Pra ce na uk owe a kade mi I i m. J ana Dł u gosza w c zęst ocho wi e



Yüklə 153,92 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix29.10.2017
ölçüsü153,92 Kb.
#7396


PRA CE  NA UK OWE  A kade mi i  i m. J ana Dł u gosza  w  C zęst ocho wi e  

Res Politicae 

2015, t. VII, s. 199–213

 

http://dx.doi.org/10.16926/rp.2015.07.10 



Anna ZASUŃ

*

 

Instytut Nauk Politycznych i Bezpieczeństwa 

Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie

 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji 



psychologicznych  

Streszczenie 

Celem artykułu jest prezentacja  psychologicznych korzeni  fundamentalizmu, które  można od-

naleźć w każdym z typów tego zjawiska, a także analiza fundamentalizmu jako specyficznej kon-

figuracji cech osobowości, do której prowadzić może każdy światopogląd i ideologia. Za podstawę 

definicyjną  fundamentalizmu  posłużą  ujęcia  psychologiczne,  które  odnoszą  się  do  osobowości, 

stylu  poznawczego,  nawiązują  do  uprzedzeń,  a  także  do  koncepcji  osobowości  autorytarnej  i  jej 

konstytutywnych  cech.  W  artykule  postawione  zostało  pytanie  o  tzw.  „osobowość  fundamentali-

styczną”  (D.  Motak)  –  na  podstawie  różnorodności  przejawów  tego  zjawiska  oraz  jego  korelacji  

z  koncepcjami  autorytaryzmu  (E.  Fromm,  T.W.  Adorno,  S.  Pfürtner,  A.  Künzli),  dogmatyzmu  

(M. Rokeach), nietolerancji, etnocentryzmu. Uwzględniona została również psychologiczna kate-

goria postawy (wraz z jej komponentem emocjonalnym, poznawczym i behawioralnym), na pod-

stawie której zaprezentowano schemat fundamentalizmu.  



Słowa kluczowe: fundamentalizm, autorytaryzm, dogmatyzm, nowoczesność, osobowość, religia. 

Wprowadzenie 

Pojęcie fundamentalizmu jest coraz częściej przywoływane w różnych kon-

tekstach, zwykle jednak w nawiązaniu do islamu i terroryzmu. O fundamentali-

zmie  wspomina  się  obok  religijnej  ortodoksji,  postaw  nacjonalistycznych,  ide-

ologii czy doktryn politycznych. Postrzegany jest jako element procesu wyrasta-

nia z oświecenia i modernizmu, gdzie z jednej strony proces ten doprowadził do 

ideologii  pluralizmu  wartości  i  norm,  relatywizmu,  fragmentaryzacji  prawdy,  

a  z  drugiej  do  dążenia  ku  jedności  i  uniwersalności,  przywrócenia  monolitycz-

                                                 

*

   a.zasun@ajd.czest.pl 




200 

Anna ZASUŃ

 

nego obrazu świata



1

. Literatura socjologiczna, w której ta kategoria badań funk-

cjonuje od lat 80.

2

, literatura politologiczna, religioznawcza – opisują fundamen-



talizm  jako  zjawisko  niejednoznaczne,  które  może  być  rozpatrywane  z  wielu 

perspektyw.  Zwykle  mówimy  o  fundamentalizmie  religijnym,  który  jest  poję-

ciem stosunkowo nowym, funkcjonuje bowiem od ok. 20–30 lat, jako opozycja 

wobec globalizacji

3

. Przyjmuje się także filozoficzne podejście do fundamentali-



zmu  (epistemologiczny  fundamentalizm),  geopolityczne  (etnofundamentalizm) 

czy  psychologiczne  (osobowość  fundamentalistyczna)

4

.  Utrudnieniem  w  defi-



niowaniu  tej  kategorii  jest  jednak  nie  tylko  jej  wieloznaczność,  ale  też  pejora-

tywne znaczenie, które zyskała jako opozycja wobec nowoczesności

5

 oraz wsku-



tek  wydarzeń  politycznych  od  czasów  rewolucji  irańskiej.  Niniejszy  tekst  od-

chodzi  od polemiki  związanej  z  politycznym,  ideologicznym  czy  nawet  religij-

nym znaczeniem fundamentalizmu. Jego celem jest prezentacja psychologiczne-

go podłoża fundamentalizmu, które można odnaleźć w każdym z przejawów te-

go zjawiska. Celem jest także analiza fundamentalizmu jako specyficznej posta-

wy, która może występować u podstaw niejednego światopoglądu czy ideologii. 

Historycznie fundamentalizm wiąże się z anglosaskim protestantyzmem po-

czątku XX wieku i jest to jego ścisłe znaczenie, odnoszące się do ruchu religij-

nego w Stanach Zjednoczonych w obrębie wyznań protestanckich, będącego re-

akcją  na  procesy  modernizacji  w  łonie  chrześcijaństwa

6

.  Był  odpowiedzią  na 



zderzenie autorytetu Biblii, wiary i tradycyjnej teologii z rozwojem nauk, w tym 

także z krytyką Pisma Świętego. Z tego obszaru kulturowego wywodzi się także 

nazwa  fundamentalizm

7

.  Angielski  termin  fundamental  tłumaczy  się  jako  pod-



stawowy,  fundamentalny,  elementarny,  a  fundamentals  to  podstawowe  zasady. 

Literalnie fundamentalizm oznacza „wiarę w powrót do dosłownego odczytania 

pism  źródłowych  […]  bywa  odpowiedzią  na  modernizację  i  racjonalizację,  od-

wołuje się do wiary i broni tradycji tradycyjnymi metodami”

8

. Zwolennicy ruchu 



walczący za fundamenty  wiary określani byli dokładnie w tym  kontekście reli-

gijnym  i  antymodernistycznym  fundamentalistami.  Inne  znaczenie  pojęcia  fun-

damentalizm  pochodzi  z  drugiej  połowy  XX  wieku,  a  pojawiło  się  w  obrębie 

krytycznego  racjonalizmu  i  poglądów  filozoficznych  Karla  Rajmunda  Poppera 

                                                 

1

   M. Szulakiewicz, Z. Karpus (red.), Fundamentalizm i kultury, Toruń 2005, s. 15 (Wprowadzenie). 



2

   D.  Motak,  Nowoczesność  i  fundamentalizm.  Ruchy  antymodernistyczne  w  chrześcijaństwie

Kraków 2002, s. 40. 

3

   A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2010, s. 582. 



4

   D. Motak, op. cit., s. 7–8. 

5

   Ibidem, s. 8. 



6

   Ibidem,  s.  37,  67  i  nn.,  por.  J.  Casanova,  Religie  publiczne  w  nowoczesnym  świecie,  Kraków 

2006, s. 231–282. 

