganda va nyekrozlanganda aniqlanadi. 

Keyingi  yillarda  me`da  osti  bezi  rakining  takomillashishi,  klinika  amaliyotida  yangi  zamonaviy 

usullar:  ultratovush  bilan  tekshirish,  kompyuter  tomografiya,  endoskopik  retrograd  pankreato-

xolangiografiya,  angiografiya,  radionuklid  ssintigrafiya  qo‘llanishi  tufayli  bezdagi  rakni  o‘z  vaqtida 

aniqlash imkoniyati tug‘iddi. 

Me`da osti bezi raki shaharga nisbatan qishloqda ko‘p uchramokda. Bu rak ko‘proq kashandalarda 

kuzatiladi,  chunki  tamaki  tutunidagi  kanserogen  moddalar  jigardan  o‘t  orqali  chiqib,  qulay  sharoitda 

pankreatik  yo‘lga  o‘tadi.  Boshqa  omillarga  surunkali  pankreatit,  ko‘p  spirtli  ichimlik  ichish  va 

me`yoridan ortiq ovqat iste`mol qilish kiradi. 

Me`da  osti  bezi  raki  dastlab  surunkali  pankreatitga  o‘xshab  kechadi.  Me`da  osti  bezi  rakining 

boshlang‘ich  belgilari:  I)  oriqlash  va  dispeptik 

o‘zgarishlar;  2)  qorin  yuqorisida  simillagan  og‘riq 

sezish;      3)    birdaniga  hayotiy  qiziqish,  tonus  va 

faollikning io‘qolishi. Keyinchalik ularga qusish, suv va 

elektrolit almashuvining buzilishi, astsit, jigar, suyak va 

boshqa  a`zolarga  metastaz  berishi  qo‘shiladi.  Bemor 

juda oriqlab, jigar qomasidan vafot etadi. 

Me`da  osti  bezi  raki  ko‘proq  a`zo  boshchasida 

joylashadi  (322-rasm).  O‘sish  xarakteriga  qarab  u 

chegaralangan  tuguncha  va  diffuz-infiltrativ  bo‘lishi 

mumkin. O‘sma kattaligi har xil. Bez boshchasidagi rak 

ko‘pincha  qo‘щni  a`zolar  (o‘n  ikki  barmoq  ichakning 

pastga tushuvchi qismi) ga tarqalib, uning halqasini surib 

kengaytiradi,  ichki  konturlari  tishli  g‘ildirakka  o‘xshab, 

ichak  tyeshigi  esa  notekis  bo‘lib  qoladi.  Shilliq  parda 

burmachalari o‘zgaradi, unda tugunsimon tuzilma paydo 

bo‘ladi.  Bu  o‘zgarishlar  relaksion  duodenografiyada 

aniqlanadi. 

Bez boshchasidagi rak me`daning antral qismini yuqoriga siljitadi, katta egrilikda yoki me`daning 

orqa  devorida  botiqlar  paydo  qiladi,  katta  egrilik  konturi  notekis  bo‘ladi.  Me`da  osti  bezi  tanasi  va 

dumidagi  rak  ham  me`dani  old,  o‘ng  yoki  chap  tomonga  siljitadi.  Ba`zan  o‘n  ikki  barmoq  ichakning 

 

322-rasm.  Meda  osti  bezi  KT 



si.Bezning  boshcha  va  tanasidarak  (strelka 

bilan ko‘rsatilgan). 

 



 

258 


pastki  gorizontal  qismida  stenoz  paydo  qiladi,  o‘n  ikki  barmoq-ingichka  ichak  bukilmasi  va  chambar 

ichakning ko‘ndalang qismini ham siljitadi. 

Me`da  osti  bezi  rakining  diagaostikasida  KT  muhim  ahamiyatga  ega,  lekin  uni 

pnevmoretroperitoneum  qo‘yilgandan  keyin  yon  holatda  qilinadi.  Tomogrammada  bez  zararlangan 

qismining  diffuz  kattalashganligi  va  chegaralangan  g‘adir-budir  o‘sma  aniqlanadi.  O‘sma  qo‘shni 

a`zolarga  tarqalganda  uning  chegarasini  aniqlash  mumkin.  O‘smaning  joylashishi,  o‘sish  xarakteri, 

o‘lchami  va  tarqalishi  to‘g‘risidagi  ma`lumotni  splenoportografiya,  arteriografiya  yordamida  olish 

mumkin. 


