O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Qarshi Davlat universiteti Zoologiya kafedrasi

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus

ta’lim vazirligi

Qarshi Davlat universiteti

Zoologiya kafedrasi
“Himoyaga tavsiya etilsin”

Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti

dekani _________dots. B.Хo’jamqulov

“____”_______2013 yil

Egamova Surayyo Anvar qizining

«5420100-Biologiya» ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun

“Koson tumanida ekiladigan qulupnay o’simligiga zarar keltiruvchi zararkunandalar tur tarkibi, biologiyasi va ularga qarshi

kurash tadbirlari”

mavzusida yozgan

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Ilmiy rahbar:_________dots.J.Berdiev

«Himoyaga tavsiya etilsin»

Zoologiya kafedrasi mudiri

___________ dots.J.Berdiyev

_________________2013 yil

Qarshi-2013

M U N D A R I J A
KIRISH…………………………………………………………………….

1-BOB. QULUPNAY O’SIMLIGIGA ZARAR KELTIRUVCHI ZARARKUNANDALARNING MORFO - ANOTOMIK TUZILISHIDAGI MUHIM BELGILARI ………………

1.1. Zararkunandalarning morfo-anatomik tuzilishidagi muhim belgilari ….

2-BOB. QULUPNAY O’SIMLIGIGA ZARAR KELTIRUVCHI ZARARKUNANDALARNING TUR TARKIBI, BIOEKOLOGIYASI VA ZARARI ………………..

2.1. Qulupnay bargxo’ri Galerucella tenella, qulupnay uzunburuni Anthonomus terreus ning bioekologiyasi va zarari …

2.2. Qulupnay kanasi Tarsonemus pallidus, ildiz shirasi Eriosoma ulmining bioekologiyasi va zarari ………………….

2.3. Ildiz kemiruvchi (Agrotis segetum), kuzgi tunlamlar (A.exlamationis) va shilliqurtlarning (Agriolimax reticulatus) bioekologiyasi va zarari……..

3-BOB. ZARARKUNANDALARGA QARSHI KURASH TADBIRLARI ………………………………………………

3.1. Zararkunandalarga qarshi agrotexnik kurash tadbirlari ….

3.2. Zararkunandalarga qarshi biologik kurash usuli …………

XULOSA ……………………………………………………………….

Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………...

KIRISH
O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki bosqichida qo’lga kiritilgan eng muhim natija shaxsiy tomorqalarni kengaytirish, yangi sug’oriladigan yerlarni shaxsiy xo’jaliklar va bog’-dala hovli uchastkalariga ajratib berish yo’li bilan aholini amalda yer bilan ta‘minlashdan iborat bo’ladi... (I.A.Karimov).
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichida qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga qishloq xo’jaligi hamda qishloq xo’jalik xom ashyosini qayta ishlash bilan bog’liq tarmoqlarning respublikamiz hozirgi iqtisodiyotida o’ynayotgan roli sabab bo’ldi.

Agrar sektor hissasiga 1995 yil 1 yanvarida yalpi ichki mahsulotning 24 foizidan ko’prog’i to’g’ri keldi. Xalq xo’jaligida band bo’lganlarning 37 foizga yaqini va barcha aholining yarmidan ko’prog’i qishloqda yashaydi. Ularning moddiy ahvoli respublika hayotining mana shu yetakchi sohasidagi ahvol bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir.

Qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasini tobora mustahkamlash, dehqonchilik ishlarini mexanizatsiyalash va ximiyalashtirish hamda yerlarni keng miqyosda melioratsiyalash yo’li bilan uni muntazam ravishda intensivlashtirish O’zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator qarorlarida belgilab berilgan vazifalarni ado etishning hal qiluvchi shartlaridan hisoblanadi.

Dehqonlar oldida qulupnay ekinlari hosildorligini yanada oshirish vazifasi turibdi. Bunda kasalliklar va zararkunandalarga chidamli serhosil navlarni ekish, ekinlarni almashlab ekishni ishlab chiqarishga joriy etish, ximizatsiya va o’simliklarni zararkunanda, kasallik va begona o’tlardan himoya qilish g’oyat muhim rol o’ynaydi.