7

   Od 1910 roku w USA ukazywała się broszura „The Fundamentals. A Testimony to the Truth”, 



stojąca w obronie „fundamentów wiary”, polemizująca z modernizmem; za: D. Motak, op. cit., 

s. 37. 


8

   A. Giddens, op. cit., s. 582, 721. 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

201 


oraz  Hansa  Alberta

9

.  Epistemologiczny  sens  fundamentalizmu  został  tu  odnie-



siony do postawy zwanej ilfallibilizmem, będącej przeciwieństwem fallibilizmu, 

gdzie  pierwsza  (obecna  w  kulturach  niezachodnich)  odnosi  się  do  silnego 

związku z tradycją i doktryną oraz wiedzą nieomylną, a druga (w odniesieniu do 

kultury  Zachodu  i  nowoczesności)  przyjmuje  omylność  ludzkiego  rozumu,  

a więc i każdej wiedzy

10



Od  połowy  lat  70.  nastąpiło  narastanie  tendencji  fundamentalistycznych  

w  różnych  społeczeństwach  i  tradycjach  religijnych.  Niekoniecznie  nowe,  lecz 

znacznie rozszerzone znaczenie pojęcia fundamentalizm funkcjonowało od cza-

sów  rewolucji  irańskiej  w  1979  r.,  gdy  terminem  tym  zaczęto  określać  „szereg 

zjawisk  religijnych  o  charakterze  antymodernistycznym.  W  pierwszym  rzędzie 

termin  ten  przeniesiono  na  masowe  ruchy  religijne  w  łonie  islamu,  tzw.  ruchy 

reislamizacji”

11

. W krajach muzułmańskich, gdzie dostrzegano ich skutki, rozwi-



jały  się  także  idee  rewolucji  irańskiej,  które  miały  zjednoczyć  cały  świat  prze-

ciwko  Zachodowi,  inicjując  akcje  terrorystyczne  na  Zachodzie  właśnie

12

.  


W  mentalności  zachodniej fundamentalizm  został  złączony  z  tymi  wydarzenia-

mi, stał się zagrożeniem dla nowoczesnego świata, silnie łączonym z polityką is-

lamistów

13

.  Jego  zasadniczymi  wyróżnikami  stały  się:  powrót  do  źródeł  wiary, 



upolitycznienie religii, która pełni rolę ideologii wrogiej państwu laickiemu, gło-

szenie rewolucji islamskiej w krajach muzułmańskich, wrogość wobec wartości 

zachodnich

14

.  Ten  proces  zacieśniania  więzi  między  konkretną  religią  a  funda-



mentalizmem, obecnym przecież na gruncie wielu kultur i tradycji (chrześcijań-

stwo, hinduizm), przyczynił się do utrwalenia negatywnej synonimiczności fun-

damentalizmu z fanatyzmem, terroryzmem oraz islamem, wprowadzając nieści-

słość w naukowej analizie zjawiska. 



Problemy definicyjne z kategorią fundamentalizmu 

Na  potrzeby  dalszych  rozważań  warto  przywołać  wybrane,  wiodące  defini-

cje  i  objaśnienia  pojęcia  fundamentalizm.  Liczba  teoretycznych  analiz  funda-

mentalizmu  ukazuje  problemy  terminologiczne  i  metodologiczne.  Według  

M. Marczewskiej-Rytko, zmierzają one w dwóch kierunkach  – maksymalizmu, 

gdy fundamentalizm jest synonimem tradycjonalizmu, nacjonalizmu, ortodoksji 

czy  komunalizmu,  oraz  minimalizmu,  kiedy  to  fundamentalizm  jest  odnoszony 

wyłącznie  do  protestantyzmu  w  Stanach  Zjednoczonych,  a  odrzuca  się  przeno-

                                                 

9

   D. Motak, op. cit., s. 38. 



10

   Ibidem, s. 38–39. 

11

   Ibidem, s. 39. 



12

   Ibidem, s. 39–40. 

13

   Ibidem, s. 40. 



14

   B. Hołyst, Terroryzm, t. 1, Warszawa 2011, s. 488. 




202 

Anna ZASUŃ

 

szenie go na grunt innych kultur i innych religii



15

. Marczewska-Rytko wskazuje 

ponadto inne problemy definicyjne, jak np. konieczność odróżnienia naukowego 

podejścia do fundamentalizmu od podejść publicystycznych, konieczność zwra-

cania  uwagi  na różnicę  między  fundamentalizmem  a  politycznym  islamizmem, 

unikanie utożsamiania religii i religijnego sposobu postrzegania świata z funda-

mentalizmem.  Wreszcie  wskazuje  na  badaczy  postulujących  usunięcie  pojęcia 

fundamentalizm ze słownika nauk społecznych, bo „posiada ono zbyt wiele ko-

notacji  i  w  rezultacie  nie  objaśnia  niczego”

16

.  Wobec  wskazanych  problemów 



można  przyjąć  jedną  z  ogólniejszych  definicji  fundamentalizmu,  stworzoną 

przez  Alberta  Pawłowskiego,  według  którego jest  to „taki  zbiór idei  dominują-

cych treść polityczną (myśli, postaw, ideologii, doktryny, programu, ruchu spo-

łecznego  lub  sposobu  sprawowania  rządów  –  we  wszystkich  jednocześnie  lub  

w  niektórych  tylko  z  wymienionych  kategorii  aktywności),  którego  sedno  sta-

nowi system wartości ze swej istoty aspirujących do bezspornie uniwersalnych, 

jedynie słusznych oraz niezbędnych dla osiągnięcia szczęścia w dającej się opi-

sać  czasoprzestrzeni,  jak  i  zawierających  dyrektywę  samorealizacji  niezależnie 

od uwarunkowań i za każdą cenę”

17



Wobec  zróżnicowania  ujęć  teoretycznych  fundamentalizmu,  a  także 

uwzględniając wewnętrzną strukturę tego zjawiska, D. Motak przedstawiła typo-

logię jego definicji z podziałem na te, które odnoszą się do treści wierzeń, i te, 

które od treści wierzeń odchodzą. Pierwsze z nich, definicje wąskie, łączą fun-

damentalizm  z  amerykańskim  nurtem  protestantyzmu,  ewentualnie  szerzej  –  

z  innymi  nurtami  chrześcijaństwa,  nawiązując  do  wąskiej  tożsamości  wyzna-

niowej,  uwzględniają  też  podejście teologiczne,  odnoszące  się bezpośrednio  do 

treści wiary, są krytycznie ustosunkowane do ewolucji dogmatów

18

. Zachowaw-



czość i postawa defensywna wobec nowoczesności zagrażającej tradycji i usta-

lonemu porządkowi, usytuowane w centrum tak rozumianego fundamentalizmu, 

cechują jednak i inne wyznania, w obrębie których spotykamy się z postawami 

fundamentalistycznymi.  Jak  pisze  Marczewska-Rytko,  „mamy  do  czynienia  

z fundamentalizmem w obrębie każdej religii”

19

. Adekwatnym przykładem wą-



skiego  rozumienia  fundamentalizmu  jest  jego  recepcja  w  duchu  islamu,  przed-

stawiona  m.in.  przez  Samuela  Huntingtona.  Jego  kulturowo  zabarwiony  model 

fundamentalizmu  został  nazwany  przez  Marczewską-Rytko  „stereotypem  Hun-

tingtona”. Autorka zwraca uwagę, że dla autora Zderzenia cywilizacji religia ja-

wi  się  jako  wyznacznik  cywilizacji.  Huntington  tak  sformułował  główną  tezę 

swojej  pracy:  „kultura  i  tożsamość  kulturowa,  będąca  w  szerokim  pojęciu  toż-

samością  cywilizacji,  kształtują  wzorce  spójności,  dezintegracji  i  konfliktu  

                                                 

15

   M. Marczewska-Rytko, Religia i polityka w globalizującym się świecie, Lublin 2010, s. 197. 



16

   Ibidem, s. 198. 

17

   A. Pawłowski, Czym jest fundamentalizm?, za: M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 198. 



18

   D. Motak, op. cit., s. 41–42. 

19

  M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 199. 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

203 


w  świecie, jaki  nastał  po  zimnej  wojnie”

20

.  Z  tezy  tej wyprowadził  główne  po-



stulaty  swojej  pracy,  w  tym  m.in.  nieuchronny  konflikt  Zachodu  z  islamem, 

ugruntowanie stereotypu o islamie, jako jedynym źródle zagrożenia, ugruntowa-

nie  stereotypu  o  tożsamości  fundamentalizmu  i  islamu

21

.  Nie  bez  powodu  po-



dejmuje się prób rozgraniczenia tych pojęć, zaś by unikać niewłaściwych skoja-

rzeń,  termin  fundamentalizm  islamski  często  zastępuje  się  pojęciem  islamizm, 

zaś religię światową, jaką jest islam, odróżnia się od islamskiego fundamentali-

zmu jako ideologii politycznej

22

. W podobny do Huntingtona sposób swoją tezę 



sformułował Bassam Tibi z Uniwersytetu Göttingen, który stwierdza, że konflikt 

między cywilizacjami jest w istocie konfliktem między fundamentalizmami reli-

gijnymi,  które  tworzą  filozofię  polityczną  (jej  szczególnym  wyrazem  jest  eks-

tremizm religijny)

23

. Ich wyróżnikami są, według Tibi, sprzeciw wobec sekular-



nego  państwa,  wrogość  wobec  wartości  zachodnich,  w  tym  wobec  zachodnich 

zasad demokracji i praw człowieka, poparcie dla wojny cywilizacyjnej przeciw 

globalnemu  porządkowi,  upolitycznienie  religii

24

.  Motywacja  religijna  lub  ide-



ologiczna, według T. Aleksandrowicza, jest także jednym z istotnych elementów 

łączących fundamentalizm z terroryzmem. Ideologia absolutystyczna, „niepozo-

stawiająca miejsca na jakiekolwiek wątpliwości w słuszność sprawy […] ponie-

waż  ma  charakter  transcendentalny,  święty,  jest  wręcz  objawieniem”  –  to  cha-

rakterystyka  nowego  terroryzmu,  który  w  konsekwencji  bywa  często  mylony  

z fundamentalizmem

25



Drugi  z  wyodrębnionych  przez  Motak  typów  definicji  –  niezwiązanych  



z  treścią  wierzeń  –  obejmuje  z  jednej  strony  ujęcia  socjologiczne,  które 

uwzględniają  środowisko,  a  z  drugiej  ujęcia  psychologiczne,  które  odnoszą  się 

do osobowości (włączają kategorię postawy, stylu poznawczego)

26

. Socjologicz-



ne analizy fundamentalizmu jako reakcji na środowisko biorą pod uwagę prze-

miany  kulturowe  i  modernizacyjne.  Tu  opozycją  dla  fundamentalizmu  jest  no-

woczesność,  a  definicje  zwykle  uwzględniają  to  przeciwieństwo,  przedstawiają 

fundamentalizm jako „rewers nowoczesności”, są definicjami negatywnymi (np. 

T.  Meyer),  podkreślają  charakter  fundamentalizmu  jako  ruchu  protestu  (np.  

J.  Habermas)

27

.  W  tej  grupie  definicji  nie  brak  jednak  ujęcia  fundamentalizmu 



jako  specyficznego  religijnego  światopoglądu,  sposobu  „kognitywnej  organiza-

cji  religijnych  przekonań”,  które  cechuje  totalność,  niedemokratyczność,  brak 

akceptacji  dla  rzeczywistości  politycznej,  bezwzględna  aprobata  ideologii  (np. 

                                                 

20

   S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2011, s. 15. 



21

  M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 201, por. S. Huntington, op. cit., s. 15–16. 

22

   B. Hołyst, op. cit., s. 485. 



23

  M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 202–203. 

24

   Ibidem, s. 204. 



25

   T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008, s. 36. 

26

   D. Motak, op. cit., s. 42. 



27

   Ibidem, s. 44–45. 




204 

Anna ZASUŃ

 

J.W.  Björkman,  J.D.  Hunter,  M.  Percy)



28

.  Definicje  nawiązujące  do  psycholo-

gicznych  korzeni  fundamentalizmu  zwykle  opisują  go  jako  rodzaj  postawy, 

uprzedzenia, nawiązują do koncepcji osobowości autorytarnej i jej konstytutyw-

nych cech (np. S. Pfürtner, A. Künzli)

29

. W tego typu definicjach pojawiają się 



specyficzne  cechy  osobowości fundamentalistycznej, takie jak  lęk,  któremu  to-

warzyszy  silna  potrzeba  bezpieczeństwa,  poczucie  niemocy  i  beznadziejności, 

agresja,  egzystencjalna  niepewność

30

.  Ten  sposób  definiowania  fundamentali-



zmu stanowić będzie przedmiot dalszych rozważań. 

W  podsumowaniu  przeglądu  definicji  fundamentalizmu  należy  zaznaczyć, 

że mogą być one użyteczne w określonym kontekście, nie są kompletnymi defi-

nicjami,  a  jedynie  odpowiedzią  na  przyjętą  perspektywę  badawczą  i  metodolo-

gię. Fundamentalizm, choć wyrósł z konkretnej tradycji religijnej i kultury (pro-

testantyzm  amerykański),  to  rozszerzony  na  inne  konteksty  kulturowe  i  poli-

tyczne stał się trudny do analizy teoretycznej. Jego definicje są albo zbyt szero-

kie,  albo  zbyt  wąskie,  bądź  pejoratywne.  Biorąc  pod  uwagę  tę  różnorodność, 

Marczewska-Rytko  zaproponowała  sześć  kluczowych  cech  fundamentalizmu:  

1.  krytyka  elit  rządowych  za  odejście  od  zasad  prawa  i  porządku  religijnego, 

źródło  zła  to  odejście  od  prawd  wiary  ku  zasadom  obcych  kultur  i cywilizacji;  

2. idea powrotu do religii jako remedium na zło w świecie, odwoływanie się do 

tradycji i jej źródeł (święta księga) – reinterpretacja, dostosowanie do wymogów 

współczesnych;  3.  rzecznicy  fundamentalizmu  znają  zamysły  Absolutu,  mają 

monopol  na prawdę i  sposoby  uzdrowienia sytuacji; 4.  wszyscy  inni to  wrogo-

wie; 5. porządek religijny rozciągnięty na inne sfery funkcjonowania człowieka 

–  regułą  jest  podporządkowanie  życia  i  systemów  społecznych  i  politycznych 

nakazom religijnym, władza i system prawny wywodzą legitymację z porządku 

religijnego,  uznając  jego  nadrzędność;  6.  duża  aktywność  na  arenie  społecznej  

i politycznej w dążeniu  do zniesienia ustanowionego porządku i zastąpienia go 

nowym, użycie przemocy usprawiedliwiane wyższymi celami; idea świętej woj-

ny nie jest charakterystyczna jedynie dla islamu

31



Psychologia fundamentalizmu  



Fundamentalizm kreuje pewien świat nierzeczywisty, który swoje ugruntowanie znajduje 

w  samym  sobie  i  żadne  argumenty,  w  ramach  dyskusji,  tego  świata  nie  zniszczą,  albo-

wiem  odwołuje  się  on  tylko  do  siebie.  Poza  fundamentalistycznym,  całkowicie  wykre-

owanym światem wszystko jest złe i obce, a to, co jest obce, błądzi, oddala się od wiel-

kiej prawdy, której tylko my jesteśmy nosicielami. Musimy zatem innym tę prawdę ob-

                                                 

28

   Ibidem, s. 47–49. 



29

   Ibidem, s. 42. 

30

   Ibidem, s. 43. 



31

  M. Marczewska-Rytko, op. cit., s. 204–205. 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

205 


jawić, a skoro nie chcą jej przyjąć dobrowolnie, to należy im tę prawdę wpoić siłą. Stąd 

biorą się nienawiść, okrucieństwo i bezwzględność wszystkich fundamentalistów. 

B. Hołyst 

Motak postawiła pytanie o możliwość badania tzw. „osobowości fundamen-

talistycznej”  na  podstawie  wielu  przejawów  tego  zjawiska  oraz  jego  korelacji  

z koncepcjami autorytaryzmu, dogmatyzmu, nietolerancji, etnocentryzmu: „wie-

lokrotnie wskazywano na fakt, że wymienione konceptualizacje korelują ze sobą 

na poziomie empirycznym, a ponadto wykazują relatywną zbieżność z charakte-

rystykami konserwatyzmu religijnego i politycznego”, ponadto łączy je specyfi-

ka  światopoglądowa  oraz  typowe  postawy  i  style  poznawcze

32

.  W  przekonaniu 



Motak,  takie  sprowadzanie  odmiennych  kategorii  pojęciowych  do  wspólnego 

mianownika budzi zastrzeżenia w zakresie operacjonalizacji badań, wprowadza 

nieporozumienie  co  do  granic  między  tymi  kategoriami.  Ponadto  narzędzia  ba-

dawcze  służące  do  analizy  fundamentalizmu  opierają  się  zwykle  na  treściach 

dogmatycznych,  badając  w  istocie  odmienną  od  fundamentalizmu  kategorię,  tj. 

religijną ortodoksję

33

. Przyjmując powyższe zastrzeżenia, autorka ograniczy się 



do  psychologicznej  charakterystyki  fundamentalizmu,  traktując  go  jako  zespół 

psychologicznych cech jednostki składających się na typ osobowości, którą ro-

boczo określić można jako fundamentalistyczną. Uwzględnione zostaną najczę-

ściej przywoływane koncepcje pomocnicze, użyteczne w psychologicznej anali-

zie  fundamentalizmu,  tj.  osobowość  autorytarna,  dogmatyczny  umysł,  a  także 

pojęcie postawy, które stanowić będzie punkt wyjścia dalszych rozważań. 

Podstawową  kategorią psychologiczną,  która  leży  u  podłoża  takich  zjawisk 

jak fundamentalizm, ale też etnocentryzm czy nacjonalizm, jest postawa. W lite-

raturze  przedmiotu  badacze  posługują  się  określeniem  postawy  fundamentali-

stycznej,  postawy  nacjonalistycznej  itd.  Postawa  jest  kręgosłupem  naszego 

funkcjonowania  w  świecie,  jest  zjawiskiem  zarówno  osobistym,  jak  i  społecz-

nym,  to  „oceny  ludzi,  przedmiotów  i  poglądów”  zbudowane  z  komponentu 

emocjonalnego (uczucia i wartości związane z obiektem postawy), poznawczego 

(przekonania i poglądy o obiekcie postawy i jego właściwościach) i behawioral-

nego  (zachowania  wobec  obiektu  postawy)

34

.  W  przypadku  fundamentalizmu, 



nacjonalizmu czy etnocentryzmu mamy do czynienia z postawą jawną, co ozna-

cza,  że  jednostka  świadomie  wyznaje  i  potrafi  określić  jej  obiekt,  uznaje  ją  za 

własną  ocenę.  Nasze  postawy  dotyczą  większości  aspektów  rzeczywistości,  

z  którymi  się  stykamy,  są  bardzo  zróżnicowane,  ponieważ  nasze  otoczenie jest 

bardzo różne. Każda postawa to inna konfiguracja ww. komponentów, przewaga 

                                                 

32

   D. Motak, op. cit., s. 180. 



33

   Motak  za  przykład  daje  tu  24-punktową  Skalę  Chrześcijańskiej  Ortodoksji  Fulertona  i  Huns-

bergera, mierzącą akceptację głównych artykułów wiary chrześcijańskiej – ibidem, s. 182. 

34

   E.  Aronson,  T.D.  Wilson,  R.M.  Akert,  Psychologia  społeczna.  Serce  i  umysł,  Poznań  1997,  



s. 180–181. 


206 

Anna ZASUŃ

 

jednego z nich stanowi o specyfice postawy. I tak np. postawy o źródłach emo-



cjonalnych  tworzą  się  na  podstawie  wartości  (najważniejszych  przekonań),  nie 

są skutkiem racjonalnej oceny, nie kierują się logiką, a perswazja rzadko zmie-

nia ten typ postaw, ponieważ próba ich podważenia to zarazem kwestionowanie 

wartości


35

.  Można  powiedzieć,  że  komponent  emocjonalny  jest  kluczowym 

aspektem  postawy,  to  bowiem  emocje  warunkują  trwałość  naszych  wartości  

i poglądów, wystarczy spojrzeć na jednostki, które za wyznawaną ideologię go-

towe są oddać życie. Badania przeprowadzone nad postawami typu nacjonalizm 

czy patriotyzm dostarczyły wniosków dotyczących ich kształtowania się, związ-

ków  z  kategoryzacją  społeczną  czy  tożsamością.  Ważne  dla  tych  rozważań  są 

przesłanki wynikające z koncepcji H. Dekkera i D. Malova w tym zakresie, któ-

re  można  rozszerzyć  na  potrzeby  analizy  fundamentalizmu

36

.  Naród,  ideologia, 



dogmat, treść wierzeń jako obiekt postawy kształtują się dość wcześnie. Badacze 

zwracają  uwagę,  że  pierwszym  krokiem  jest  świadomość  istnienia  obiektu  po-

stawy,  tj.  świadomość  przynależności  narodowej,  etnicznej,  religijnej  (jej  fun-

damenty pojawiają się przed ósmym rokiem życia). Według Dekkera i Malova, 

autoidentyfikacja  narodowa  (a  także  etniczna,  wyznaniowa),  jako  aspekt  spo-

łecznej  tożsamości,  jest  istotnym  elementem  „spójnego  syndromu  społeczno-

osobowościowego”,  pełniącego  funkcje  przystosowawcze

37

.  Im  silniejsza  iden-



tyfikacja tym silniejsze zakorzenienie w grupie. Elementem poznawczym oma-

wianej  postawy  jest  następnie  stopniowo  kształtujący  się  system  przekonań  łą-

czących ludzi tej samej narodowości, dotyczący wspólnej historii, tradycji, kul-

tury,  języka  itp.  Wytworzona  na  ich  podstawie  percepcja  wewnątrzgrupowa 

prowadzi do kategoryzacji poprzez przekonanie o odrębności (my – oni, swoi – 

obcy),  ukształtowanie  poczucia  wspólnej  tożsamości.  Towarzyszą  jej  także 

określone emocje związane z pozytywnym wartościowaniem grupy własnej, któ-

rej  przypisane  są  silne  pozytywne  emocje.  To  pozytywne  wartościowanie  (po-

trzeba pozytywnej tożsamości) spełnia istotną psychologiczną potrzebę zakorze-

nienia w trwałej większej całości

38

. Kluczowym elementem tej całości jest spaja-



jąca ideologia, tzw. system przekonań grupowych, zbudowany wokół fundamen-

talnych dla grupy spraw. Jednostki uznają jego powszechność w obrębie grupy, 

na jego bazie tworzy się „kolektywny system znaczeń”, jako pochodna najważ-

niejszych wartości i wspólnej tożsamości

39

.  


Jak  zostało  powiedziane,  fundamentalizm  koreluje  z  autorytaryzmem  i  do-

gmatyzmem,  ze  specyficznym  stylem  poznawczym,  pewnymi  cechami  osobo-

wości.  Według  Motak,  związek  między  fundamentalizmem  odnoszącym  się  do 

                                                 

35

   Ibidem. 



36

  K.  Skarżyńska,  Nacjonalizm  i  patriotyzm:  orientacje  ideologiczne  i  postawy  jednostek,  [w:] 

eadem (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań 2002, s. 283. 

37

   Ibidem, s. 284. 



38

   Ibidem. 

39

   Ibidem, s. 285. 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

207 


treści wierzeń a tym, którego modele abstrahują od treści wierzeń, nawiązuje do 

pytania czy osobowość fundamentalistyczna jest porównywalna z fundamentali-

styczną postawą opartą na wyznawanej religii

40

. Wydaje się, że jest to zarazem 



pytanie  o  pierwszeństwo  cech  osobowości  jednostki  wobec  kontekstów  ze-

wnętrznych i ukształtowanych na ich podłożu postaw. Tym samym fundamenta-

listyczna  postawa  oparta  na  wyznawanej  religii  byłaby  uwarunkowana  specy-

ficznymi  cechami  osobowości  jednostki,  która  ją  przejawia.  Na  tych  przesłan-

kach, a także związkach kategorii fundamentalizmu z autorytaryzmem i dogma-

tyzmem, opierają się dalsze rozważania. 

Krzysztof Korzeniowski zwrócił uwagę na fakt, że kategoria autorytaryzmu 

wyrosła z dążeń do „przybliżenia i zrozumienia zjawiska sympatii dla szczegól-

nego rodzaju doktryn prawicowych odwołujących się do nadrzędnej roli autory-

tetu”


41

.  Pierwsza  praca  zwarta  poświęcona  osobowości  autorytarnej  jest  autor-

stwa Ericha Fromma, Ucieczka od wolności z 1941 r. Analizując nazizm pod ką-

tem  procesów  psychodynamicznych  dotyczących  niższej  klasy  średniej  społe-

czeństwa  niemieckiego,  swoją  koncepcję  charakteru  autorytarnego  powiązał  

z  interakcją  czynników  społeczno-kulturowych  ukazując  proces  jego  tworzenia 

się  i  dynamicznej  przemiany  w  kierunku  tendencji  sado-masochistycznych. 

Choć praca Fromma była bez wątpienia pionierska, to właściwy rozkwit badań 

nad osobowością autorytarną przyniosła rozprawa T.W. Adorno, D.J. Levinsona 

i R.N. Sanforda The Autoritarian Personality z 1950 r. Dzięki ich wysiłkom po-

wstało też narzędzie do pomiaru osobowości autorytarnej, kalifornijska skala F. 

Na bazie analiz powstała lista typowych dla autorytaryzmu cech: konwencjona-

lizm, autorytarne podporządkowanie, autorytarna agresja, antyintracepcja, prze-

sądność  i  stereotypowość,  wiara  w  siłę  i  bycie  twardym,  destruktywność  i  cy-

nizm

42

. Jako syndrom specyficznej mentalności, autorytaryzm postrzegano, jako 



wymiar  poznawczego  konstruowania  relacji  ze  światem  społecznym.  Na  podo-

bieństwo cech osobowości autorytarnej i postawy fundamentalistycznej zwróciła 

uwagę m.in. Motak, przywołując psychologiczną koncepcję mentalności funda-

mentalistycznej  Richarda  Yao,  gdzie  została  ona  zdefiniowana  jako  „postawa 

umysłowa,  niezależna  od  treści  wierzeń  religijnych”  o  takich  cechach  jak:  

„1.  niezdolność  tolerowania  niepewności  i  dwuznaczności;  2.  poszukiwanie 

uproszczonych  rozwiązań  problemów  życiowych;  3.  posiadające  przymusowy 

(kompulsywny)  charakter  narzucanie  innym  własnych  przekonań  religijnych;  

4. krańcowy dogmatyzm; 5. wyparcie, wspierane przez wiarę w istnienie ‘świata 

fantazji’”

43

.  Autorka  nazywała  fundamentalizm  „wariacją  syndromu  autorytar-



                                                 

40

   D. Motak, op. cit., s. 180. 



41

   K.  Korzeniowski,  Autorytaryzm  i  jego  psychopolityczne  konsekwencje,  [w:]  K.  Skarżyńska 

(red.), op. cit., s. 70. 

42

   Tamże, s. 60–61. 



43

   D. Motak, op. cit., s. 183. 

 



208 

Anna ZASUŃ

 

nego, tj. autorytarnego rodzaju religijności”



44

. Używane przez badaczy określe-

nie „syndromu autorytarnego” bądź „syndromu osobowości autorytarnej” suge-

ruje, że jest to pewien zespół cech występujących w jednym czasie, charaktery-

stycznych  i  koniecznych  dla  określenia  danego  zjawiska,  zgodnie  z  definicją 

syndromu.  Motak  zwróciła  uwagę,  że  włączenie  kategorii  syndromu  autorytar-

nego do problematyki fundamentalizmu pozwala przyjąć założenie o pierwszeń-

stwie struktury psychologicznej w stosunku do przekonań religijnych, a to ozna-

cza pewną podatność jednostek autorytarnych na akceptację fundamentalistycz-

nych postaw

45

. Ponieważ syndrom osobowości autorytarnej jest kategorią złożo-



ną,  której  przypisywanych  jest  wiele  zróżnicowanych  cech,  Korzeniowski  za-

proponował, by sprowadzić go do kilku centralnych, wśród których przeważała 

autorytarna  agresja,  podporządkowanie  i  konwencjonalizm  wspomniane  powy-

żej.  Powołując  się  na  poznawcze  podejście  Jadwigi  Koralewicz,  wskazał  też 

osiowe  cechy  autorytaryzmu  w  obrębie  warstwy  normatywno-wartościującej 

(przekonanie o konieczności podporządkowania wyidealizowanym autorytetom) 

oraz  poznawczo-deskryptywnej  (przekonanie  o  braku  wpływu  na  swój  los  

i świat, braku kontroli nad nim)

46

.  


Kategorią korespondującą z osobowością fundamentalistyczną jest także do-

gmatyczność umysłu, opisana przez Miltona Rokeacha. Dogmatyzm dotyczy tu 

systemu przekonań jednostki rozpiętego na wymiarze zamkniętość-otwartość, to 

„relatywnie  zamknięta  forma  kognitywnej  organizacji  twierdzeń  dotyczących 

rzeczywistości,  ustrukturyzowanych  wokół  centralnego  zestawu  przekonań  od-

noszących się do absolutnego autorytetu, który ze swej strony dostarcza wzorów 

tolerancji  i  nietolerancji  wobec  innych”

47

.  Wysoki  poziom  dogmatyzmu  to  po-



strzeganie  rzeczywistości,  jako  globalnej,  mało  zróżnicowanej,  o  logicznie  po-

wiązanych  przekonaniach,  wyidealizowanych  autorytetach,  to  także  brak  apro-

baty  dla  odmienności  (szczególnie  w  poglądach).  Zarazem  Rokeach  łączy  do-

gmatyczność  umysłu  z  wizją  świata,  jako  zagrożenia,  wzmożoną  podejrzliwo-

ścią, która chroni przed ewentualnym niebezpieczeństwem

48

. Istnieje więc kore-



lacja poziomu lęku i dogmatyzmu, co sprawia, że ten typ postrzegania rzeczywi-

stości jest rodzajem  mechanizmu obronnego

49

. Dogmatyczność umysłu, podob-



nie  jak  autorytaryzm,  jest  szerszym  konstruktem  teoretycznym  niezwiązanym 

bezpośrednio  z  konkretną  ideologią  ani  też  treścią  wierzeń  religijnych,  stanowi 

raczej  podstawę  określonego  sposobu  przetwarzania  informacji  i  funkcjonowa-

nia struktur poznawczych, na co zwróciła uwagę Motak. Fundamentalizm rozpa-

trywany w  kontekście dogmatycznego umysłu oznacza specyficzną organizację 

                                                 

44

   Ibidem, s. 184. 



45

   Ibidem. 

46

   K. Korzeniowski, op. cit., s. 61–62. 



47

   D. Motak, op. cit., s. 185. 

48

   U. Jakubowska, Ekstremizm polityczny, [w:] K. Skarżyńska (red.), op. cit., s. 194. 



49

   D. Motak, op. cit., s. 185. 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

209 


systemu przekonań, gdzie głównym elementem jest wiara w najwyższy autorytet 

i  jego  nieomylność,  w  prawdziwość  świętej  wiedzy,  tradycji,  idei  połączonych 

ze zobowiązaniem wobec nich

50



Istnieje silna współzależność między psychicznymi uwarunkowaniami auto-

rytaryzmu  i  dogmatyzmu  a  postawą  fundamentalistyczną.  Badania  empiryczne 

przywołane  przez  Motak  (m.in.  B.  Altemeyera,  B.  Hunsbergera)  dowodzą,  że 

osoby ze wszystkich grup przebadanych z pomocą Skali Fundamentalizmu wy-

kazują  podobieństwa  pod  względem:  uznania  treści  własnej  wiary  za  jedynie 

prawdziwe,  przekonania  o  byciu  wybranym,  o  doskonałości  własnej  religii  ta-

kiej, jaka jest, o obecności wrogich sił (w tym innych religii), z którymi należy 

walczyć,  podporządkowywania się autorytetom,  ścisłego  przestrzegania  wymo-

gów religii, agresji wobec tego, co inne

51

. Można przyjąć, że nie tylko wyznaw-



cy religii, ale każdej ideologii, uczestnicząc w podobnych badaniach, dostarczy-

liby analogicznych wniosków. 

Na  koniec  należy  zwrócić  uwagę  na  fakt,  że  fundamentalizm  bywa  porów-

nywany  bądź  utożsamiany  z  terroryzmem.  Wprawdzie  podobieństwo  tych  po-

staw na płaszczyźnie historycznej, społecznej czy politycznej jest dyskutowane, 

warto  zastanowić  się  nad  ich  psychologicznym  związkiem.  Według  Tibiego, 

fundamentalizm  religijny  nie  jest  zjawiskiem  tożsamym  z  terroryzmem  ani  

z  ekstremizmem  religijnym.  Natomiast  Brunon  Hołyst  określa terrorystów  reli-

gijnych (w odróżnieniu od świeckich) fundamentalistami, przyjmuje ponadto, że 

terroryzm  rodzi  się  z  wykształcenia  w  duchu  fundamentalistycznym,  „to  efekt 

fundamentalizmu, zarówno w wymiarze religijnym, jak i w wymiarze politycz-

nym”


52

.  Wydaje  się  jednak,  że  fundamentalizm  jest  kategorią  szerszą  i  tylko  

w  określonych  uwarunkowaniach  może  generować  postawy  ekstremistyczne.  

W  przypadku  fundamentalizmu,  brak  wyraźnie  określonych  jego  związków  

z psychopatologią. Tymczasem, jak zauważył Hołyst, akty terroryzmu są często 

postrzegane jako wyraz patologii i/lub mitologizowane, traktowane jako irracjo-

nalne. Prostując to przekonanie, Hołyst charakteryzuje wzorzec działania terro-

rysty,  jako  „racjonalny  wybór”,  ściśle  związany  ze  zjawiskami  kolektywnymi  

i  rozwojem  społecznym  (co  raczej  demitologizuje  tę  kategorię)  i  ze  strukturą 

osobowości

53

. Odrzuca też raczej utożsamienie patologicznej osobowości z oso-



bowością  terrorysty.  Po  pierwsze,  granice  między  normalnością  a  patologią, 

między  równowagą  a  fanatyzmem  bywają  płynne,  po  drugie,  nie  ustalono  do-

kładnie, jakie cechy miałaby mieć osobowość terrorysty, po trzecie, brak jedno-

znacznej korelacji między brutalnością aktów a patologicznymi cechami spraw-

cy, po czwarte, mimo wskazania pewnych typowych cech terrorysty, brak wyja-

śnienia,  dlaczego  tylko  niektóre  osoby  przejawiające te  cechy  rzeczywiście an-

                                                 

50

   Ibidem, s. 185–186. 



51

   Ibidem, s. 186–188. 

52

   B. Hołyst, op. cit., s. 776. 



53

   Ibidem, s. 576–577. 




210 

Anna ZASUŃ

 

gażują się w działalność terrorystyczną i wreszcie po piąte – przyjmuje się moż-



liwość  istnienia  raczej  kilku  typów  osobowości,  które  mogą  być  charaktery-

styczne  dla  terrorysty

54

.  Ponadto  wydaje się,  że  terroryzm  nie  może  być  prosto 



utożsamiany z zaburzoną osobowością także z uwagi na umiejętność współdzia-

łania  w  grupie  czy  wykonywania  zadań.  Jednostki  zaburzone  mają  trudność  

z  wieloma  zakresami  współżycia  i  funkcjonowania  w  grupie.  Nie  należy  też 

identyfikować osobowości terrorystycznej z działaniem terrorystycznym. J. Siel-

ski  zwraca  uwagę  na  fakt, że  osobowość terrorysty  jest  zamknięta i  agresywna 

na zewnątrz, jej punktem  odniesienia jest frustracja, a zatem jest to osobowość 

fundamentalistyczna bądź fanatyczna (w sytuacji ukierunkowania frustracji ter-

rorysty na misję staje się on fanatykiem, a na obronę –fundamentalistą)

55

. Wśród 


jej  niektórych  cech,  poza wspomnianym  autorytaryzmem  i  dogmatyzmem,  wy-

mienia  się  prosty,  stereotypowy  sposób  organizacji  poznawczej,  wysoki  kon-

formizm,  podatność  na  uprzedzenia,  charakterystyczną  kategoryzację  (prosty  

i wyrazisty podział świata społecznego na swoi – obcy), nietolerancję (o różnym 

źródle: ignorancja, poczucie odmienności, niepokój i obawa, przesądy, uwarun-

kowania  sytuacyjne)  itp.  Wskazane  cechy  mogą  być  podłożem  gotowości  sto-

sowania przemocy, specjalnej motywacji (często religijnej) i celów (uwarunko-

wanych  historycznie,  społecznie,  politycznie,  kulturowo),  autoidentyfikacji 

względem grupy, postrzegania siebie w kategoriach ofiary (akt terroru jest formą 

obrony), wysokiego poziomu agresji (o charakterze instrumentalnym i/lub emo-

cjonalnym).  Hołyst  zwrócił  uwagę  na  fakt,  że  choć  osobowość  terrorystyczna 

jest niejasnym i niezdefiniowanym pojęciem, o tyle często w charakterystykach 

terrorysty  pojawia  się  nawiązanie  do  typowych  cech  temperamentalnych,  kate-

gorii  introwersji-ekstrawersji,  zaburzeń  funkcjonowania  układu  nerwowego  

(w nawiązaniu do badań nad przestępcami), a także do osobowości narcystycz-

nej


56

. Jest to ujęta w Klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania 



ICD-10 jednostka opisana w grupie F60.8 jako: Inne określone zaburzenia oso-

bowości. Zaburzenia w tej grupie są definiowane jako „ciężkie zaburzenia struk-

tury  charakteru  i  sposobu  zachowania  się  osoby,  zazwyczaj  obejmujące  kilka 

wymiarów osobowości i prawie zawsze związane z dostrzegalnym zaburzeniem 

funkcjonowania indywidualnego i społecznego”

57

. W przypadku wszystkich za-



burzeń  osobowości  (nie  tylko  narcystycznej)  pojawiają  się  pewne  wspólne  ce-

chy: dysharmonijne postawy i zachowania w zakresie uczuć, pobudliwości, kon-

troli popędów, stylu poznawczego, związków z innymi osobami, wzorzec dane-

                                                 

54

   Ibidem, s. 576, 579. 



55

   J.  Sielski,  Osobowość  fundamentalistyczna  i  fanatyczna  opoką  działań  terrorystycznych,  [w:] 

K.  Kowalczyk,  W.  Wróblewski  (red.),  Terroryzm.  Globalne  wyzwania,  Toruń  2006,  s.  107–

114; por. B. Hołyst, op. cit., s. 776–777. 

56

   B. Hołyst, op. cit., s. 578. 



57

   Klasyfikacja  zaburzeń  psychicznych  i  zaburzeń  zachowania  w  ICD-10.  V  rozdział,  Kraków  –

Warszawa 2000, s. 170. 



 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

211 


go zachowania jest trwały, a nie epizodyczny, wzorzec danego zachowania jest 

całościowy i niedostosowany do różnych sytuacji indywidualnych i społecznych, 

trudności ujawniają się wcześnie i utrzymują przez większość życia itp

58

. Hołyst 



wśród  cech  typowych  dla  osobowości  narcystycznej  wymienia  przekonania  

o własnej wyjątkowości, nienawiść do innych, którzy stanowią zagrożenie, brak 

empatii,  dążenie  do  upokarzania  innych  i  okazywanie  pogardy,  agresję  i  jej 

usprawiedliwianie, wyolbrzymianie własnych dokonań, fantazje dotyczące wła-

snej mocy, siły, mądrości, oczekiwanie podziwu i wzbudzania strachu, wykorzy-

stywanie  innych  do  realizacji  własnych  celów,  arogancję  wobec  innych,  gwał-

towność reakcji wskutek własnych niepowodzeń. Taki kompleks psychologicz-

nych  uwarunkowań  połączony  z  ideologią  ekstremistyczną  i  szczególną  moty-

wacją  (głównie  religijną)  może  przyczynić  się  do  radykalnych  działań,  w  któ-

rych  występuje  eskalacja  przemocy,  anulowanie  moralności,  a  nawet  samouni-

cestwienie w imię wyższego dobra.  

Podsumowanie 

Psychologiczna  perspektywa  przyjęta  wobec  fundamentalizmu  pozwala 

stwierdzić, że nie jest to zjawisko związane wyłącznie z daną epoką czy proce-

sami  społecznymi,  kulturowymi,  nie  jest  też  jedynie  karykaturą  modernizmu, 

formą buntu (M. Szulakiewicz), czy ruchem protestu (np. J. Habermas).  Funda-

mentalizm  powinien  być  rozpatrywany  w  kontekście  połączenia  uwarunkowań 

osobowościowych  i  sytuacyjnych.  Jest  to  psychologiczna  reakcja  i  subiektywi-

zacja  w  postrzeganiu  procesów  i  zjawisk  społecznych,  kulturowych,  politycz-

nych.  Określona  konfiguracja  cech  psychologicznych  sprawia,  że  jednostka  na 

dane  konteksty  zewnętrzne  odpowiada  adekwatną  postawą.  Fundamentalizm 

można uznać za taką reakcję na specyficzne konteksty społeczne, kulturowe, po-

lityczne,  do  których  zwykle  zalicza  się  nowoczesność  i  procesy  modernizacji 

pociągające za sobą zburzenie dotychczasowego porządku, tradycyjnych źródeł 

legitymizacji  (według  religii,  ideologii),  zachwianie  poczucia  egzystencjalnej 

pewności,  której  miejsce  zajmuje  niepewność  i  zagrożenie  anomią.  Dzisiejszy 

model  życia  społeczno-politycznego  określają  takie  czynniki,  jak  m.in.  demo-

kracja,  kapitalizm,  autonomia  gospodarki,  nieograniczona  niemal  wolność  jed-

nostki. W imię tej wolności człowiek w dobie nowoczesności dąży do uwolnie-

nia od jakichkolwiek krępujących go ram, w tym tradycji czy religii. Wielu ba-

daczy nowoczesności przyznaje, że podstawą życia społecznego jest obecnie ra-

cjonalność i adekwatna dla niej etyka. Taka emancypacja, z jednej strony, dała 

jednostce możliwość nieograniczonego wyboru i pluralizm wartości, a z drugiej, 

przyniosła określone skutki. Należy do nich nie tylko anomia, którą Emilé Dur-

                                                 

58

   Ibidem, s. 170–171. 




212 

Anna ZASUŃ

 

kheim  nazywa  „nieskończonością  pragnień”,  ale  też  dążenie  do  przywrócenia 



dawnego ładu i obrazu rzeczywistości opartego na tradycyjnych podstawach. 

Literatura 

Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008. 

Aronson  E.,  Wilson  T.D.,  Akert  R.M.,  Psychologia  społeczna.  Serce  i  umysł

Poznań 1997. 

Bodio T. (red.), Przywództwo polityczne, „Studia Politologiczne” 2001, cz. 5. 

Casanova J., Religie publiczne w nowoczesnym świecie, Kraków 2006. 

Corm G., Religia i polityka w XXI wieku, Warszawa 2007. 

Giddens A., Socjologia, Warszawa 2010. 

Hołyst B., Terroryzm, t. 1, Warszawa 2011. 

Huntington S., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2011. 



Klasyfikacja  zaburzeń  psychicznych  i  zaburzeń  zachowania  w  ICD-10.  V  roz-

dział, Kraków – Warszawa 2000. 

Kowalczyk  K.,  Wróblewski  W.  (red.),  Terroryzm.  Globalne  wyzwania,  Toruń 

2006. 

Luckmann  T.,  Niewidzialna  religia.  Problem  religii  we  współczesnym  społe-



czeństwie, Kraków 1996. 

Marczewska-Rytko  M.,  Religia i  polityka  w  globalizującym się  świecie,  Lublin 

2010. 

Motak D., Nowoczesność i fundamentalizm. Ruchy antymodernistyczne w chrze-



ścijaństwie, Kraków 2002. 

Pace E., Stefani P., Współczesny fundamentalizm religijny, Kraków 2002. 

Robins R.S., Post J.M., Paranoja polityczna. Psychologia nienawiści, Warszawa 

2007. 


Skarżyńska K., Podstawy psychologii politycznej, Poznań 2002. 

Szulakiewicz  M.,  Karpus  Z.  (red.),  Fundamentalizm  i  kultury,  Wydawnictwo 

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005. 

Fundamentalism in the light of the selected psychological  

concepts 

Summary 

The  aim  of  the  article  is  to  show  the  psychological  roots  of  fundamentalism,  which  can  be 

found  in  each  type  of  the  phenomenon,  as  well  as  analysis  of  fundamentalism,  as  a  specific 

configuration of personality traits which can lead every worldview and ideology. Definitional basis 

for  the  fundamentalism  is  the  psychological  concepts,  that  relate  to  personality,  cognitive  style, 

refer  to  the  prejudices,  as  well  as  to  the  concept  of  authoritarian  personality  and  its  constitutive 




 

Fundamentalizm w świetle wybranych koncepcji…

 

213 


characteristics.  An  author  of  the  article  asked  about  so-called  “fundamentalist  personality”  

(D.  Motak)  based  on  the  diversity  of  the  manifestations  of  this  phenomenon  and  its  correlation 

with  the  concepts  of  authoritarianism  (E.  Fromm,  T.W.  Adorno,  S.  Pfürtner,  A.  Künzli), 

dogmatism  (M.  Rokeach),  intolerance  and  ethnocentrism.  It  also  was  taken  into  account 

psychological attitudes category  (along with its emotional component, cognitive and behavioral), 

which was basis to presented fundamentalism. 



Keywords: fundamentalism, authoritarianism, dogmatism, modernity, personality, religion. 

Yüklə 153,92 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə