Postać Ewangelisty Marka w tradycji Kościoła

Postać Ewangelisty Marka w tradycji Kościoła
W liturgii 25 kwietnia wspominamy postać św. Marka Ewangelisty. Warto się bliżej spotkać ze św. Markiem, który pozostając w cieniu wielkich apostołów potrafił wypełniać wielkie dzieło ewangelizacji.

Marek należy do tych postaci, po których zostają wielkie dzieła, ale o których tak mało wiemy. Spróbujmy na podstawie tradycji odtworzyć życie św. Marka Ewangelisty.

Znamy go pod dwoma imionami Marka i Jana. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że należał do grupy Żydów, którzy posługiwali się dwoma imionami, jednym w środowisku hellenistyczno-rzymskim, a drugim w środowisku judaistycznym. Imię Jan mogło być bardziej preferowane w Jerozolimie, a imię Marek poza Palestyną. Imię Jan (hebr. Johanan, gr. Ioannes) oznacza „Jahwe okazał miłosierdzie”). Imię Marek (łac. Marcus, gr. Marcos) wywodzi się ze środowiska hellenistyczno- rzymskiego od słowa „młot”. Z chwilą oderwania się pierwotnego Kościoła od Synagogi powoli tradycja opuszczała hebrajskie Jan a preferowała tylko imię Marek. Stąd tylko pod tym imieniem występuje w późniejszej tradycji Kościoła.

Według tradycji (św. Hieronim, Klemens Aleksandryjski) Marek pochodził z Krainy Cyrenejskiej położonej nad Morzem Śródziemnym w Afryce Północnej (obecnie Libia).¹ Kraina wzięła nazwę od głównego miasta Cyreny, które założono w 631 r. przed Chr., a w czasach hellenistycznych przeżywało dynamiczny rozwój. Tutaj została założona przez Arystypa szkoła filozoficzna w IV w. przed Chr., którego koncepcje rozwinęli następnie Teodoros i Hegesias. Chociaż szkoła przestała funkcjonować w połowie III w. przed Chr. to jej wpływy duchowe mogły pozostać w środowisku Cyrenejki. Ciekawy pogląd reprezentował Hegesias, który uważał, że śmierć jest lepsza od życia.² W 96 r. przed Chr. terytorium Cyrenajki, bezdzietny król Ptolomeusz Apion zapisał Rzymowi. Długo jednak ten kraj pozostawał bez namiestnika rzymskiego i dlatego nadal funkcjonował system demokracji greckiej.³ Istniała tutaj liczna diaspora żydowska. Stąd pochodziło dwóch znakomitych żydowskich pisarzy: Jazon, którego dzieło historyczne zostało streszczone w Drugiej Księdze Machabejskiej, i Ezechiel, tragik.⁴ Żydzi mieszkali również w innych miastach Cyrenajki w takich jak: Ptolemais, Arsinoe, Berenike i Baraka.⁵ Wielu z nich powracało w ojczyste strony na stałe lub na większe święta pielgrzymkowe. W czasie zesłania Ducha Świętego w Jerozolimie wśród zgromadzonych znajdowali się mieszkańcy Libii z tych części, które leżą blisko Cyreny (Dz 2, 10). W Jerozolimie funkcjonowała również synagoga diaspory, w której gromadzili się Cyrenejczycy (Dz 6,9). Wśród nawróconych na chrześcijaństwo znalazł się Lucjusz Cyrenejczyk (Dz 13,1), którego spotykamy w Antiochii. Ewangeliści wspominają również o Szymonie z Cyreny, który pomógł nieść krzyż Jezusowi. Tylko Ewangelista Marek wspomina o Aleksandrze i Rufusie, synach Szymona Cyrenejczka (Mk 15,21). Być może Marek należał do tej samej synagogi, a Aleksander i Rufus byli jego rówieśnikami i stąd mógł ich znać osobiście. Za tradycją o pochodzeniu Marka z okolic Cyreny może przemawiać również wąwóz Wadi Marcus oraz grota św. Marka położona u źródeł, które dają początek potokowi w pobliżu Cyreny.

