O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI M. LAFASOV JAHON TARIXI (1918—2008) Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik To‘ldirilgan va qayta ishlangan nashr TOSHKENT «TURON-IQBOL» 2010 Mas’ul muharrir: E. Z. Nuriddinov — Nizomiy nomli TDPU «Xorijiy mamlakatlar tarixi» kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori. Taqrizchilar: S. X. Nosirxo‘jayev — tarix fanlari doktori, professor. E. X. Xoliqov — tarix fanlari doktori, professor. A. Qirg‘izboyev — tarix fanlari doktori. Sh. Ergashev — tarix fanlari nomzodi. S. J. Suvonova — Mirobod akademik litseyi tarix fani o‘qituvchisi. D. G. Jo‘raboyeva — Toshkent Islom universiteti qoshidagi akademik litsey tarix fani o‘qituvchisi. I. Muqumova — Toshkent bank kolleji tarix fani o‘qituvchisi. © «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2008. © «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2009. © «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2010. ISBN 978-9943-14-082-0 Lafasov M. Jahon tarixi: Akad. litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/ M. Lafasov; Mas’ul muharrir E. Z. Nuriddinov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. — T.: «Turon-Iqbol», 2010. — 368 b. O‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarni qayta ko‘rib chiqish va yangilarini yaratish bo‘yicha Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tarix fani guruhi tomonidan nashrga tavsiya etilgan. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun uzluksizligi va uzviyligi ta’minlangan «Jahon tarixi» o‘quv dasturi asosida yozilgan ushbu darslikda jahondagi asosiy davlatlarning XX—XXI asr boshlaridagi tarixi, xalqaro munosabatlar, fan, madaniyat tarixi yoritilgan. 63.3(0)
L25 ББК 63.3(0)ya722 3 Zamon talabi shuki, professorlar va o‘qituvchilar o‘zlarida mavjud bilim va saviya bilan cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini qunt va sabot bilan o‘rganib, mag‘zini chaqib, undan keyin o‘z talabalariga saboq berishlari zarur. Islom Karimov KIRISH Dunyo XX—XXI asr boshlarida Aziz o‘quvchilar! Siz o‘rta umumta’lim maktabini tugallab, endi akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji quchog‘iga keldingiz. O‘rta umumta’lim maktabida jahon tarixining qadimgi davridan tortib, to 1918-yilgacha bo‘lgan davrni o‘rgandingiz. Qo‘lingizdagi kitob esa siz o‘qigan tarixiy davrlarning bevosita davomi bo‘lib, bugungi kungacha jahon mamlakatlarida yuz berayotgan o‘zgarishlar bilan tanishtiradi. Eng muhimi, bu o‘zgarishlarni, tarixiy voqealarni chuqur idrok qilib, tafakkur tegirmonidan o‘tkazib, undan mamlakatimizda yangi, qudratli demokratik jamiyat qurishda foydalanish hamda uni milliy istiqlolga xizmat qildirish zarur. Insoniyat tarixida XXI asr ham boshlandi. Bu asrda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan tarixiy jarayonlar, hodisalar va voqealar Sizning ko‘z o‘ngingizda ro‘y berishi shubhasiz. Hamma gap ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarix fani ham bu jarayon, hodisa va voqealarning sabablari va mohiyatini qanchalik haqqoniy va tushunarli tarzda yoritib berishida. XX asr tarixi bilan tanishish Sizga insoniyat bu asrni qanday boshlagan edi, uni qanday tugalladi va yangi — XXI