Qulupnay ekinlari zararkunandalardan eng ko’p zararlanadigan ekinlardan hisoblanadi. Unga turli hasharot va kanalar tushadi. Agar himoya choralari ko’rilmasa, ekinlarning hosili ancha kamayadi va mahsulotning sifati pasayadi.

Qulupnay o’simligiga zarar keltiruvchi zararkunandalarning morfo-anatomik tuzilishidagi muhim belgilarini va ularga zarar keltiruvchi zararkunandalarning tur tarkibi, bioekologiyasi, zararini o’rganish shu kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. O’rganilgan ma‘lumotlar asosida zararkunandalarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi.

Ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi Koson tumanida ekiladigan qulupnay o’simligiga zarar keltiruvchi zararkunandalar tur tarkibi biologiyasi va ularga qarshi kurash tadbirlarini o’rganishdan iborat bo’lib, maqsadga muvofiq quyidagi vazifalarni belgilab olindi:

- qulupnay o’simligiga zarar keltiruvchi zararkunandalarning morfo-anatomik tuzilishidagi muhim belgilarini o’rganish.

- qulupnay o’simligiga zarar keltiruvchi zararkunandalarning tur tarkibini aniqlash.

- aniqlangan turlarning bioekologik xususiyatlarini o’rganish.

- zararkunandalar tomonidan keltirilgan zararini o’rganish.

- zararkunandalarga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqish.

- zararkunandalarga qarshi agrotexnik kurash tadbirlarini o’rganish va qo’llash.

- zarakunandalarga qarshi biologik kurash usulini qo’llash.

Ishning ilmiy yangiligi. Koson tumani sharoitida qulupnay o’simligi ekiladigan maydonlarda 2012-2013 yillar yil fasllariga qarab bir qator kuzatuvlar olib borildi.

Kuzatuvlarimiz shu tumanning qulupnay o’simligi ekilgan xonadonlarda o’tkazdim. Kuzatuvlarimiz natijasiga ko’ra qulupnay o’simligi bir qator zararkunandalar qulupnay bargxo’ri Galerucella tenella, qulupnay uzunburuni Anthonomus terreus, qulupnay kanasi Tarsonemus pallidus, ildiz shirasi Eriosoma ulmi, ildiz kemiruvchi tunlamlar va shilliqurtlar bilan zararlanishi ma‘lum bo’ldi.

Biz kuzatuv olib borgan yillari yuqorida qayd etilgan zararkunandalar orasida shilliqurtlardan to’rli shilliqurt – A.reticulatus turi ko’p uchradi. Bu tur G.Vanek ma‘lumotlari asosida aniqlandi. Bu turning bio-ekologik xususiyatlari va zarari Koson tumani sharoitida ilk marotaba o’rganildi. Turga qarshi kurashning agrotexnik va biologik usullari aniqlandi. Kurash choralari qo’llanilgan maydonlarda yuqori hosil olishga erishildi.

Ishning aprobatsiyasi. BMI va uning materiallari Tabiatshunoslik va geografiya fakultetining Zoologiya kafedrasi qoshida tashkil etilgan «Zoolog» to’garagida ma'ruza qilingan va ilmiy-amaliy konferensiyada maqola bilan qatnashgan.

Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3-bob, xulosa, ishlab chiqarishga tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, matni betni tashkil qiladi. Ishga ta rasm ilova qilingan.
Muallif bitiruv malakaviy ishni bajarishda va uni tayyorlashda ko’rsatgan yordamlari, bergan qimmatli maslahatlari uchun ilmiy rahbari, dots.J.Berdievga va Zoologiya kafedrasi professor-o’qituvchilariga o’z minnatdorchiligini bildiradi.

1-BOB. QULUPNAY O’SIMLIGIGA ZARAR KELTIRUVCHI ZARARKUNANDALARNING MORFO-ANOTOMIK TUZILISHIDAGI MUHIM BELGILARI
1.1. Zararkunandalarning morfo-anatomik tuzilishidagi muhim belgilari
Zararkunanda turlari tabiatda juda keng tarqalgan va ular turlicha tuzilishga ega. Hozirgi vaqtda 1 mln. ga yaqin hashorat turi borligi ma‘lum.. Chunki ular kam o’rganilgan hududlar va tropik, zonalardan har yili 7-8 mingga yaqin yangi turi topilib turadi.

Umuman hashoratlarning turlari va soni qolgan hamma hayvon turlari bilan o’simlik turlarini qo’shib hisoblagandan ham ko’p. Har bir tur o’ziga xos tuzilishga va xusiyatga ega. Zarakunanda hasharotlarning tuzilishidagi o’ziga xos belgilarini muhitga moslashish darajasini, tabiatda tutgan o’rnini, odamlar uchun ahamiyatini boshqa tomonlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu xususiyatlarini chuqurroq o’rganish zararkunanda hashoratlarni yo’qotish va ayni vaqtda foydali hashoratlarni saqlab, ulardan foydalanish imkoniyatini beradi.

Zararkunanda hashoratlarning tanasi va o’simtalarini qoplab turgan teri qatlami kutikula o’zaro elastik parda vositasi bilan tutashgan qattiq birikmalardan tashkil topgan. Terining bu tartibda tuzilishi zararkunanda hashorat tanasining ust tomonidan bo’g’imlarga ajralishini ta‘minlaydi. Teri tuzilishidagi bu xususiyat zararkunanda hashoratga muskullari vositasida tananing turli qismlarini egishga va uning o’simtalarini harakatga keltirishga imkon beradi. Terining qattiq qismlari skelet rolini o’ynaydi, chunki unga tananing hamma harakat muskullari tutashgan.

Shu bilan zararkunanda hashorat umurtqali hayvondan farq qiladi. Zarakunnadalarning tanasi harakatchan bo’lib, qator bo’g’imlarga bo’lingan. Ularning bo’g’imlari ketma-ket joylashgan bo’lib uning tanasi uch qismga bo’lingan. Bular bosh, ko’krak va qorin qismlaridir. Bosh qismi 5-6, ko’krak qismi 3 va qorin qismi 2 bo’g’imdan iborat. Demak, hashoratlar tanasidagi bo’g’imlarning umumiy soni 19 tagacha bo’lishi mumkin. Lekin evolyutsion tarakkiyot natijasida o’zaro o’xshash bo’g’imlar sonining kamayganligini yoki to’la taraqqiy etmagan bo’g’imlari vazifalari almashinishi tufayli birlashib ketganligini ko’rish mumkin. Shuning uchun bo’lsa kerak, ayrim zararkunandalarda bo’g’imlar soni 14 tadan oshmaydi, ba‘zilarida undan ham kam.

Zararkunanda hashoratning qattiq teri qatlam umurtqalilarnikiga nisbatan birmuncha afzal: u tanani tashqi muhit ta‘siridan saqlaydi. Kutikula ichki organlarini himoya qiladi, organizmdagi suvni bug’lanishdan saqlaydi va ichki muskullarni birlashish joyi bo’lib xisoblanadi. Bo’g’imoyoqlilarning har bir bo’g’imida ma‘lum miqdorda o’simtalar bo’lishi mumkin. Lekin ayrim zararkunandalarda bu metamerlik yo’qolgan, faqat harakat o’simtalari oyoqlari ko’krak qismida saqlanib qolgan.

Bosh qismida og’iz organlari va bir juft mo’ylov hamda oddiy va murakkab ko’zlar bo’ladi. Bundan tashqari, juda ko’p zararkunandalarda bir va ikki juft qanotlar vujudga kelgan. Shunday qilib, zararkunandalar morfologiyasida quyidagi belgilar: tanalari bo’g’imlarga ajralgan, bosh-ko’krak va qorin qismlari mavjud. Boshida og’iz organi va bir juft mo’ylabi, ko’z organlari bor, ko’kragi uch bo’g’imdan oldingi, o’rta va orqa ko’krakdan iborat va uch juft oyoqlar, qanotlari hamda 10-11 bo’g’imli qorin qismidan iborat.

Zararkunandalar tanasi kutikula bilan qoplangan. Kutikula uch qatlamdan iborat. Kutikulaning gipodermaga yopishgan pastki qavati egiluvchan va elastik tuzilgan. Ikkinchi qatlam tikka taxlangan tartibda o’rnashgan. Kutikulaning uchinchi qatlami juda yupqa pardadan iborat. Kutikula kavatlarining qalinligi har xil bo’ladi. Zararkunandalarning muskul to’qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo’lgan skelet va ichki muskullarga bo’linadi. Skelet muskullari 3 guruhga bo’linadi: bosh, ko’krak va qorin muskullari. Juda ko’p muskullar ko’krak bo’limida o’rnashgan bo’lib, ularga oyoqlar va qanotlar birikkan.

Ovqat xazm qilish organlari. Zararkunandalarning ovqat hazm qilish organlari og’iz qismidan boshlanib, qizilo’ngach, oshqozon, orqa chiqarish teshigi bilan tamomlanadi. Oshqozon organi oldingi, o’rta va orqa ichaklardan tashkil topgan. Oldingi va orqa ichak ichki tomonidan kutikula bilan qoplangan, o’rta ichakda esa bunday po’st yo’q. Shuning uchun qabul qilingan ovqat ichakning shu qismida suriladi.

Nafas olish organi. Zararkunandalarning nafas olish organi traxeyalar sistemasidan iborat. Traxeyalar ko’krak va qorincha segmentlarining ikki yonboshida juft bo’lib joylashgan, nafas olish teshiklari tashqi muhit bilan uzviy bog’liq. Nafas olish teshiklari bir juftdan o’n bir juftga qadar bo’lishi mumkin. Traxeyalarning boshlanish qismi yo’g’on poya shaklida bo’lib, shoxlangan sari ingichkalashib boradi va uchlari berk juda ko’p kanalchalar bilan tugaydi. Traxeyalarning ichki devorchasi kutikula bilan qoplangan bo’lib, uning biroz qalinroq qismi spiral formasida tuzilgan.

Qon aylanish sistemasi. Zararkunandalarning qon aylanish sistemasi ochiq, qoni gavda bo’shlig’ini, organlar oralig’ini to’ldirib yuvib turadi. U naychaga o’xshash tuzilgan bo’lib, orqa uchi berk tomirdan iborat va tananing ikki yon tomonida joylashgan. Bu tomirning orqa bo’limi yurak oldingisi esa aorta deb ataladi. Aorta to’g’ri naychadan iborat bo’lib, oldingi qismi bevosita tana bo’shlig’iga ochiladi.

Qon aylanish protsessi qo’yidagi tartibda amalga oshadi: qon teshikchalari orqali yurakka kirib, yurak kameralari muskullarining qisqarishi natijasida aortaga, undan esa tana bo’shliga haydaladi. Qon oqimi ichki organlar va o’simtalarni yuvib, yurakka qarab siljiydi va uning ichiga kiradi. Qonning yurak bo’yicha harakatlanish kameralarining kengayishi va qisqarishi natijasida ro’y beradi. Hashoratlar qoni oqish, sarg’ish yoki yashil suyuqlik-gemolimfadan va rangsiz hujayralar - gemotsitlardan iborat. Oziq moddalar gemolimfadan o’tib butun tanaga tarqaydi.

Nerv sistemasi. Nerv sistemasi hayvon organizmining hamma faoliyatini boshqaradi. U uch qismdan: markaziy, simpatik va periferik sistemalardan iborat. Zararkunandalarning markaziy nerv sistemasi tananing qorin tomonida joylashgan, nerv zanjirchasi tipida tuzilgan va nerv tugunchalari hamda ulardan tomirlangan nervlardan iborat. Nerv tugunchalari uzunasiga va ko’ndalang bog’langan bo’lib ular nerv hujayralari to’plamidan tashkil topgan.

Zararkunandalarning hayot kechirishi. Zararkunandalar yetuk davriga qadar bir necha marta o’zgarishga uchraydi. Zararkunanda hashoratlar to’liqsiz o’zgarish va to’liq o’zgarishli o’zgaruvchan bo’ladi. Zararkunanda hashoratlar to’liqsiz o’zgarish bilan rivojlanganda ketma-ket ketuvchi faza (tuxum, lichinka va yetuk) ni o’taydi.

Bu gruppa zararkunandalarning lichinkalari tashqi ko’rinishidan yetuk zotlarga o’xshaydi, faqat ulardan kichikligi va qanotlarining taraqqiy etmaganligi, bo’g’imlarining miqdori kamligi va yana bir qator belgilari bilan farq qiladi. Lichinka katta bo’lgan sari qanotlar paydo bo’ladi, tana yiriklashadi, bo’g’imlarning miqdori ortib, yetuk zotga o’xshab boradi. To’liqsiz o’zgarishli hashoratlarga chigirtkalar, qandalalar va o’simlik bitlari misol bo’ladi.

To’liq o’zgarish bilan rivojlanuvchi hashoratlar to’rtta rivojlanish fazasini: tuxum, lichinka, g’umbak va yetuk hashorat fazasini o’tadi. To’liq o’zgarish bilan rivojlanuvchi hashoratlarga qo’ng’izlar, kapalaklar, pashshalar, chivinlar, burgalar va pardaqanotlilar kiradi. Ularning lichinkalari ham har xil, lekin ular uchta: 1) kampodeosimon lichinkalar; 2) chuvalchangsimon lichinkalar; 3) qurtsimon lichinkalar kabi tiplarga birlashtirish mumkin. g’umbaklar tashqi tuzilishi jihatidan uch asosiy tipga ajratiladi:

1. Yalang yoki ochiq g’umbak. Jild po’sti yo’q, kelgusi yetuk zot tana o’simtalari (qanot, oyoq va boshqalar) ning belgilari aniq ajralib turadi, qo’ng’izlar, parda qanotlilar bunga misol bo’ladi.

2. Parda yoki yopiq g’umbak. Tanasi jild po’stli, tanaga yopishib o’rnashgan, kelgusi qanotlar, oyoqlar, burtlar aniq ko’rinmaydi. Bunga kapalaklar g’umbagini misol keltirish mumkin.

3. G’ulag’umbak yoki soxta g’umbak. Teri qoplagich soxta g’umbak ichida, shu sababli pupariy nomi bilan ham yuritiladi, bunday bochkacha formali g’umbak pashshalarda uchraydi

Zararkunanda hasharotlarda ham boshqa umurtqasiz hayvonlardagi singari ichki skelet bo’lmaydi, ularda skelet vazifasini qattiq, qalin va elastik xususiyatga ega bo’lgan teri bajaradi. Ularning terisi ichki organlarni himoya qiladi va ularga muskullar birikkan bo’ladi. Hasharotlar terisining elastiklik xususiyati uning harakatlanishiga yordam beradi. Hasharotlar tanasi uch qismdan: bosh, ko’krak va qorin qismdan iborat.

Bosh qismda bir juft mo’ylov va murakkab ko’z, ba‘zilarida esa ikki-uch juft oddiy ko’z va og’iz joylashgan bo’ladi. Turli hasharotlarda og’iz tuzilishi har xil bo’lib, quyidagilarga: kemiruvchi, sanchib-so’ruvchi, so’ruvchi, yalovchi, sanchib-yalovchiga bo’linadi. Qo’ng’iz, chigirtka, chumoli va boshqa hasharotlarning og’iz tuzilishi kemiruvchi tipda bo’lib, ular qattiq tishsimon jag’lari bilan o’simlikning barg va poyalarini, yirtqich hasharotlar esa o’z o’ljalarini osongina tishlab oladilar. Gul nektari bilan oziqlanuvchi kapalaklarda og’iz tuzilishi naysimon uzun bo’lib, u oziq moddalarni so’rib olishga moslashgan.

Qandala va chivinlar og’zi sanchib-so’ruvchi tipda tuzilgan. U og’zini dastlab o’simlik to’qimasi yoki odam terisiga sanchib naysimon kanal orqali so’lak ajratadi, keyin undagi shira yoki qonni so’radi. Ba‘zi kapalaklarning, ikki qanotlilar vakillarini og’iz apparati butunlay rivojlanmagan bo’ladi va ular lichinkalik davrida yig’ilgan oziq moddalar hisobiga yashaydi.

Hasharotlarning oyoqlari yuguruvchi, sakrovchi, suzuvchi, tutuvchi, yopishuvchi, yig’uvchi va qazuvchi tuzilishga ega. Hasharot oyoqlarining bunday xilma-xil bo’lishi yashash sharoiti va hayot kechirishga bog’liq. Masalan, tez harakat qiluvchi hasharotlarning oyoqlari uzun va yuguruvchi tipda bo’ladi, bu esa ularga tez yurishiga yordam beradi.

Chigirtkaning oyoqlari sakrovchi, uzun va yo’g’onlashgan bo’ladi. Tuproqda yashovchi turlarda esa oyoqlar qazuvchi tipda tuzilgan. Ko’pchilik hasharotlarda bir juft qanot bo’lib, o’rta va keyingi ko’krakka joylashadi. Ikki qanotlilarda esa qanot bir juft bo’lib, bular o’rta ko’krakka joylashadi. Tuban hasharotlar kenja sinfiga kiruvchi hasharotlarda esa qanot mutlaqo bo’lmaydi.

Hasharotlarning qorin qismi 11-12 ta sigmentdan iborat, ko’pchilik hasharotlarda bu sigmentlar bir-biri bilan harakatchan, ba‘zi turlarda esa harakatsiz tarzda birikkan bo’lishi mumkin. Qorin ham xar xil turlarda turlicha shaklda, tuzilishiga ko’ra keng qorin, osilgan qorin, doyasimon qorin kabi xillari bo’ladi.

Qorin segmentlarining yon tomonida 7 yoki 8 juft maxsus nafas teshiklari joylashgan bo’lib, undan havo maxsus kanalcha (traxeya)lar orqali hasharot tanasining, ichki qismlariga o’tadi va organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan. SO2 ni tashqariga chiqarib yuboradi.

Qorinning oxirgi (8-9) segmentlarida jinsiy yoki himoya funksiyasini bajaradigan maxsus organlar hosil bo’ladi. Masalan, arilar gonapofiz nayza hosil qilib, himoya funksiyasini bajaradi.

Boshqa ko’pchilik turlarda gonapofiz erkagining tashqi jinsiy qo’shilish organini, urg’ochilarida esa tuxum qo’ygich vazifasini bajaradi. Hasharotlar o’z tuxumlarini tuproqqa, o’simlik barglariga, poyalarga,hayvon tanalariga va boshqa joylarga qo’yadi.

Hasharotlar tanasining nomiga mos tanasining oldingi qismida bir juft-ikkita qanoti bor, ba‘zilarida esa qanotlar bo’lmasligi ham mumkin. Ikki qanotlilarning boshi juda harakatchan bo’ladi. Ko’kragining o’rta qismi oldingi va orqa qismiga nisbatan rivojlangandir. Bosh qismida joylashgan mo’ylovlari ba‘zi turlarida ko’p bo’g’ini bo’ladi.

Qorin qismi 8-10 segmentlidir. Qanotlarida asosan uzunasiga ketgan tomirlar bo’lib, qanotlar pardasimon tuzilishga ega. Qanotlarni harakatga keltiruvchi muskullar rivojlangan. Qanotlar bir sekundda 300 dan 600 martaga qadar harakat qila oladi. Ikki qanotlilar turkumining vakillari har xil muhitda yashaganligi uchun ular tuxumlarini har xil joylarga qo’yadilar.

Ba‘zi turlari suvda, ba‘zilari tuproqda, ba‘zi turlari esa, hayvonlarning tanasiga tuxum yoki lichinka qo’yadi. Ko’pgina turlarining tuxumlari oq rangda bo’ladi. Tuxumlari chiqqan lichinkalar oyoqsiz, ba‘zi turlarining lichinkasi hatto boshsiz bo’lib, ularda og’iz vazifasini ilmoqsimon tuzilmalar boshqaradi. Bu turkumning ko’p vakillari juda tez ko’payib, bir yilda 3-4 hatto 10 dan ortiq avlod beradi.

Hasharotlarning ko’pchilik turlari, hasharotlar sinfining ikki qanotlilar turkumiga kiradi. Hasharotlar ustida olimlarning uzoq yillar davomida olib borgan kuzatishlariga qaraganda, hasharotlar yer yuzida keng tarqalgan, lekin tabiiy sharoit ularning tuzilishi va katta kichikligiga o’z ta‘sirini ko’rsatgan.

Masalan, sovuq iqlim sharoitidagi, ba‘zi hasharotlarning kattaligi 0.25-0,7 mm, issiq iqlimda yashovchi hasharotlarniki esa 25-30 sm atrofida bo’ladi. Hasharotlar tanasining tashqi tomoni, qattiq xitin qoplamidan, ya‘ni mexanik va ximiyaviy xususiyatiga ega bo’lgan tarkibdan iborat.

Zararkunanda hasharotlarni og’iz qismlari oziqlanish usullariga munosib tuzilgan. Umuman olganda zararkunanda hasharotlarning deyarli ko’pchiligida og’iz apparatining tuzilishi yalovchi, sanchib so’ruvchi, sanchib yalovchi tipda tuzilgandir. Bularga bosh qismida joylashgan mo’ylovlari ba‘zi turlarida 3 bo’g’imli bo’lsa, boshqalarida ko’p bo’g’imli bo’ladi.

Zararkunanda hasharotlarning ko’rish organlari oddiy va murakkab fasetkali bo’ladi. Murakkab ko’zlar o’z navbatida bir necha o’n, yuz va hatto mingta ko’zchalaridan iborat bo’ladi. Masalan, respublikamizda keng tarqalgan qora pashshada har biri 2000 mayda ko’zchalardagi tashkil topgan 2 ta ko’z bo’ladi. Hasharotlarning ko’kragi 3 sigmentdan iborat.

Har qaysi sigmentning qorin tomonida bir juftdan oyoq, o’rta va keyingi segmentlarning ust tomonida bir juftdan qanotlar joylashgan. Hasharotlarning hayot kechirish tarziga ko’ra ularning oyoqlari yugurishga, sakrashga, suzishga, kovlashga va boshqa shunga o’xshash vazifalarni bajarishga moslashgan bo’ladi. Ko’pchilik zararkunanda hasharot turlarining qanotlari bir yoki ikki juftdan iborat bo’ladi. Hasharotlar tuxum qo’yish yo’li bilan ko’payadi. Tuxumdan chiqqan lichinka ma‘lum yoshlarni o’tab voyaga yetadi (imago) va uchadigan hasharotga aylanadi.

2- BOB. QULUPNAY O’SIMLIGIGA ZARAR KELTIRUVCHI ZARARKUNANDALARNING TUR TARKIBI, BIOEKOLOGIYASI VA ZARARI.
2.1. Qulupnay bargxo’ri Galerucella tenella, qulupnay uzunburuni Anthonomus terreus ning bioekologiyasi va zarari.
Bu ekin zararkunandalari qatoriga eng avval hammaxo’r hasharotlardan ildiz kemiruvchi tunlamlar, quyruqli buzoq boshi, gamma tunlami, ildiz shiralari, shuningdek shilliq qurtni kiritish mumkin. Ammo rezavor meva o’simligining o’ziga moslashgan zararkunandalari ham bor. Bularga qulupnay bargxo’ri va qulupnay uzunburuni misol bo’ladi.

Qulupnay bargxo’ri (Galerucella tenella) Qo’ng’izlar turkumining bargxo’rlar (Chrusomelidae) oilasiga mansub zararkunandalar hisoblanib, Qozog’iston hamda O’zbekistonning Qashqadaryo viloyati tog’ bag’riga yaqin joylashgan tumanlarida uchraydi.

Qo’ng’izlari qulupnay paykalida va uning atrofida turli o’simliklar qoldig’i ostida qishlab chiqadi. Bahorda aprel oylarida uyg’onib, qulupnay o’simtalariga yopiriladi, barglarini kemirib teshib tashlaydi. Aprelning ikkinchi-uchinchi o’n kunliklarida tuxum qo’yishga kirishadi: uni asosan 4-6 tadan bargning ost tarafiga qo’yadi.

Zararkunanda qiyg’os ko’paygan yillari har bir o’simlikka 35-40 tadan tuxum to’g’ri keladi. Bahor faslida 10-12 kundan keyin lichinkalar ochib chiqadi va o’simlikka tarqab oziqlana boshlaydi. Ular barg skeletini qoldirib shikastlaydi. 20-25 kundan keyin yerga tushib g’umbaklanadi va yana 10-15 kundan keyin yangi bo’g’in qo’ng’izlari paydo bo’ladi. O’zbekiston sharoitida yiliga 2 ta bo’g’in berib rivojlanadi.

Qo’ng’iz va lichinkalari o’simlik bargini va qisman mevasini yeb, uni normal rivojlanishdan qoldiradi.

1-rasm. Koson tumanida hududida ekilgan qulupnay ekini.

2-rasm. Qulupnay o’simligiga zarar keltiradigan qulupnay uzunburuni (Anthonomus terreus)

3-rasm. Zararlangan qulupnay mevasi

Qulupnay uzunburuni (Anthonomus terreus) – qo’ng’izlar turkumining uzunburunlar (Surculionidae) oilasiga mansub. Qulupnay zararkunandasi sifatida uni birinchi bor S.Beytenov va T.Seylxanov ta‘riflashgan. Zararkunanda Qozog’istonning tog’ bag’ri tumanlarida Oltoydan to Shimoliy Tyanshangacha tarqalgan. Toshkent viloyatining Qibray va Bo’stonlik tumani xo’jaliklarida bu hasharot 1998 yili ko’plab urchib, qulupnay hosiliga jiddiy zarar yetkazgan. Hozirgi kunda O’zbekistonning tog’ oldi va qulupnay ekiladigan maydonlarida keng tarqalgan.

Qo’ng’izlari tog’ bag’ridagi na‘matak o’simligi ostida xazonlar orasida qishlab qoladi. Aprel oylarida uyg’ongan qo’ng’izlar na‘matakning yosh o’simtalari bilan qisman oziqlangach, qulupnayga uchib o’tadi va bu o’simlik barg va gullarini kemirib shikastlay boshlaydi.

Qulupnay shonalay boshlagan davrda urchib, har bir shonaning yonidan kemirib tayyorlangan teshikka odatda bittadan tuxum qo’yadi. Tuxum qo’yilgan teshikchani berkitgach, shona bandini qisman kemirib qo’yadi.

Buning natijasida 3-4 kundan keyin shona qurib sinib tushadi. Lichinkalik davri (shona ichida) o’rtacha 16 kun davom etadi, so’ng g’umbaklanib 4-7 kundan keyin qo’ng’izga aylanadi va tashqariga uchib chiqadi. Yosh qo’ng’izlar qulupnay barglari bilan qisman oziqlanib qishlash joylariga uchib ketadi. Bir yilda bir bo’g’in berib rivojlanadi.

Qulupnay uzunburunining shikasti sababli O’zbekiston sharoitida turli yillari har gektar paykalda 12 tadan 16 sentnergacha hosil kamaymoqda.(T.M.Seylxonov ma‘ulmoti, 2005 y )

4-rasm. Qulupnay uzunburunining umumiy ko’rinishi.