Angiografiya  bipan  tekshirganda  me`da  osti  bezining  rakiga  xos  quyidagi  belgilar  aniqlanadi:  1) 

o‘sma  tomirlari  bor;  2)  argeriyalar  devori  naqshlangan;  3)  me`da  qismi  kattalashgan;  4)  tomirsiz  zona 

paydo bo‘lgan (A.P. Savchenko). 

 

 



Me`da  osti  bezining  raki  tomirlar  deformasiyasi,  torayishi  yoki  okklyuziyaga  olib  boradi.  Qon 

oqishi qiyinlashganda taloqda yoki darvoza venada tromboz paydo bo‘ladi. 

Me`da  osti  bezi  rakini  ultratovush  bilan  tekshirganda  zararlangan  joy  lokal    holatda  kattalashib  

ifodalanadi. 

Exostruktura  o‘zgaradi.  Bir  holatda  exosignal  umuman  yo‘qqa  o‘xshasa,  boshqa  holatda  kuchsiz 

intensivsathga ega diffuz yoyilgan exosignal borligi kuzatiladi. 

KT  da  me`da  osti  bezi  umumiy  yoki  qisman  kattalashgan  holda  ko‘rinadi  va  uning  fonida  o‘sma 

chiqib turadi. Obstruksiya joyi va kengaygan yo‘llar yaxshi ko‘rinadi. KT bilan diametri 2 sm va undan 

kattaroq bo‘lgan o‘smalar aniqlanadi. O‘smaning boshlang‘ich davrini bu usul bilan aniqlab bo‘lmaydi. 

Me`da  osti  bezining  sariqsiz  kechadigan  rakiga  shubxa  tug‘ilganda  poliklinika  sharoitida 

ultratovush va  rentgenologik usullar bilan me`da-ichak  yo‘lining  yuqori qismini tekshirish zarur. Me`da 

osti  bezi  joylashgan  sohada  o‘sma  aniqlansa,  stasionarda  bemorni  endoskopik  retrograd  pankreato-

xolangiografiya  va  bir  kun  o‘tgach  angiografiya  qilinadi.  Agar  bu  tekshirishlar o‘smani  operasiya  yo‘li 

bilan davolab bo‘lmaslikdan dalolat bersa, unda ikkinchi pankretografiya qilinadi va ingachka nina bilan 

me`da osti bezidan biopreparat olinadi (L.D. Lindenbraten). 

Ultratovush  bilan  tekshirish,  KT,  endoskopik  retrograd  pankreato-xolangiografiya  va 

arteriografiyalarning samaradorligiga qaramay, hozirgacha oddiy va xammabop rentgenologik tekshirish 

usullari o‘z ahamiyatini butunlay saqlab kelmoqda, chunki ular me`da osti bezi raki to‘g‘risida dastlabki 

fikrni aytish va shubhani maxsus tekshirish muassasalarida hal qilishga imkon beradi. 

 

SHOSHILINCH NUR DIAGNOSTIKASI 



Bemorlarga  tez  yordam  berish  va  kasallikka  tashhis  qo‘yishda,  zaruriy  hollarda,  ayniqsa  o‘tkir 

qorinda  (qorin  to‘satdan  qattiq  og‘rib  qolganda),  ichak  tugilishida,  qorin  bo‘shligadaga  a`zolar 

shikastlanganda  va  ichdagi  yiringlar  diagaostikasida  shoshilinch  nur  diagnostikasi  muhim  o‘rinni 

egallaydi.  Bunday  hollarda  sharoitga,  talabga  va  asbob-uskunalar  bilan  ta`minlanganligiga  qarab 

 

323-rasm. A-ko‘krak qorin soxasining old xolatdagi rentgenogermmasi. 1-



o‘roqsimon shakli erki xavo; 2-o‘ng va chap diafragma; 3-jigar. B  1-ravoq; 2-

Kloyber piyolachasi (xavo va suyuqlik). 




 

259 


rentgenologik, radionuklid va UTT usullari keng qo‘llaniladi. 

Me`da  va  ichak  yo‘llarida  yara  teshilgandagi  rentgenologik  belgilar  yuqorida  keng  bayon  etilgan 

(347-betga qarang). 