asrga, yangi ming yillikka dunyo nima bilan kirib keldi, degan savollarga baholi qudrat javob beradi. Dunyo XX asrga ikkinchi sanoat inqilobi boshlanishi bilan kirib keldi. Bu asrda insoniyat ilm-fan va texnika taraqqiyotida ulkan yutuqlarga erishdi. Ertaklardagi «uchar gilamlar» hayotiy reallikka aylandi. Inson bolasi dastlab samolyotlarda, keyinchalik esa kosmik raketalarda fazoga parvoz qildi. Hatto, uning oyog‘i Oyga ham yetdi. XX asr boshlaridan davlatning jamiyatda tutgan o‘rnida tub o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Bu hodisa keyinchalik davlatning iqtisodga aralashuvi, iqtisodda davlat sektorining vujudga keltirilishi, davlatning iqtisodiy islohotlarga bosh bo‘lishi, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi masalasiga chuqur e’tibor berishi bilan izohlanadi. Bu hodisa mehnat bilan kapital o‘rtasidagi qarama-qarshilikni yumshatishni, oxir-oqibatda ijtimoiy inqiloblarning oldini olishni, keyinroq esa ularning butunlay keraksiz bo‘lib qolishini ta’minladi. Insoniyatning ilg‘or qismi ijtimoiy inqiloblar mislsiz qon to‘kishlarga, vayrongarchiliklarga olib kelishini tushunib yetdi. 4 Ular mehnat ahlining insoniy huquqlari uchun kurashda birinchi o‘ringa ijtimoiy islohotlarni qo‘ydilar. Sanoatlashgan davlatlar bu borada juda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. XX asr tarixga inson huquqlari uchun kurash asri bo‘lib ham kirdi. Bu o‘rinda Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1948-yilda qabul qilgan «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi» katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Buning natijasi o‘laroq mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlarga mustaqillik berish masalasi har qachongidan ham dolzarb bo‘lib qoldi. To‘g‘ri, mustamlaka zulmidan xalos bo‘lish birgina hujjatning kuchi bilan amalga oshgani yo‘q. Mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlar ayni paytda milliy-ozodlik kurashi ham olib bordilar. Oxir-oqibat ular o‘z ozodliklarini qo‘lga kiritdilar. O‘z taqdirlarini o‘zlari belgilash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu asrda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Usmonli Turklar, Portugaliya kabi davlatlar o‘z mustamlakalaridan ajraldilar, shuningdek, mustamlakachi imperiya — sobiq Sovet davlati quladi. Natijada, dunyo siyosiy xaritasida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ko‘plab mustaqil davlatlar tashkil topdi. XX asr oxiriga kelib mustamlakada yashayotgan xalqlar deyarli qolmadi. Binobarin, XX asr mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi va qulashi asri bo‘lib ham tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Bugun dunyoda 200 dan ortiq yaqin davlat mavjud. Ularning ko‘pchiligida respublika tuzumi mustahkam qaror topdi. To‘g‘ri, monarxiya davlatlari ham mavjud. Biroq monarxlar avvalgidek cheklanmagan huquqlarini yo‘qotgan. Ularning aksariyati real hokimiyatga ega emas. Monarxlari real hokimiyatga ega bo‘lgan davlatlarda despotizm emas, ma’rifatli monarxiya qaror topdi. XX asrda dunyo nisbatan adolatli va demokratik bo‘lib qoldi. Dunyo aholisining turmush darajasi o‘sdi. Natijada, uning o‘rtacha umr ko‘rish yoshi ortdi. Insonlar nisbatan