Zatem jest bardzo prawdopodobne że, jego rodzina sprowadziła się do Palestyny z okolic Cyreny. Z Dziejów Apostolskich dowiadujemy się, że Jan, o przydomku Marek był synem Marii, mającej dom w Jerozolimie, w którym chrześcijanie gromadzili się na modlitwie i do którego przyszedł Piotr po swoim cudownym uwolnieniu z więzienia (12,12). Wymienienie Marii jako właścicielki domu może sugerować, że w tym czasie była wdową i sama prowadziła dom. Nie wiemy kiedy Maria sprowadziła się do Jerozolimy, czy wraz z mężem, czy po jego śmierci. Według tradycji w domu Marii, Jezus z apostołami spożywał ostatnią wieczerzę. Zatem człowiekiem niosącym dzban wody mógł być Marek (14,13). Jest również możliwe, że ogród Getsemani na Górze Oliwnej należał do Marii. Marek bowiem w swojej Ewangelii przytacza ciekawy szczegół, o którym żaden z Ewangelistów nie wspomina, że w czasie pojmania Jezusa znalazł się tam pewien młodzieniec w domku, który mógł być przeznaczony dla stróża posesji. Prawdopodobnie obudzony przez wrzawę związaną z aresztowaniem Jezusa, przebudził się i wybiegł tylko w prześcieradle. Próbowano go schwytać, ale udało mu się wymknąć, porzucając prześcieradło (Mk 14,51-52). Z listu do Kolosan dowiadujemy się, że Marek był krewnym, prawdopodobnie kuzynem, Barnaby, który był lewitą (Kol 4,10). Możemy zatem przypuszczać, że należał do pokolenia kapłańskiego⁶, co potwierdza jego szczególne zainteresowanie teologią świątyni⁷. Wydaje się jednak, że był luźno związany ze Świątynią Jerozolimską. Reprezentował może środowisko diaspory, w której centrum znajdowały się synagogi. Barnaba pochodził z Cypru (Dz 4,36), a później spotykamy go w Antiochii. Marek, według tradycji, pochodził z okolic Cyreny. Rodzina, w której się wychował, wydaje się być bardzo dynamiczną, skoro tak często zmieniała miejsce zamieszkania.

Nawrócenie na wiarę chrześcijańską Marek zawdzięcza prawdopodobnie Piotrowi. Stąd bliskie kontakty z tym apostołem. Stał się współuczestnikiem jego wypraw apostolskich, wiernym towarzyszem i ulubionym uczniem. Był nazywany przez Piotra swoim synem (1P 5,13). Może to sugerować również, że przyjął chrzest z rąk św. Piotra. Według Euzebiusza⁸ w pierwszym lub trzecim roku panowania cesarza Klaudiusza (41-54) Marek odwiedził Egipt, a więc w 41/42 lub 43/44.⁹ Ten pierwszy pobyt nie mógł trwać zbyt długo bo już w 44 r. towarzyszył Barnabie i św. Pawłowi w podróży do Jerozolimy, którzy przybyli z jałmużną zebraną w Antiochii i Azji Mniejszej (Dz 12,25)¹⁰. Towarzyszył również Pawłowi i Barnabie w pierwszej podróży misyjnej (Dz 13,5), ale odłączył się w Perge z bliżej nieznanych przyczyn, być może różnice tkwiły w koncepcji ewangelizacji pogan. Paweł z Barnabą kontynuowali zakładanie Kościołów w Azji Mniejszej, a Marek wrócił do Jerozolimy (Dz 13,13). Z tego powodu św. Paweł sprzeciwił się udziałowi św. Marka w drugiej podróży misyjnej. Wówczas Barnaba i Marek odłączyli się od św. Pawła i sami udali się na wyspę Cypr (Dz 15,35-40). Paweł dobrał sobie nowego współpracownika Sylasa i poprzez Syrię i Cylicję dotarł do Kościołów założonych w czasie pierwszej podróży misyjnej. W 49 r. lub 50 r. po Chr. za panowania cesarza Klaudiusza, Marek ponownie udaje się do Egiptu¹¹, aby głosić Ewangelię, a następnie do rodzinnej Cyrenejki. Tutaj należałoby umieścić tradycję Kościoła o przebywaniu Marka na terenie Libii, zwanej wówczas Marmariką i Amoniką. Jego głoszenie Ewangelii wpłynęło na nawrócenie wielu pogan na wiarę chrześcijańską z tych terenów. W latach 61 do 63 spotykamy Marka w Rzymie przy św. Pawle. Zaświadcza o tym Paweł wspominając w Listach Więziennych o Marku (Kol 4,10 oraz Flm 24). Należy on do grupy pięciu chrześcijan, którzy przesyłają pozdrowienia mieszkańcom Kolosów i odbiorcom Listu do Filemona. Spotykamy go również przy Piotrze (1P 5,13). Najczęściej uważa się, że Ewangelia Marka powstała w tym okresie czasu, a więc miedzy 61-62 r. po Chr, niektórzy tę datę przesuwają na około 65 r. po Chr.¹² Z pewnością powstała przed 70 r., ponieważ wzmianka o zniszczeniu świątyni (13,2) sugeruje, że Marek jeszcze nie był świadkiem jej zburzenia. Za wczesną redakcją utworu Markowego przemawia również fakt wykorzystania go przez Ewangelistów Mateusza i Łukasza.¹³ Marek z Rzymu prawdopodobnie pragnął udać się do Kolosów (Kol 4,10), ale plany te mogło pokrzyżować trzęsienie ziemi, które nawiedziło Kolosy w 61 r. po Chr. Wydaje się zatem, że z Rzymu Marek udał się do Efezu, ponieważ Paweł prosi Tymoteusza, rezydującego w tym mieście, o wspólne przybycie z Markiem do Rzymu (2Tm 4,11). Prawdopodobnie prośbę Pawła Marek nie zdołał zrealizować, ponieważ Paweł został skazany na śmierć. Według tradycji Marek przeniósł się do Aleksandrii (Egipt) i został tam głową Kościoła.¹⁴ Jego męczeńską śmierć tradycja wiąże z ostatnim rokiem rządów cesarza Nerona (54 –68).¹⁵ Bardzo późna tradycja (VII w.) mówi o męczeństwie Marka w Egipcie za cesarza Trajana (98-117).¹⁶ Tron patriarchy Alekasandrii nazywano „krzesłem św. Marka”. Za związaniem Ewangelisty Marka z Aleksandrią przemawia również tradycja recepcji jego Ewangelii w tym środowisku. To właśnie w Aleksandrii, według świadectwa Klemensa Aleksandryjskiego, pojawia się święto Chrztu. Wydarzenie chrztu wyeksponowane było właśnie przez Ewangelistę Marka.¹⁷ To właśnie tutaj powstaną apokryfy eksponujące w szczególny sposób wydarzenia cudowne, do których orędzia tak przywiązany jest Ewangelista Marek. Za powstaniem Ewangelii Marka w Aleksandrii, w Egipcie opowiada się również część tradycji, którą reprezentuje św. Jan Chryzostom.¹⁸

Markowi zawdzięczamy przede wszystkim redakcję pierwszej Ewangelii, którą mógł napisać w Rzymie, przebywając u boku Piotra¹⁹ oraz Pawła na początku lat sześćdziesiątych. Jako człowiek wywodzący się z diaspory znał dobrze język grecki i mentalność środowiska hellenistycznego. Redagując zatem swoją Ewangelię uwzględniał sposób myślenia pogan, tak by orędzie Jezusa było dla nich zrozumiałe. W szczególny sposób musiał uzasadnić śmierć Jezusa na krzyżu, co dla Greków i Rzymian było wielkim zgorszeniem, ponieważ na tego typu śmierć skazywano największych zbrodniarzy. Marek na początku swojej Ewangelii postawił sobie temat do zrealizowania. Mówi nam, że pisze „o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym” (Mk 1,1). Temat realizuje w dwóch częściach. W pierwszej 1,1 do 8,30 dowiadujemy się że, Jezus jest Mesjaszem. W drugiej (8,31-16,8) poprzez trzykrotną zapowiedź męki dochodzimy pod krzyżem do rozpoznania, że Jezus jest Synem Bożym. Czynimy to wraz z setnikiem, który stał w pobliżu krzyża i „widząc, że w ten sposób (Jezus) oddała ducha, rzekł: „Prawdziwie, ten człowiek był Synem Bożym” (15,39). W tym momencie zasłona przybytku rozdarła się na dwoje, z góry na dół. Ten znak posiada wymiar symboliczny. Sam Bóg dał znak, że w chwili śmierci Jezusa otworzyła się przestrzeń zbawienia-nieba dla wszystkich, którzy wyznają wiarę w ukrzyżowanego. Ewangelia została spięta wielką klamrą Bożego objawienia dzieła Jezusa (1,10-15,38). Na początku Ewangelii, w czasie chrztu Jezusa, niebo (ouvrano,j) się rozerwało (scizome,nouj) i zstąpił duch (pneu/ma) (1,11), a w czasie śmierci Jezusa zasłona (katape,tasma) się rozerwała (evsci,sqh) (15,38), gdy Jezus oddał ducha (evxe,pneusen) (15,37), a pomiędzy tym wydarzeniami Jezus objawia się poprzez „naukę z mocą” (didach. kainh. katV evxousi,an) (1,27) potwierdzoną przez Ojca w wydarzeniu przemienienia, kiedy z obłoku odezwał się głos: „To jest mój Syn umiłowany, Jego słuchajcie”(9,7). Ewangelia Marka zaprasza zatem do stopniowego rozpoznawania posłannictwa Jezusa, które rozpoczyna się od dwóch świadectw: Jana Chrzciciela i samego Boga w czasie chrztu Jezusa w Jordanie. Następnie Jezus daje świadectwo o sobie samym, czyni to przez „naukę z mocą” (Mk 1,27), aż po stwierdzenie wobec arcykapłana: „Ja jestem” (evgw, eivmi), a więc objawienie swej boskości. Wcześniej złe duchy sprzeciwiające się misji Jezusa nieświadomie objawiały jego główny tytuł, jakim jest „Syn Boży” (Mk 1,24.34; 3,11; 5,7).

W pierwszej części uczniowie, a wraz z nimi katechumeni, zmierzają do wyznania wiary w Jezusa jako Mesjasza (Mk 8,27-30). W drugiej części Ewangelista ukazuje nam Jezusa w tytule Syna Człowieczego i pragnie uczniów i nas przygotować do męki i śmierci Jezusa, czyni to przez trzykrotną zapowiedź cierpienia (8,31-33; 9,30-32; 10,32-34). W tle doświadczamy, jak Szatan i jego królestwo jest systematycznie pokonywane od opisu kuszenia (1,12-13) poprzez kolejne egzorcyzmy (Mk 1,23-28; 5,1-20; 7,24-30; 9,14-29)²⁰ i w ten sposób ustanawiane jest królestwo Boże. Zwycięstwo Jezusa na krzyżu jest proklamacją królestwa Bożego (Mk 15,2.12.18.26). Marek zaprasza wyznawców Chrystusa do naśladowania Mistrza, a więc do pokonywania królestwa zła i budowanie królestwa Bożego, a drogą jest krzyż: „Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie swój krzyż i niech Mnie naśladuje”(Mk 8,34). Warto zauważyć, że słowa te w tym miejscu Ewangelii nie mogły być w pełni zrozumiane przez uczniów, bo jeszcze wydarzenie krzyża nie było znane, te słowa Marek kieruje do swoich czytelników, którzy już wiedzą, że Jezus umarł na krzyżu.²¹ Marek zatem proponuje nam stopniową drogę rozpoznawania Chrystusa i wzrastania w wierze. Zaprasza nas do wspinaczki drogą wiary na wzgórze Golgoty, by tam ujrzeć Chrystusa i wyznać wiarę wraz z setnikiem. Czy już się wybrałeś w tę podróż? Może narzekasz, że góra jest za wysoka, że krzyż za ciężki, że upadków za dużo? Pamiętaj każda góra jest wyzwaniem! Spróbuj się na nią wspiąć, a zobaczysz jaki jest piękny widok z jej szczytu.

1 Por. O. F. A. Meinardus, The Historic Coptic Churches of Cairo, Cairo 1994, 68.

2 Por. J. Gajda-Krynicka, Cyrenaicy, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, T.1, Lublin 2001, 336n.

3 Por. M. Cary, H. Hayes Scullard, Dzieje Rzymu, T. 1, Warszawa 2001, 414.

4 Por. P. J. Achtemeier, Cyrena, w: Encyklopedia Biblijna, Warszawa 1999, 171.

5 Por. M. Gilbert, Atlas historii Żydów, Kryspinów 1993, 12.

6 Por. S. Tekiel, W poszukiwaniu groty św. Marka. Miejsca Święte. 76(2003) nr 4,31n.

7 Por. M. Mikołajczak, Teologia świątyni w Ewangelii św. Marka, Poznań 2004, 46.

8 R. Bartnicki uważa, że przekaz ten nie jest pewny. Tenże, Autorstwo Ewangelii według św. Marka, w: Liturgia Domus Carissima, Warszawa 1998, 55

9 Por. O. F. A. Meinardus, Two Thousand Years of Coptic Christianity, Cairo 2002, 28.

10 „Barnaba i Szaweł, wypełniwszy swoje zadania, powrócili z Jerozolimy zabierając ze sobą Jana, zwanego Markiem” (Dz 12,25)

11 Gybyśmy przyjęli bardzo wczesną datę powstania jego ewangelii, to właśnie Aleksandria wydaje się najodpowiedniejszym miejscem do redakcji jego dzieła.

12 Por. J. A. Brooks, Mark, The New American Commentary, v. 23 Nashville, Tennessee 1999, 30.

13 Teza ta oczywiście oparta jest na dominującej hipotezie dwóch źródeł, a mianowicie że, Mateusz i Łukasz korzystali z Ewangelii Marka i ze źródła Q nawzajem nie znając swoich utworów. Szerzej na temat wzajemnych związków między Ewangeliami pisze: R. Bartnicki, Ewangelie synoptyczne, Warszawa 2003.

14 Por. S. Tekiel, W poszukiwaniu groty św. Marka, Miejsca Święte, 76(2003) nr 4, 31n.

15 Por. M. Kamil, Coptic Egypt, Cairo 1968, 32.

16 Por. S. Mędala, Ewangelie synoptyczne, w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, T. 8, Warszawa 2006, 160.

17 Por. J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, Kraków 2002, 32.

18 J. Chryzostom, In Mt. Com. 1,3 (PG 57,12). Por. S. Gądecki, Wstęp do Ewangelii synoptycznych, Gniezno 1992, 29.

19 „Marek jako tłumacz Piotra spisał dokładnie ze swych wspomnień słowa i czyny Pana, oczywiście nie wedle ich kolejności. Sam on bowiem nie słuchał Pana ani też mu nie towarzyszył, lecz dopiero później Piotrowi; ten zaś układał swe kazania według potrzeb, nie oddając słów Pana w ich ciągłości. Nie jest zatem bynajmniej błędem Marka, jeśli spisał on pewne rzeczy tak, jak mu to podsuwała pamięć. O jedno bowiem tylko zabiegał: by nic z tego, co usłyszał, nie pominąć i by nie powiedzieć rzeczy nieprawdziwych.” (Papiasz, biskup Hierapolis we Frygii († ok. 150). Zob. Euzebiusz, Historia Kościoła, III,39,15. Podobnie o autorstwie Marka pisze: Ireneusz, Adv. haer. III,1,1; Klemens Aleksandryjski, zob. Euzebiusz, Historia Kościoła, VI,14,6; Tertulian, Adversus Marcionem, IV,5; Justyn Męczennik.

20 Por. T. Hergesel, Jezus Cudotwórca, Katowice 1987, 130-141. Nawet cud uciszenia burzy (4,35-41) stylizowany jest na egzorcyzm. Por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1984, 405.

21 Motyw śmierci Jezusa pojawia się bardzo wcześnie w Ewangelii Marka (3,6) i jest kontynuowany poprzez wiele wypowiedzi (8,31; 9,31; 10,33n; 11,18; 12,12; 14,1n. 55). Por. J. Gnilka, Teologia Nowego Testamentu, Kraków 2002, 196.