Ichak  tutilishi  (ileus).  Ichak  tutilishi  myexanik  va  dinamik  bo‘ladi.  Mexanik  tutilish  ichak 

teshigining  organik  torayishi  (o‘sma,  jipslashish,  chandiqli  o‘zgarish,  ichaklarning  buralib  qolishi,   

ichaklarning    bir-biriga    kirishi-invaginasiya)  natijasida  yuz  beradi..  Dinamik  ichak  tutilishi  qorin 

bo‘shlig‘idagi  a`zolar  kasalligida  (appendisit,  pankreatit,  jigar  sanchig‘i,  peritonit,  mezoadenit  va  b.q.) 

uchraydi.  Ichak  tutilishi  uchun  quyidagi  rentgenologik  belgilar:  Kloyber  belgisi-qorin  bo‘shlig‘ining 

umumiy  suratida  o‘ziga  xos.bo‘shliq  ichida  gorizontal  sathli  suyuqlik,  uning  yuqorisida  gaz  borligi 

(Kloyber  piyolachasi)  xarakterli.  Kloyber  piyolachasini  aniqlash  uchun  qorin  bo‘shlig‘i  suratini  tik 

holatda olish kerak (323-rasm, A, B). 

Ingachka  ichak  tutilishi  kasallik  boshlanganligidan  2-4  soat  keyin  ro‘y  beradi.  Jarayon  kindik 

atrofida  joylashadi.  Rentgenologik  belgilarga  gaz  pufaklari  ko‘pligi,  gorizontal  sathlar  aniqligi,  ular 

enining‘ bo‘yidan kattaroqligi kiradi. Agar gaz pufagining eni katta bo‘lsa, unda ravoq vujudga keladi. 

Yo‘g‘on  ichak  tutilishi  ro‘y  berganda  Kloyber  piyolachasi  U  hollarda  aniqlanadi.  Tipik 

rentgenologik  belgi  gaz  pufaklaryning  kattaligi  va  ularning  joylashishi  hisoblanadi.  Gaz  ko‘proq 

gorizontal  sathsiz  diffuz  yig‘indiga  o‘xshab  bo‘linadi.  Pufaklarning  tik  o‘lchami  gorizontaldan  katta 

bo‘lib,  ko‘pincha  qorin  bo‘shlig‘ining  tashqi  qismida,  jigar  va  taloq  burchagi  damida,  kamroq 

sigmasimon ichakda joylashadi. Funksional o‘zgarishlar xarakterli. 

Sigmasimon  ichak  buralib  qolganda  rentgenologik  tekshirish  juda  ehtiyotlik  bilan  kontrast  hukna 

qilib  o‘tkaziladi,  bunda  ichak  cho‘zilganligi  va  to‘xtab  qolgan  joy  borligi  aniqlanadi.  Agar  ichak  bariy 

sulfat  aralashmasi  bilan  to‘latilganda  aralashma  buralgan  joyga  yetib  bormasa,  buralgan  joy  borligidan 

dalolat beradi.  

Bolalarda  ichakning  keskin  tutilishi  sabablariga  jipslashishi  va  ichakning  bir-biriga  kirishidan 

tashqari, uning gijja va axlat toshi bilan to‘silib qolishi kiradi. Yosh bolalardagi zotiljam, dizenteriya va 

boshqa  kasalliklar  natijasida  paydo  bo‘lgan  toksikozlarda  ko‘pincha  ichak  parezi  gorizontal  sathga  ega 

juda  ko‘p  suyuqlik  yig‘ilishi  bilan  birga  kechadi.  Bunday  suyuqlik  ustida  havo  borligi  ba`zan 

appendektomiyadan  keyingi  bitishmada,  ko‘proq  3  yoshdan  katta  bolalar  orasida  uchrashi  mumkin, 

To‘siq yuqorisida ichak halqasi cho‘ziladi va Kerkring burmachalari ko‘rinmaydi. Bunday hollarda bolani 

rentgenda tekshirish kerak. Bolaga bariy sulfat aralashmasi beriladi va uning ichaqdan o‘tishi kuzatiladi. 

Agar  kontrast  massa  ichakdan  o‘tsa,  ichaqda  to‘siq  bo‘lmaydi.  Ko‘krak  yoshidagi  bolalarga  ingichka 

ichakni  yo‘g‘on  ichakdan  tafovut  qilish  uchun  bariy  sulfat  aralashmasi  ichiriladi,  yo‘g‘on  ichakka  esa 

havo yuboriladi. Agar havo yo‘g‘on ichakdan o‘tsa, bunda to‘siq yo‘qligini ko‘rsatadi. 

