Prakseologiczne

---

BARTOSZ MITKIEWICZ

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

w Warszawie

MYŚLENIE 

PRAKSEOLOGICZNE

STEFANA WYSZYŃSKIEGO

I JEGO IMPLIKACJE PEDAGOGICZNE

Duszpasterski  i  naukowy  dorobek  Stefana  Wyszyńskiego  pozosta-

je  wciąż  nieodkryty.  W  tym  artykule  sięgam  po  pojęcie  praxis,  które 

jest obecne w wielu tekstach Prymasa Tysiąclecia i z jego pomocą re-

konstruuję koncepcję myślenia krytycznego z pozycji chrześcijańskiej. 

Moje rozważania prezentuję w czterech punkach. W pierwszym opisu-

ję stan współczesnego człowieka za pomocą dwóch par wyrażeń prze-

ciwstawnych: atrofia myślenia versus entropia działania oraz apateizm 

versus  indyferencja.  Przez  ich  skrzyżowanie  powstaje  punkt  ozna-

czający  postulowane  przez  Wyszyńskiego  (pozytywne)  „zatrzymanie  

w myśleniu”. Drugi punkt poświęcony jest rekonstrukcji pojęcia praxis 

w oparciu o wybrane teksty Wyszyńskiego. Na tej podstawie w trzecim 

punkcie ukazuję jego pojmowanie myślenia krytycznego. Polega ono na 

zmianie punktu widzenia albo gotowości do wysłuchania i zrozumienia 

partnera dialogu. W ostatnim, czwartym punkcie wyciągam dwie peda-

gogiczne konkluzje przeprowadzonych przeze mnie analiz.

Słowa kluczowe

Zatrzymanie w myśleniu, apateizm, indyferencja, praxis, atrofia my-

ślenia, entropia działania.

Forum Pedagogiczne

UKSW

2/2011

---

BARTOSZ MITKIEWICZ

162

[2]

Cała nasza godność polega na myśleniu.

Starajmy się więc dobrze myśleć.

Blaise Pascal

Nie tak dawno w pedagogice polskiej przypomniano sobie ponownie 

o pojęciu praxis, które dość niefortunnie tłumaczy się na nasz język jako 

praktykę. Ze względu na niejednoznaczność tego terminu będę używał 

go w rozumieniu zaproponowanym przez współczesnego niemieckiego 

pedagoga Dietricha Bennera, według którego „praktyka [praxis] zawsze 

ma podwójne znaczenie: po pierwsze, oznacza m o ż l i w o ś ć  stworze-

nia czegoś dzięki podejmowaniu aktywności i działania, czyli w sposób 

intencjonalny;  po  drugie  […]  k o n i e c z n o ś ć,  na  którą  odpowiada 

[…] próbując odwrócić zły los lub przezwyciężyć kryzys doświadczany 

przez człowieka” (podkr. B.M.)

1

. Oba „momenty” praxis – możliwość 

i konieczność – nie wykluczają się, lecz uzupełniają, przez co stanowi 

ona  właściwy  jedynie  człowiekowi  sposób  kształtowania  siebie  przez 

własne czyny.

Adela  Kożyczkowska  w  artykule  poświęconym  antropologii 

Wyszyńskiego  podjęła,  moim  zdaniem,  interesującą  próbę  odczytania 

dorobku  intelektualnego  Prymasa  Tysiąclecia,  posługując  się  właśnie 

kategorią praxis

2

. Zainspirowało mnie to do przestudiowania pism księ-

dza  Prymasa  w  aspekcie  pedagogicznym.  Wydaje  mi  się  bowiem,  że 

chociaż o Stefanie Wyszyńskim napisano już wiele, to jednak dominuje 

w tych opracowaniach ujęcie niepełne, pomijające wiele cennych wąt-

ków  jego  bogatej  duchowej  i  intelektualnej  spuścizny. Wskutek  tego, 

jak  słusznie  pisze  Piotr  Nitecki,  im  bardziej  odchodzi  w  przeszłość 

wspomnienie o Prymasie, który w pamięci starszego pokolenia utrwalił 

się jako świadek trudnych czasów, tym bardziej staje się on dla młodych 

1

  D.  Benner,  Pedagogika  ogólna,  tłum.  z  jęz.  niem. A.  Wojdak-Piątkowska,  [w:] 

Pedagogika, t. 1: Podstawy nauk o wychowaniu, red. B. Śliwerski, GWP, Gdańsk 2006, 

s. 128.

2

  Por. A. Kożyczkowska, Stefana Wyszyńskiego antropologia „możliwości”. Ludzka 

praxis jako płaszczyzna możliwości, „Forum Oświatowe” 42(2010)1, s. 115-143.

---

MYŚLENIE PRAKSEOLOGICZNE.

..

163

[3]

wyłącznie postacią historyczną

3

. Potwierdzają to wyniki sondażu, jaki 

przeprowadziłem  wśród  studentów  Uniwersytetu  Kardynała  Stefana 

Wyszyńskiego w Warszawie. Okazało się, że co prawda respondenci po-

trafili w większości prawidłowo określić, kim był kardynał Wyszyński  

w dziejach Polski, jednak znacznie gorzej orientowali się w jego dorob-

ku duszpasterskim i naukowym. Moim zdaniem, wskazuje to na niebez-

pieczeństwo stania się przez Prymasa postacią koturnową i nic niemó-

wiącą w kontekście współczesnych problemów naszej Ojczyzny

4

.

W niniejszym artykule, na podstawie pism Wyszyńskiego, rekonstru-

uję mało dostrzegany do tej pory krytyczny rys jego myślenia, który wy-

nika z takiej samej postawy wobec nowoczesnego stylu życia. Ów styl 

znamionuje przede wszystkim unikanie refleksji i zadowalanie się do-

raźnym sukcesem

5

. W pierwszym punkcie opisuję stan, w jakim znalazł 

się współczesny człowiek za pomocą dwóch par wyrażeń przeciwstaw-

nych: atrofia myślenia versus entropia działania oraz apateizm versus in-

dyferencja. Przez ich skrzyżowanie powstaje punkt oznaczający, moim 

zdaniem, postulowane przez Wyszyńskiego (pozytywne) „zatrzymanie 

w myśleniu”. Drugi punkt poświęcam rewizji zrekonstruowanego przez 

Kożyczkowską  pojęcia  praxis.  Moim  zdaniem,  trzeba  w  większym 

3

  Por. P. Nitecki, Przedmowa, [w:] S. Wyszyński, Miłość i sprawiedliwość społecz-

na, rozważania społeczne, Pallottinum, Poznań 1993, s. 5.

4

  Por.  B.  Mitkiewicz,  Kardynał  Stefan  Wyszyński  –  wychowawca  młodzieży,  [w:]  

O społeczeństwie, wychowaniu i pracy w myśli Kardynała Stefana Wyszyńskiego, red.  

L. Marszałek, A. Solak, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2010, s. 229-238.

5

  Na ten wątek w myśli Wyszyńskiego naprowadziła mnie najnowsza jego biogra-

fia autorstwa Piotra Niteckiego. Ukazuje ona Księdza Prymasa jako wybitnego znawcę 

katolickiej nauki społecznej. Z analizy wczesnego okresu kształtowania się jego myśle-

nia w kategoriach społecznych wynika wniosek, że już w okresie przedwojennym był 

on człowiekiem, który wyprzedził swoje czasy odnośnie do rozumienia roli Kościoła. 

Oryginalny charakter i nowatorstwo podejścia Wyszyńskiego polegały między innymi 

na tym, że swoje koncepcje wyraźnie zakorzeniał w doświadczeniach życia. Wycho-

dząc od rzeczywistości, nie poprzestawał na sprawach doczesnych, lecz prześwietlał je 

perspektywą  nadprzyrodzoną.  Kluczową  rolę  dla  kształtowania  się  i  rozwoju  takiego 

właśnie stylu myślenia miała, moim zdaniem, podróż naukowa, jaką odbył Wyszyński 

po krajach Europy Zachodniej w latach 1929-1930. Tym, co go najbardziej interesowa-

ło, był stosunek Kościoła katolickiego do ówczesnych prądów ideologicznych, ustrojów 

politycznych i stowarzyszeń społecznych. (Por. P. Nitecki, Włocławskie dzieje ks. Stefa-

na Wyszyńskiego 1917-1946, Soli Deo, Warszawa 2008).

---