erkin bo‘lib qoldilar. Ayni paytda, XX asrda insoniyat uchun eng ko‘p darajada kulfat va azob-uqubatlar keltirgan hodisalar ham ro‘y berdi. Ularning ichida eng dahshatlisi birinchi va ikkinchi jahon urushlari edi. Bu urushlarda o‘nlab million odamlar halok bo‘ldi. O‘nlab million odamlar esa mayib-majruh bo‘lib qoldilar. Konsentratsion lagerlarda odamlar ustidan dahshatli tajribalar o‘tkazildi, ular tiriklay yondirildi. Insoniyatga qarshi birinchi bor yadro quroli ishlatildi. Bularning bari insonlarni urushga nisbatan nafrat bilan qarashga o‘rgatdi. Ayni paytda dunyoda yangi jahon urushiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tinchliksevar kuchlarning qudratli harakati vujudga keldi. Buning natijasi o‘laroq yangi jahon urushining oldi olindi. Yangi jahon urushining ro‘y berish imkoni bor edimi? Ha, bor edi. Chunki ikkinchi jahon urushidan keyin dunyo bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘lindi. Ularning biriga sobiq Sovet davlati, ikkinchisiga Amerika Qo‘shma Shtatlari bosh bo‘ldi. Natijada, xalqaro maydonda «sovuq urush» davri boshlandi. Misli ko‘rilmagan darajada qurollanish poygasi avj oldi. Qator davlatlar dahshatli, ommaviy qirg‘in qurollariga ega bo‘ldi. Shu tariqa ular insoniyat 5 sivilizatsiyasini bir necha bor yo‘q qilib tashlashga qodir bo‘lgan qurollar zaxirasini yaratdilar. To‘g‘ri, 1991-yilda Sovet davlatining qulashi bilan dunyoning bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘linishi barham topdi. Biroq, afsuski, bu hodisa dunyoda tinchlikning mustahkam asoslari yaratilishiga olib kelmadi. Prezident Islom Karimov so‘zlari bilan aytganda, dunyo hamon mo‘rtligicha qolmoqda, ayni paytda bu mo‘rtlikning sabablari quyidagilardir: — bir qancha mamlakatlarda borayotgan keskin siyosiy kurashlar; — milliy o‘zlikni anglashning faol jamlanganligi hamda millatlar va ayrim elatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashiga intilayotganligi; — etnik va millatlararo ziddiyatlar saqlanib qolayotganligi; — siyosiy va diniy ekstremizmning turli shakllari kuchayib borayotganligi; — dunyoning katta qismida iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan mamlakatlar saqlanib qolayotganligi; — mamlakatlar, xalqlar o‘rtasida, ayrim bir mamlakat ichida, shuningdek, ijtimoiy guruhlar o‘rtasida iqtisodiy va ijtimoiy tabaqalanish kuchayib borayotganligi. Ayni paytda insoniyatni qator global muammolar — mintaqaviy mojarolar, diniy ekstremizm va aqidaparastlik, xalqaro terrorchilik, narkobiznes, ekologiyadagi tanglik, dunyoning turli burchaklarida hamon davom etayotgan ocharchilik va to‘yib ovqat yemaslik, turli yuqumli kasalliklarning tez tarqalishi va shu kabilar tashvishga solmoqda. Insoniyat XXI asrda bu muammolarning hal etilishi zarurligini teran anglab yetmoqda. Nufuzli xalqaro tashkilotlar va buyuk davlatlar bu muammolarni hal etishda jahon hamjamiyatiga bosh bo‘lmoqlari bugungi kunning talabidir. Mustaqil O‘zbekiston davlati ham bu kabi muammolarni hal etishdek umuminsoniy oliyjanob ishga o‘zining munosib hissasini qo‘shish borasida baholi qudrat harakat qilmoqda. Darslikda ushbu voqealar, chunonchi, dunyo davlatlarining deyarli bir asrlik tarixi izchil bayon etilgan. Darslik mualliflarning 2005 va 2006-yillarda nashr etilgan, tajriba-sinov natijalari hamda amaliyotchi o‘qituvchilar fikrlari bo‘yicha qayta ishlangan va to‘ldirilgan «Jahon tarixi» o‘quv qo‘llanmasi va yangi takomillashtirilgan o‘quv dasturi asosida yaratildi. Har bir mamlakat tarixida ibrat olsa arziydigan voqea-hodisalar ko‘p. Siz ularni chuqur o‘rganing, mushohada qiling, erkin fikr yuritib, xulosa chiqaring. Umuminsoniy qadriyatlardan, ibratli voqealardan, davlatlar taraqqiyotidan jonajon O‘zbekistonimizning ravnaqi uchun foydalanishga harakat qiling. Har qanday yaxshi voqea-hodisalardan milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasini mustahkamlashga intiling. O‘z turmushingizni, millatimiz ravnaqini, Vatanimiz qudratini, yurt tinchligini, xalqimiz farovonligini yanada yaxshilashga harakat qiling. Zero, «ko‘p asrlik tariximiz shuni ko‘rsatadiki, inson dunyoqarashi shakllanishida ma’rifatning, xususan, ijtimoiy fanlarning o‘rni beqiyos. 6 Bu jamiyatshunoslik bo‘ladimi, tarix, falsafa, siyosatshunoslik bo‘ladimi, psixologiya yoki iqtisod bo‘ladimi — ularning barchasi odamning intellektual kamolga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega» (Islom Karimov). Darslikni tayyorlashda tarix fanlari doktori, prof essor G. A. Hidoyatovning shaxsan roziligi bilan uning materiallaridan foydalanildi. Darslikning 34—35-paragraflari tarix fanlari nomzodi Hamza Kichkilov bilan hamkorlikda, uning materiallari asosida yozilgan. Darslik ba’zi kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shu sababli darslik haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan mutaxassislarga muallif minnatdorchilik bildiradi. Fikr-mulohazalar quyidagi manzilga yuborilishi mumkin:
100100, Toshkent shahri, 2-Chimboy ko‘chasi, 96-uy. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. 7 BIRINCHI BO‘LIM DUNYO IKKI JAHON URUSHI ORALIG‘IDA 1-bob. G‘ARB MAMLAKATLARI 1—2-§. Xalqaro munosabatlar Sizga 9-sinf darsligidan ma’lumki, Birinchi jahon urushi 1918-yil 11-noyabrda Germaniyaning Antantaga taslim bo‘lishi bilan tugadi. Shundan so‘ng urush aybdori bo‘lgan German bloki davlatlari bilan yetkazilgan zararni qoplash va shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik boshlandi. Ko‘p asrlardan beri urush g‘olibi bo‘lgan davlat yoki davlatlar guruhi bilan yengilgan davlat yoki davlatlar o‘rtasida shartnoma imzolangan. G‘olib tomon yengilgan tomonga o‘z xohish-istagini o‘tkaza olgan, albatta. Birinchi jahon urushi ham bundan mustasno bo‘lmadi. G‘olib Antanta bilan mag‘lub To‘rtlar ittifoqi o‘rtasida imzolanadigan tinchlik shartnomasining matnini tuzish uchun Fransiya poytaxti Parij shahriga 27 davlat delegatsiyasi to‘plandi. Ular Versal saroyida imzolangan tinchlik shartnomasini ishlab chiqish ustida bir yil ishladilar. V. Vilsonning «14 moddasi» asosida Versal saroyida 5 ta davlat (Germaniya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya va Turkiya) bilan imzolanadigan 5 ta shartnoma matni tayyorlandi. Shu 5 ta shartnoma birgalikda «Versal tizimi» deb ataldi. Buyuk davlatlarning Osiyo va Tinch okean havzasidagi munosabatlarini tartibga solish maqsadida 1921—1922-yillarda Vashington shahrida 9 ta davlat ishtirokida konferensiya o‘tkazildi. Bu konferensiyada uchta shartnoma imzolandi. Shu tariqa Versal — Vashington tizimi nomi tarixda qoldi. Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemanso tinchlik shartnomasi shartlarini ishlab chiqish bo‘yicha xalqaro konferensiyaning Parij shahrida o‘tkazilishini qattiq turib himoya qildi, va nihoyat, u o‘z maqsadiga erishdi. Parij konferensiyasi 1919-yilning 18-yanvar kuni o‘z ishini boshladi. Konferensiya ochilishining aynan shu kunga belgilanganligi bejiz emas edi. 1870— 1871-yilgi Fransiya—Prussiya urushida g‘olib Prussiya bilan yengilgan Fransiya o‘rtasidagi shartnoma aynan shu saroyda imzolangan va 18-yanvar kuni shu saroyda Germaniya imperiya deb e’lon qilingan edi. G‘oliblar Germaniyani tahqirlash uchun aynan shu kuni konferensiya ishini boshladilar. Germaniyani tahqirlashdan Fransiya ayniqsa manfaatdor edi. Shuning uchun ham konferensiyani kirish so‘zi bilan ochgan Fransiya Prezidenti A. Puankare o‘z so‘zida, jumladan, bunday degan edi: «Adolatsizlik bilan vujudga kelgan Germaniya imperiyasi o‘z hayotini baxtsizlikda tugatdi». Versal — Vashington tizimi nima? Parij tinchlik konferensiyasi 8 Tinchlik konferensiyasida 27 davlat vakillari qatnashgan bo‘lsa-da, amalda barcha asosiy masalalar «katta uchlik» deb atalgan (AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya) davlat rahbarlari tomonidan hal etildi. Ularning ichida Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemanso o‘zining jo‘shqin nutqlari bilan ajralib turar va o‘ta qiziqqonligi tufayli «yo‘lbars» degan laqab olgan edi. Konferensiyaga to‘rtlar ittifoqi davlatlari hamda Sovet Rossiyasi taklif etilmadi. Katta uchlik davlatlari garchand To‘rtlar ittifoqiga qarshi urushda ittifoqchi bo‘lgan bo‘lsalar-da, ularning har biri Parij konferensiyasi qarorlari aynan o‘zlarining maqsadlariga mos kelishini istar edilar. Xususan, AQSH o‘zini dunyoning yetakchi davlati, Yevropa davlatlariga bergan qarzi hamda Birinchi jahon urushining Antanta foydasiga hal bo‘lishiga qo‘shgan hissasi, shuningdek, Vilson ilgari surgan tinchlik dasturi AQSHga jahonni ma’naviy idora qilish huquqini beradi, deb hisoblar edi. AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropa siyosatini belgilovchi davlatlar bo‘lib qolishini istamas, shuning uchun Germaniya butunlay kuchsizlantirilgan holatga tushirib qo‘yilishiga qarshi edi. Buyuk Britaniya Germaniyaning dengiz va iqtisodiy qudratini sindirganligini o‘zining katta yutug‘i deb hisoblardi. Germaniyaning sobiq mustamlakalarini o‘z imperiyasi tarkibiga qo‘shib olishga intilardi. Ayni paytda Fransiyaning Germaniya hisobiga kuchayishini ham istamas edi. Parij tinchlik konferensiyasi. Chapdan o‘ngga: D. Lloyd-Jorj, V. Orlando, J. Klemanso, V. Vilson. «Katta uchlik» o‘rtasidagi ziddiyatlar 9 Shuning uchun Fransiya Bosh vaziri J. Klemansoning Buyuk Britaniya Bosh vaziri D. Lloyd-Jorjga: «G‘alabadan keyin darhol Britaniya bizning dushmanimiz bo‘lib qoldi»,— deb ta’na qilganligi bejiz emas. Bunga javoban Lloyd-Jorj Klemansoga qarab kulib turib: «Britaniyaning siyosati shunday emasmi?» — deb javob qaytarganligini tarix unutgan emas. Lloyd- Jorj Fransiya kuchayib ketishining hamda bolsheviklar solishi mumkin bo‘lgan xavfning oldini olish maqsadida kuchli Germaniyaning saqlanib qolishidan manfaatdor edi. Bundan tashqari, Buyuk Britaniya AQSHning jahon siyosatida tutgan o‘rni, shuningdek, harbiy-dengiz qudrati tobora oshib borayotganligidan tashvishda edi. Biroq bu jarayonning oldini olishga qodir emas edi. Chunki AQSH Buyuk Britaniyani qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylantirib qo‘ygan edi. Buning ustiga iqtisodi tobora kuchsizlanib, moliyasi va savdosi izdan chiqib bormoqda edi. Fransiya katta uchlik ichida eng ko‘p zarar ko‘rgan davlat edi. Chunki urush harakatlari uning hududlarida olib borilgan edi. Ayni paytda u ham qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylanib qoldi. Bu ham yetmaganidek, Sovet hukumati podsho Rossiyasining chet davlatlardan olgan qarzini to‘lashdan bosh tortganligi Fransiya uchun qattiq zarba bo‘ldi. Chunki chor Rossiyasi eng ko‘p qarzni Fransiyadan olgan edi. Shuning uchun ham u barcha yo‘qolgan boyliklari o‘rnini Germaniya hisobidan qoplashni istar edi. Bundan tashqari, Fransiya Germaniyaning nihoyatda kuchsizlantirilishi tarafdori edi. Fransiya nafaqat Germaniya bir vaqtlar undan tortib olgan hududlarini qaytarib olishni, ayni paytda Germaniyaning Saar ko‘mir havzasi va Reyn daryosining so‘l sohilidagi yerlarni ham qo‘shib olishni istar edi. Shuningdek, Fransiya Yevropaning Ruminiya, Chexoslovakiya va Polsha kabi davlatlaridan kelgusida Germaniyaga qarshi o‘ziga xos bir ittifoq tuzish niyatida ham edi. Ayni paytda Fransiya hukmron doiralarining rejasiga ko‘ra, bu davlatlar Sovet Rossiyasiga qarshi kurashda ham asqotishi lozim edi. «Katta uchlik» esa Sovet Rossiyasiga qarshi kurash masalasida yagona fikrda edi. 1919-yilning 28-iyunida Versal saroyida yengilgan Germaniya bilan g‘olib Antanta davlatlari o‘rtasida shartnoma imzolandi. Bu shartnoma tarixga Versal tinchlik shartnomasi nomi bilan kirdi. Versal shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini urushning aybdorlari deb e’lon qildi. Shartnomaga ko‘ra, Fransiya Elzas va Lotaringiyani o‘ziga qaytarib oldi. Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar Ittifoqi boshqaruviga berildi. 15 yildan so‘ng bu viloyat taqdiri plebitsey yordamida hal etiladigan bo‘ldi. Uning ko‘mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki bo‘lib qoldi. Reyn daryosining chap sohilini 15 yil muddatga Antanta okkupatsiya qildi. Reyndan sharqqa qarab 50 km hudud to‘la demilitari- Versal tinchlik shartnomasining imzolanishi 10 zatsiyalashtirildi. Germaniya Polsha va Chexoslovakiyaning mustaqilligini tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan hududlar, Sharqiy Pomore Polshaga berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish imkoniga ega bo‘ldi. Eypen, Malmedi va Morelle okruglarida plebitsey o‘tkazildi, natijada bu okruglar Belgiyaga o‘tdi. Klaypeda esa Litvaga o‘tkazildi. Shlezvigning shimoliy qismi Daniyaga, Sileziyaning bir qismi Chexoslovakiyaga berildi. Gdansk shahri esa Millatlar Ittifoqi boshqaruvidagi «erkin shahar» deb tan olindi. Shu tariqa Germaniya 1914-yilning 1-avgustiga qadar bo‘lgan o‘z hududining 1/8 qismini yo‘qotdi. Germaniya Avstriyaga bo‘lgan da’volaridan voz kechishga majbur etildi. Avstriyaning mustaqilligi Antanta davlatlari tomonidan kafolatlanadigan bo‘ldi. Bundan tashqari, Germaniya dunyodagi barcha mustamlakalaridan mahrum etildi va ular g‘oliblar o‘rtasida taqsimlandi. Chunonchi, Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya va Fransiyaga o‘tdi. Shuningdek, Buyuk Britaniyaga Tanganika (Germaniya Sharqiy Afrikasi); Belgiyaga Ruanda va Urundi; Janubiy Afrika Ittifoqiga — Janubi-g‘arbiy Afrika (Namibiya); Yaponiyaga Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Karolina orollari, Xitoyning Szyaochjou viloyati, Shandun yarim oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta miqdorda reparatsiya to‘lovi majburiyati yuklandi. Komissiya reparatsiya miqdorini 1921-yilning 1-mayigacha belgilaydigan, Germaniya esa ungacha Antantaga 20 mlrd markani oltin, mahsulotlar, kemalar va qimmatbaho qog‘ozlar bilan to‘lashi zarur edi. Reparatsiya muammosi 1921-yilning aprel — may oylarida London konferensiyasida hal etildi. Unga ko‘ra, reparatsiya 132 mlrd oltin marka miqdorida belgilanadi. Uning 52 foizi Fransiyaga; 22 foizi Buyuk Britaniyaga; 10 foizi Italiyaga; 8 foizi Belgiyaga; Gretsiya, Ruminiya va Yugoslaviyaga birgalikda 6,5 foizi; 0,75 foizi Yaponiyaga to‘lanishi kerak edi. Bu ochiqcha talonchilik Antanta davlatlarining Versal shartnomasida yozib qo‘ygan quyidagi fikrlari bilan oqlanar edi: «Germaniya va uning ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro‘y bergan urushda ittifoqchilar (Antantani nazarda tutishayotir) va ularga qo‘shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan talafot va zarar uchun butun mas’uliyatni Germaniya o‘z zimmasiga oladi». Germaniya uchun bunday katta miqdorda reparatsiya to‘lash nihoyatda og‘ir edi. Biroq uning rozi bo‘lishdan boshqa iloji yo‘q edi. Hayot Germaniya oldiga ikki imkoniyatni ko‘ndalang qilib qo‘ydi: yo qo‘yilgan shartga rozi bo‘lib, tinchlikka erishish, yoki yana urushga kirishib butunlay xonavayron bo‘lish. Versal shartnomasi Germaniyada umumiy harbiy majburiyatni taqiqladi. Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy kemalarga, harbiy va dengiz aviatsiyasi va tank qo‘shinlariga ega bo‘lish huquqidan mahrum etildi.
11 Shunday bo‘lsa-da, Germaniyaga 100 ming kishilik qo‘shinga ega bo‘lish (bu qo‘shin faqat ko‘ngillilar asosidagina tashkil etilishi mumkin edi) huquqi berildi. Vudro Vilsonning fikricha, bu qo‘shin Germaniyaga ichki tartibni saqlash va bolshevizm xavfiga qarshi turish uchun zarur edi. Millatlar Ittifoqi (Millatlar Ligasi ham deyishadi) — bu, dunyo davlatlarining xalqaro tashkiloti edi. Tashkilotning asosiy vazifasi — tinchlikni va xalqaro xavfsizlikni ta’minlashdan iborat bo‘lishi kerak edi. Bunday tashkilotni tuzish tashabbusi bilan AQSH Prezidenti V. Vilson chiqdi va bu uning 14 moddali tinchlik dasturida o‘z ifodasini topgan edi. Antantaning yetakchi davlatlari (Buyuk Britaniya va Fransiya) bu tashabbusni qo‘llab-quvvatladi. 1919-yilning 14-fevral kuni dunyoning 44 davlati tashkilotning Nizomi (4 ustavi)ni tasdiqladilar. Tashkilotning oliy organi Assambleya edi. Uning ishida barcha a’zo davlatlar ishtirok etardi. Assambleyalar oralig‘ida Ittifoqning ishiga Ittifoq Kengashi rahbarlik Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|