Gijja  invaginasiyasini  asosan  askaridalar  qo‘zg‘atadi,  natijada  ichakda  spastik  yoki  obturasion 

to‘siq  paydo  bo‘ladi,  Askaridalarni  aniqlash  juda  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  ular  boshqa  a`zolar 

(me`da, qizilo‘ngach, bronxlar, jigar, o‘t yo‘llari va b.q.) ga surilib kirib, turli asoratlarga sabab bo‘ladi. 

Ba`zan bolalar qorin bo‘shlig‘i a`zolarining sifatli rentgenogrammalarida askaridalar lentasimon yorug‘lik 

bo‘lib ifodalanadi. 

Kontrastlangan  rentgenologik  tekshirishda  bariy  sulfat  aralashmasi  qabul  qilingandan  30-60-120 

minut keyin dozalangan kompressiya qilib tik va gorizontal holatlarda olingan suratlarda gijjalar ingichka 

ichak xalqasida lentasimon yorug‘lik bo‘lib ifodalanadi, ular eni 5 mm, konturlari aniq, ikki tomoni o‘tkir 

uchli.  Soni  ko‘p  bo‘lsa,  qatorlashib  joylashadi.  Ichak  tonusining  pasayishi  (diskineziya)  kuzatiladi. 

Qisman  ichak  tutilishi  qorin  bo‘shlig‘ida  va  qorin  pardasi  orqasida  joylashgan  o‘smalar  ro‘yi-rost 

ifodalangaya gidronefroz va kattalashgan limfa tugunlarining ichakni siqib qo‘yishi natijasida yuz beradi. 

O‘tkir  ichak  tutilishining  UTT  belgalari  quyidagilar  bilan  xarakterlanadi:  1)  ichak  harakatining 

susayishi; 2) me`da yoki ichak yarasining teshilishi va peritonit belgilarining namoyon bo‘lishi; 3) korni 

bo‘shlig‘ida suyuqlik yig‘ilishi, uning ozligi, epigastral va jigar ostida kuzatilishi; 4) teshilishdan 6 soat 

o‘tgach  suyuqliqning  ko‘payishi  va  uning  ikkala  yonbosh  hamda  chanoqda  to‘planishi,  peritonit 

belgilarining kuchayishi.  

Peritonit kasalligi quyidagi  belgilar bilan kuzatiladi: 1) qorin bo‘shlig‘ida  chegaralangan suyuqlik 

zonasi borligi; 2) diffuz peritonitda yiringli suyukdik zonalarining ko‘pligi va ichak burmachalari orasida 

yig‘ilishi; 3) exosignallarining notekisligi; 4) suyuqlikning kichkina chanoqda yig‘ilishi va tarqalishi. Bu 

belgilar UTT bilan aniqlanadi. 

Ichakning  bir-biriga  kirishi  (invaginasiya).  Ko‘pincha  3-12  oylik  bolalarda  uchraydi.  Asosan 

ingichka ichakning yo‘g‘on ichakka; yo‘gon ichakning yo‘g‘onga; ingichka ichakning ingachkaga kirishi 

kuzatiladi.  Ichakning  bir-biriga  kirishi  ko‘proq  ilieosekal  sohada  qayd  qilinadi.  Bu  jarayonga  ichak 

o‘smasi,  ichak  tutqichning  uzunligi,  ko‘richakning  harakatchanligi,  dispepsiya  va  boshqalar  sabab 



 

260 


bo‘ladi.  Kasallik  to‘satdan  boshlanadi.  Bola  bezovta  bo‘laveradi.  Kuchli  og‘riqdan  baqirib  yuboradi, 

qusadi, axlatida qon bo‘ladi, qorni tutib-tutib og‘riydi, vaqti-vaqti bilan qattiqlanib turadi. Keyinroq gaz 

to‘planib, qorin shisha boshlaydi, devorning muskullari taranglashib, paypaslash qiyinlashadi. 

Invaginasiyaga  tashhis  qo‘yish  va  davolashda  yo‘g‘on  ichakka  havo  yuborish  usulidan 

foydalaniladi, u ko‘pincha ijobiy natija beradi va invaginasiya bartaraf etiladi. 

Rentgenologik  tekshirish  texnikasi  juda  oddiy.  Dastlab  qorin  bo‘shlig‘i  rentgenoskopiya  qilinadi 

yoki umumiy surat olinadi. Ba`zan gaz fonida invaginat soyasini aniqdash mumkin, u yumaloq yoki oval 

shaklda  bo‘ladi.  Agar  u  yaxshi  ko‘rinmasa,  yo‘g‘on  ichakka  to‘g‘ri  ichak  orqali  Richardson  balloni 

yordamida  havo  yuborib,  rentgenologik  tekshirish  o‘tkaziladi.  Rentgen  ekrani  nazorati  ostida  yo‘g‘on 

ichak  havo  bilan  to‘ldirilib,  uni  invaginat  sohasida  ushlanadi.  Invaginat  zichlangan  va  intensivsoyaga 

o‘xshab ko‘rinadi, u yumaloq yoki oval shaklda bo‘ladi. 

Ingichka ichak invaginasiyasida yo‘g‘on ichakni havo bilan to‘ldirgandan keyin bolaga bariy sulfat 

aralashmasi  ichiriladi  va  uning  o‘tishi  invaginatgacha  kuzatib  boriladi.  Ba`zan  kasallik  boshlangandan 

keyin  birinchi  sutkada  va  undan  kyechroq  peritonit  rivojlanishi  mumkin.  Rentgenologik  tekshirishda 

qorin  bo‘shlig‘ida  (tik  holatda)  gorizontal  sathga  ega  suyuqlik  borligi  aniqlanadi.  Qorin  bo‘shlig‘i  va 

a`zolarining  sh  i  k  a  s  t  l  a  n  i  sh  i.  Bu  shikastlanish (travma)  va  o‘q  tegib jarohatlanish  oqibatida  ro‘y 

beradi. Shikastlangan kishining hayoti asosan  shikastlanishning qanchalik tez aniqlanishi va o‘z vaqtida 

operasiya qilinishiga bog‘liq. Shikastlanishni anikdashda rentgenologik tekshirish asosiy usul hisoblanadi. 

O‘zgarishlar  xarakteri,  shikastlangan  joy  va  yot  jismlarni  aniqlash  uchun  bemor  turli  holatlarda 

tekshiriladi  va  suratlar  olinadi.  Me`da-ichak  yo‘li    shikastlanganda  qorin  bo‘shlig‘ining  yuqorisida, 

diafragma  tagida  havo,  kichik  chanokda  suyuqlik  va  chegaralangan  meteorizm  borligi  xarakterli.  Gaz 

hajmi  teshikning  o‘lchamiga  bog‘liq.  Diafragma  jarohatlangan  bo‘lsa,  rentgenologik  tekshirishda  uning 

gumbazi  yuqori  turganligi  va  harakati  cheklanganligi  ma`lum  bo‘ladi.  Jigarning  shikastlanishi  ochiq  va 

yopnq  bo‘lishi  mumkin.  Ochiq  shikastlanish  sanchilish-qirqilish  va  o‘q  tekkanda  yuz  beradi. 

Shikastlanish  xarakterini  o‘rganishda  rentgenologik  tekshirish  bebaho  ahamiyatga  ega,  Shikastlangan 

kishi troxoskopda gorizontal va yon holatda tekshiriladi. Diagnostika jigarda yot jism soyasini aniqlashga 

va  sanchilib  kirish  natijasida  teshik  borligiga  asoslanadi.  Ba`zan  jigar  shikastlanganda  bo‘shliq  a`zolar 

(me`da, ichaklar) yorilib ketishi mumkin, bular uchun rentgenologik belgi - diafragma tagida bo‘sh gaz va 

qorin bo‘shlig‘ida qon bo‘lishidir. 

 

 



Buyrak  va  siydik  yo‘llari  shikastlanganda  ular  faoliyatini  tezda  aniqlash  uchun  radiorenografiya 

usulidan foydalaniladi. Buning uchun ikki kanalli radiograf, radiofarm preparat -131-yod-gippuran kerak. 

Tekshirish  radiorenografiya  deb  ataladi. Tekshirish  texnikasi:  bemor  muolaja stoliga  chalqancha  yotadi. 

Radiograf  detektori  (nur  qabul  qiluvchi  qismy)  har  bir  buyrakka  to‘g‘rilab  moslanadi,  ya`ni  tana 

yuzasidan 2-4 sm nariroq o‘rnatiladi. Radiografii elektr tokiga ulab, nurlarni qabul qilishga tayyorlaniladi. 

So‘ngra  bemorning  har  1  kg  vazniga  3,7-7,4  kBk  hisobida  shpritsga  kerakli  faollikka  ega  dozada  RFP 

olinadi va bilak venasiga yuboriladi. Tekshirish shu zahoti boshlanadi. Normada 15-20 minut vaqt ichida 

egri chiziq harakatdagi lenta qog‘oziga rangli (o‘ng buyrak-ko‘k, chai buyrak - qizil) bo‘lib yozidadi, uni 

radiorenogramma  deb  ataladi.  U  uch  fazadan  iborat.  Har  bir  fazami  o‘rganib,  buyrak  va  siydik 

yo‘llarining faoliyati aniqlanadi. Usul oddiy, tezda ma`lumot olish mumkin. 

Bulardan  tashqari,  shoshilinch  nur  diagnostikasida  ultratovush  usullari  keng  qo‘llaniladi.  Ular 

yordamida a`zo va uning atrofidagi to‘qimalar holati, kosacha-jom sistemasi bilan siydik yo‘lining ikkiga 

bo‘linishi, buyrak parenximasining exogenligi, mag‘iz va po‘sloq qavatlarining qalinligi, toshlar, kistalar, 

 

324-rasm. Ko‘krak-qorin soxasining ikki xolatdagi rentgenogrammasi; A-o‘ng 



diafragma tagida boshliq; B-o‘ng yon xolatda bo‘shliq (xavo va suyuqlik). 


 

261 


o‘sma  yoki  tuzilmalarni  tezda  aniqlash  va  o‘rganish  mumkin.  Usulni  bajarish  uchun  tayyorlanishning 

hojati yo‘q, qisqa vaqtda tekshirib tashhis qo‘yish uchun ma`lumot olish mumkin. 

Qorin i ch i  d a  g  i  yiringlanish.  Unta  operasiya,  yaraning  teshilishi,  o‘q  tegib  yarador  bo‘lish  va 

b.q. sabab bo‘ladi. Bunda zudlik bilan jarrohlik usulidan foydalanish zarur. Davoning samaradorligi o‘z 

vaqtida to‘g‘ri tashhis qo‘yilishiga bog‘liq. Qorin ichidagi yiringlanish ko‘pincha diafragma tagida, jigar 

sohasida, me`da cho‘ltog‘ida va kichik charvida joylashadi (324-rasm). 

Qorin  ichidagi  yiringlanish  diagnostikasida  rentgenologik  tekshirish  birinchi  o‘rinni  egallaydi, 

uning  yordamida  asosiy  va  qo‘shimcha  belgilarni  aniqlash  mumkin.  Asosiy  belgiga  bo‘shliq  va  uning 

ichida suyuqlik bilan gaz borligi; qo‘shimcha belgilarga morfologik o‘zgarishlar va funksional buzilishlar 

(a`zoning  siljishi,  diafragma,  plevra  reaksiyasi  va  b.q.)  kiradi.  Absseslar  turlicha  kattalikda  (10  sm  va 

undan kattaroq) bo‘lishi mumkin. Rentgenologik tekshirish bemor tik holatda turganda va yon pozitsiyada 

(lateropozisiyada) o‘tkaziladi. Jarayon joylashgan tomondagi diafragmaning yuqori turishi xarakterli. 

Jigar  abssesi,  bemor  tik  turganda  jigar  soyasi  fonida  bo‘shliq  va  unda  gorizontal  sathga  ega 

suyuqlik  hamda  yuqorisida  gaz  borligidan  aniqlanadi,  buning  uchun  rentgenografiya  qilinadi.  Boshqa 

joydagi  absseslar  ham  shu  tartibda  anilanadi.  Qorin  devoridagi  abssesni  aniqlash  uchun  bemor  yon 

holatda  tekshiriladi.  Xarakterli  rentgenologik  belgilarga  qorin  devorining  5-6  sm  gacha  qalinlashishi 

(normada 2 sm) va bo‘shliqda suyuqlik bilan gaz borligi kiradi. 

Me`da-ichakdan  qon  oqishida  ko‘p  bemorlarni  shoshilinch  ravishda  rentgenologik  tekshirish 

alohida o‘rinni egallaydi. Uni bemorning ahvoliga qarab, salomatligi imkoi bersa, o‘tkaziladi. Tekshirish 

rentgenoskopiyadan  boshlanadi,  kerak  bo‘lsa  rentgenografiya  qilipadi.  Hozir  ko‘proq  endoskopiyadan 

foydalaniladi.  shunday  qilib,  bemorlarni  umumiy  klinik  tekshirishda  rentgenologik  va  boshqa  nurlar 

yordamida tekshirishlar asosiy o‘rinni egallab, ular klinisistlarga shoshilinch hollarda o‘z vaqtida to‘g‘ri 

tashhis  qo‘yishda  byebaho  yordam  bermoqda.  Bundan  tashqari,  ovqat  hazm  qilish  sistemasi 

patologiyasini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 

 

MUSTAQIL TAYYORLANISH UCHUN NAZARIY SAVOLLAR 



Jigarni nur bilan tekshirish usullari va qo‘llaniladigan RFP lar. 

O‘t yo‘llarini tekshirishda qo‘llaniladigan kontrast moddalar va RFP ga 

tavsif bering. 

O‘t  yo‘llarydagi toshlarga tavsif bering. 

Me`da osti bezini nur bilan tekshirish usullarini ayting. 

O‘tkir qorin kasalligining rentgenologik belgilarini ayting, 

Qorin bo‘shlig‘i va a`zolarining teshilishi rentgenologik belgalari. 

Ichak tutilishining rentgenologik belgilarini ayting. 

Ichak tutilishyning UTT belgilarini ayting. 

 

 



VII BOB 

SIYDIK-TANOSIL A`ZOLARINING NUR DIAGNOSTIKASI 

Buyrak va siydik yo‘llari patologiyasini o‘rganishda qo‘lga kiritilgan yutuqdir nur diagnostikaning 

muvaffaqiyatlariga bog‘liq. Rossiyada urologiyada  rentgenologik usullarni ishlab chiqish va amaliyotda 

joriy qilish asoschisi S.P.Federov kliniqasida bu sohaga katta ahamiyat berilgan. 

Sobiq  Ittifoq  rentgen-urologiyasining  rivojlanishiga  olimlar  V.I.Vorontsov,  A.A.  Gagman, 

N.A.Lopatkin, A.YU.Pitel, S.P.Fedorov va boshqalar katta hissa qo‘shganlar. 

Respublikamizda  siydik-tanosil  a`zolarining  normal  va  kasalliklarini  turli  nurlar  yordamida 

o‘rganishda, yanga usullar ishlab chiqish va amaliyotda joriy etishda, ilmiy kadrlar va sog‘liqni sakdash 

sistemasiga  amaliy  mutaxassislar  tayyorlashda  O‘zbekiston  olimlari  va  amaliy  shifokor  mutaxassislari: 

D.A.  Arustamov  (O‘zbekiston  urologiya  markazining  asoschisi  va  rahbari),  professorlar  F.A.Oqilov, 

A.D.Vvedyenskiy,  B.N.Kalmikov,  M.U.Mirsoatov,  T.M.Mirzayev,  N.Q.Murodxo‘jaev,  K.YE.Nikishin, 

Y.P.Pogorelka, A.X.Xafizov va boshqalar katta jonbozlik ko‘rsatdilar va faol qatnashdilar. 

Rentgenurologiyadagi  keyingi  taraqqiyot,  rentgentexnikaning  takomillashi,  rentgen  tasvirni 

kuchaytirgach  (RTK),  yangi  rentgen  apparatlar,  kuchaytiruvchi  ekranlar  va  rentgenkontrast  moddalar 

paydo  bo‘lishi  hamda  tibbiyotda  qo‘llanilishi  tufayli  ular  yordamida  rentgenogrammalarda  siydik 

yo‘llarining aniq ifodasini olishga sharoit tug‘ildi. 

BUYRAK VA SIYDIK YO‘LLARINING RENTGEN ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI 

Turli  rentgenologik  tekshirish  usullari  bilan  olingan  rentgenogrammalardagi  rentgenologik 

tasvirlarni to‘g‘ri tushunish uchun buyrak va siydik-tanosil a`zolari (buyrak, buyrak jomi, siydik chiqarish 



Yüklə 3,79 Mb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə