Müasir dünyada ali təhsil sistemində nələr baş verir...
© Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2008
Bütün hüquqlar qorunur.
İsaxanlı, Hamlet.
Müasir dünyada ali təhsil sistemində nələr baş verir və “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Programı” necə olsa yaxşıdır? / Hamlet İsaxanlı.
ISBN 978-9952-20-044-7
-
Avropa və Azərbaycanın təhsil sistemi-Tarix
-
Bologna Prosesi. 3. Çağdaş ali təhsil.
4. Qloballaşma. 5. Elmi araşdırmalar.
378.94754-dc22
Hamlet İsaxanlı
Müasir dünyada ali təhsil sistemində nələr baş verir
və
“2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”
necə olsa yaxşıdır?
Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı
İÇİNDƏKİLƏR
Ön söz ..........................................................................
|
5
|
Arzularla gerçəklik arasında sürünmək də olar, qanad çalmaq da ...............................................................
|
7
|
Avropada ali təhsilin dünəni .......................................
|
12
|
Azərbaycanda ali təhsilin dünəni və Bologna Prosesi
|
20
|
Çağdaş ali təhsil və ali məktəb ....................................
|
25
|
Ali məktəblər və rəqabət .............................................
|
29
|
Təhsil sistemində islahat və onun təsir gücü ...............
|
32
|
Təhsildə kеyfiyyət və standartlar ................................
|
35
|
Ali təhsilin əlçatan (əlyetən) olması. Dünya və Azərbaycan ............................................................
|
38
|
Ali təhsilimiz niyə kifayət qədər əlyetən deyil? ..........
|
44
|
Ali təhsildə keyfiyyət kimlər tərəfindən və necə ölçülür? ..................................................................
|
50
|
Ali təhsil sistemində idarəetmə ...................................
|
56
|
Ali təhsildə qeyri-akademik xidmət ............................
|
63
|
Qloballaşma ilə internasionallaşma. Yollar, meyl və əlamətlər ................................................................
|
71
|
Sənaye-iş dünyası, yüksək texnoloji inkişaf və ali təhsil .......................................................................
|
76
|
Ali təhsilin maliyyələşdirilməsi ..................................
|
83
|
Ali təhsildə qanunvericilik siyasəti .............................
|
87
|
Ali təhsil və elmi araşdırmalar ....................................
|
90
|
Ali məktəb və əmək bazarı ..........................................
|
96
|
Ali məktəb, sərvət və innovasiya ................................
|
100
|
Ali təhsil ocaqlarının maddi bazası və ölçüsü .............
|
104
|
Biz də xarici ölkəyik! ..................................................
|
108
|
Hər gün mükəmməlliyə doğru .....................................
|
111
|
Gələcəyə nikbin baxış .................................................
|
114
|
|
|
Ön söz
Azərbaycan Respublikasında ali təhsilin ümumi və xüsusi problemlərinə, ali təhsillə elmin, dövlətin, iş dünyasının münasibətlərinə, ali təhsil sahəsində dünyada gedən proseslərin Azərbaycanda baş verənlərlə müqayisəsinə və nəhayət, Azərbaycan Prezidentinin imzaladığı ali təhsil sistemində islahatlar üzrə dövlət proqramının hazırlanması işinə aiddir bu yazı. Burada ali təhsil sistemimizdə yaranmış əsas problemlərin dünya təcrübəsi və Azərbaycanın inkişafı baxımından təhlili verilir və onların müəyyən həlli yolları göstərilir.
Bu yazı üzərində çalışarkən təhsil siyasəti haqqında yazdığım məqalə və kitablardan bəhrələnməklə yanaşı zamanımızda cərəyan edən hadisələr barədə son elmi araşdırmalara müraciət etməli oldum. Avropa Universitet Assosiasiyasının (European University Association) hal-hazırkı prezidenti, Vyana universitetinin keçmiş rektoru, Avstriya rektorlar konfransının keçmiş prezidenti Georg Winckler, İsveçrə federal hökumətinin və canton hökumətlərinin müşaviri, Geneva universitetinin keçmiş rektoru, İsveçrə rektorlar konfransının sədri, Avropa Universitet Assosiyasını quran idarə heyəti üzvü Luc E. Weber və Michigan universitetinin fəxri təqaüdçü prezidenti James J. Duderstadt və bəzi digər görkəmli mütəxəssislərin sayəsində əldə etdiyim məlumatlar işimə çox yaradı; onlara dərin minnətdarlığımı bildirirəm. “The Glion Colloquium Association”a və uzun illərdir oxuduğum “The Chronicle of Higher Education”a minnətdaram. Bir sıra mühüm məsələlərin müzakirəsinə şərait yaratdıqları üçün Azərbaycan Prezidenti Yanında Təhsil Komissiyası üzvlərinə təşəkkür edirəm.
Hamlet İsaxanlı
Arzularla gerçəklik arasında
sürünmək də olar, qanad çalmaq da...
20-ci yüzilliyin böyük qismində təhsil, o cümlədən ali təhsil dövlət işi, ictimai əmtəə, hökumətin yetişdirdiyi məhsul, dövlətin öz xalqına göstərdiyi xidmət hesab olunub. Müasir çağda isə ali təhsil həm dövlət işidir, həm özəl fəaliyyət növüdür. Təhsil fərdləri də, cəmiyyəti də dəyişdirir, inkişaf etdirir və şübhəsiz ki, o həm ictimai, həm də özəl mahiyyət daşıyır. Dünyadakı aparıcı meyllər isə ali təhsilin get-gedə daha çox özəl işə çevrildiyini, özəl xidmət olduğunu göstərir. Lakin hər zamankı kimi, bu gün də ali təhsil sahəsində düzgün dövlət siyasəti olmadan böyük uğur qazanmaq mümkün deyil.
Dünyadakı, demək olar ki, bütün inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan dövlətlər ali təhsillə bağlı üç böyük məsələni eyni zamanda həll etmək istəyirlər: 1) ali təhsili kütləviləşdirmək, yəni mümkün qədər hamı üçün əlçatan etmək, 2) ali təhsilin keyfiyyətini artırmaq və 3) dövlətin ali təhsilə çəkdiyi xərcləri artırmamaq (çox artırmamaq, heç artırmamaq və hətta azaltmaq). Bir-biri ilə tam uyuşmayan məsələlərin eyni vaxtda həlli əlbəttə ki, çox çətin işdir. Daim gündəlikdə olan bu məsələnin ideal həlli yoxdur, az-çox qəbul oluna bilən həlli isə çox dərindən işlənmiş dövlət proqramı və onun yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan siyasi iradə və ciddi, düzgün idarəetmə tələb edir.
“Təhsil dövlətin ən vacib, bir nömrəli məsələsidir” fikri mübahisəsiz qəbul olunmur. Dildə, daha doğrusu siyasi meydanda bu fikir təsdiq edilsə də, gerçəklik fərqlidir. Bəs sosial təminat, xüsusilə təqaüd fondu? Bəs səhiyyə sığorta sistemi? Bəs yoxsulluqla mübarizə? Bəs milli təhlükəsizlik?... Bunlar da dövlətin ən vacib, bir nömrəli olmağa namizəd məsələlərindən deyilmi? Məsələnin çətinliyi və dünya təcrübəsi “ali təhsil təkcə dövlətin işi deyil, get-gedə daha çox özəl bölmənin işidir” fikrinin əsassız olmadığını göstərir. İnkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan bütün dünya, Qərb, Yaxın və Uzaq Şərq bunu qəbul edib və ya qəbul etməyə məcbur olub.
Müasir çağda sərvətin, pulun gücü siyasətə, orduya, vətəndaşlıq vəzifəsinə nisbətdə qat-qat artıb. Lakin insan ləyaqətinin, sevgi və azadlıq hisslərinin də güclü olması sərvətlə ədalət arasında müəyyən tarazlığın əmələ gəlməsinə, müvazinətin müəyyən dərəcədə saxlanmasına gətirib çıxarır. Bu tarazlığı qoruyanlar arasında dövlət, media və təhsil sistemini həlledici hesab etmək olar. Kütləvi informasiya vasitələri gündəlik hadisələri və qayğıları ön plana çəkdiyi üçün təhsil ocaqları, xüsusilə də universitələr üzərinə daha dərin və uzunvədəli vəzifə düşür. Tədris bəşəriyyətin əldə etdiyi bilik xəzinəsini yeni nəsillərə ötürməyə, tədqiqat isə bu bilikləri genişləndirib zənginləşdirməyə və tətbiq edərək həyatı yaxşılığa doğru dəyişdirməyə imkan verir. Cəmiyyət qarşısında məsuliyyətin, vətəndaşlıq hisslərinin dərki, mədəniyyətin hifzi və inkişafı məsələlərində də təhsil ocaqları həlledici güc sahibidir.
Azərbaycanda da yüksək nüfuzlu ali məktəblərin yaranması və inkişaf etməsi ümumxalq işidir. Ümumxalq dedikdə dövləti və insanları nəzərdə tuturam. İnsanlar, fərdlər öz işini həvəslə, ehtirasla, fədakarlıq və peşəkarlıqla görməsələr dövlət daxilində işlər yürüməz. Bu, təhsildə xüsusilə belədir. Digər tərəfdən isə dövlət şərait yaratmasa, qanun-qayda çərçivələri düzgün cızılmasa, düzgün plan qurulmasa, özəl işə çəkilən zəhmət də lazımi bəhrəsini verməz.
Dövlət ali təhsil sistemini bütövlükdə inkişaf etdirmək, yəni islahat aparmaqla onu dəyişmək, yeniləşdirmək və gücləndirmək vəzifəsini üzərinə götürməlidir. Bu vəzifə, görünür ki, iki hissədən ibarətdir. Birinci – müasir dünyada gedən proses, cərəyan və meylləri çox diqqətlə izləyib təhlil etməklə, təhsil sistemimizdə bu gün mövcud olan problemləri və onların həlli yollarını araşdırmaqla dünya ilə səsləşən islahat proqramı tərtib etmək lazımdır. Bu barədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” sərəncam imzalamışdır (31 yanvar 2008-ci il). “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı” layihəsinin hazırlanması bu sərəncamın mühüm maddəsidir. Bu yazımızın əsas məqsədi “Bu Dövlət Proqramı necə olsa yaxşıdır?” sualına düzgün və əhatəli cavab tapılmasına, az da olsa, kömək etməkdir.
Ali təhsil sistemində güclü islahat aparmaq vəzifəsinin ikinci hissəsi qəbul olunacaq Dövlət Proqramının ardıcıl və inadcıl şəkildə həyata keçirilməsidir. Həyatımız boyu çox planlar görmüşük, yaşımızdan o yana da çox planlar qurulduğu haqqında oxumuşuq. Bu planların az hissəsi tam, nəzərdə tutulduğu şəkildə həyata keçirilib, böyük qismi kağız üzərində qalıb və ya mahiyyətcə deyil, səthi şəkildə işlər görülüb, həyat isə əvvəlki kimi (və ya cüzi fərqlə) davam edib. İnkişaf etməkdə olan ölkəmizin, xalqımızın, dövlətimizin vaxt itirməyə, düzgün planları yarımçıq qoymağa ixtiyarı yoxdur. Çünki inkişafımızın ən mühüm tərkib hissələrindən biri inkişaf etmiş dünyanın təhsil, elm və texnologiya sahəsindəki uğurlarını mənimsəyərək ölkəmizdə tətbiq və inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Vaxtında irəli getməyən geri qalır. Arzularla gerçəklik arasında sürünmək də olar, qanad çalmaq da...
Avropada ali təhsilin dünəni
Təqribən 500 il əvvəl Avropa tarixin yeni ağası, yeni rəhbəri rolunu öz üzərinə götürməyə başlamışdı. Avropalıların Amerikanı kəşf etmələri və yer kürəsinin kəşfinə girişmələri onların kiçik dünyasını birdən-birə çox böyütdü. Mətbəənin və kitab çapının Avropada böyük güc qazanması, universitetlərin və elmi düşüncənin formalaşmağa başlaması ilə tarixin Avropa dövrü başlandı. Kapitalizmin inkişafı ilə Avropa qalan dünyanı geri buraxdı. Lakin 20-ci əsrdə avropalılar arasında qarşıdurma və kütləvi qırğın zenitə qalxdı, Avropa iki dünya mü-haribəsinə meydan oldu. 1945-ci ildə Amerikalılar və Sovetlər Avropanın ortasında, Almaniyada qarşılaşdılar - bu, tarixin Avropa dövrünün, dünya siyasəti və iqtisadiyyatında Avropa hegemonluğunun sonu idi.
1957-ci il Sovet sputniki göyü deyil, Amerika və Avropanı silkələdi; silkələdi, hətta lərzəyə saldı və... səfərbərliyə aldı. Qərbdə inteqrasiya meylləri ciddi surətdə artmağa başladı. 1957-də imzalanan Avropa Iqtisadi Birliyi (Avropa «Ümumi Bazar»ı) haqqında saziş (Roma) təhsili hələ ümumavropa işi kimi görmədi. 60-cı illərdə Avropa Universitet rəhbərlərinin daimi konfransı adlı (fransızca abbreviaturası ilə tanınırdı – CRE, sonrakı Avropa Universitet Assosiasiyasının sələfi) ilk ümumavropa ali təhsil qurumu yaradıldı. 1971-də isə altı üzv – təhsil nazirinin ilk rəsmi görüşü və çərçivə bəyannaməsi əmələ gəldi; bu görüşlər dövri xarakter aldı. 70-ci illərin sonunda təhsildə bir-birini tanıma məsələsi formalaşdı və 80-ci illərin ortalarında tələbələrin, tədqiqatçı və müəllimlərin bir ölkədən digərinə hərəkət etmə mexanizmi işlənildi, 1987-də başlayan məşhur «ERASMUS» və sonralar “SOCRATES” kimi proqramlar bu işi uğurla həyata keçirməyə başladılar. Bu illərin maraqlı sənədlərindən biri 1988-də Bolognada (Bolonyada) imzalanan «Magna Charta Universitatum» idi, bununla Avropada ali məktəblərin müstəqilliyi ön plana çəkildi. 1991-ci ildə imzalanan Maastricht sazişi isə Avropa Birliyinin «təhsil, keyfiyyət naminə treyninq və mədəniyyətin çiçəklənməsinə» çalışmaq fikrini rəsmiləşdirdi.
Sosializmin iflasından sonra Şərqi Avropa və keçmiş Sovetlərin ali təhsil sisteminin müasirləşməsinə kömək məqsədi ilə Avropa Birliyi yeni TEMPUS adlı proqramı həyata keçirməyə başladı (1990). Bu gün də davam edən bu proqram şərq-qərb ali təhsil əməkdaşlığını canlandırdı və xeyli genişləndirdi.
Ali təhsilə aid kvalifikasiya və sənədlərin tanınması haqqında Avropa Şurası və UNESCO-nun birgə Konvensiyası (Lissabon, 11 aprel 1997) Avropa ali təhsil sisteminin bütövləşdirilməsi yolunda daha bir addım sayıla bilər. Bu konvensiya ali təhsil almaq imkanı, təhsil müddəti və ali təhsil sənədlərinin tanınması, həmçinin uyğun mexanizmlərin yaradılması məsələlərini əhatə edirdi.
Şengen anlaşması, ümumi (vahid) pul vahidi kimi birləşmiş Avropa siyasətini yürüdən dövlətlər ali təhsildə də əl-ələ tutub yeni addımlar atmalı idilər.
1998-ci il mayın 25-də Universite Paris-Sarbonne’da dörd böyük Avropa dövlətinin - Fransa, Italiya, Böyük Britaniya və Almaniyanın ali təhsilə məsul nazirlərinin görüşündə «Avropa ali təhsil sistemi memarlığını həmahəng etmək (arxitekturasının harmonizasiyası) haqqında birgə bəyannamə (deklarasiya)» qəbul edildi. Bu deklarasiya Avropa Ali Təhsil Məkanının yaradılması və onun açıq elan edilməsi, tələbələrin bir ölkədən digərinə keçib təhsilini davam etdirməsi və bunun tədris kreditləri deyilən ölçü vahidləri ilə tənzimlənməsi fikrini irəli sürdü. Ali təhsilin iki pillədən ibarət olması və birinci pillədən sonra tədris və tədqiqatın magistratura və ya daha uzun müddətli doktorantura çərçivəsində aparılması barədə razılıq əldə edildi.
Dörd ölkənin təşəbbüsünü ümumavropa hərəkatına çevirmək məqsədilə 1999-cu il iyunun 19-da Avropanın ən qədim universitəsinin qurulduğu Bolognada (Bolonyada) 29 Avropa ölkəsinin ali təhsilə cavabdeh olan nazirlərinin görüşü keçirildi. Keçmiş sovetlərdən üç Baltikyanı dövlətin də iştirak etdiyi bu görüşdə «Avropa təhsil nazirlərinin birgə deklarasiyası» qəbul edildi. Qısa zamanda, 2010-cu ilə kimi qlobal yarışda ön sıraya çıxa bilən Avropa Ali Təhsil Məkanı (AATM, ingiliscə EHEA, yəni European Higher Education Area) yaratmaq üçün aşağıdakı hədəflərə çatmaq qararlaşdırıldı (sadəlik üçün bu maddələri birgə deklarasiyada olduğu kimi bir-bir deyil, qruplaşdırılmış şəkildə veririk):
1. Asan anlaşılan və müqayisə edilə bilən və iki əsas-alt və üst pillədən (dövrədən) ibarət təhsil sistemi həyata keçirmək. Birinci və ya alt pillə ən azı 3 il sürməli, ikinci və ya üst pillə isə magistr (master) və/və ya doktor dərəcəsinə aparmalıdır.
2. Tələbələrin, müəllim, tədqiqatçı və inzibati işçilərin ölkələrarası sərbəst hərəkət edə bilməsini təmin etmək; tələbələrin hərəkətini müəyən edərkən Avropa Credit Keçid Sistemi (AKKS) tətbiq etmək. [Hər fənnin tutumu, daşıdığı yük kredit deyilən vahidlə ölçülür və tələbənin ali təhsilin hansı nöqtəsində olması onun oxuduğu fənlər və qazandığı (topladığı) kreditlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Bir ali məktəbdən (ölkədən) digərinə gedən tələbə çatışmayan fənləri oxuyur və kreditlərini toplamağa davam edir.]
3. Ali təhsildə Avropa ölçü və dəyərlərini müəyyən etməyə çalışmaq. Keyfiyyətin təmin edilməsi məqsədi ilə kriteriya və metodologiyaların hazırlanmasında əməkdaşlıq etmək.
Bu proqramı həyata keçirərkən milli təhsil sistemlərinə, dil və mədəniyyət fərqlərinə, universitetlərin muxtariyyətinə hörmətlə yanaşılmasının vacibliyi xüsusi qeyd olundu.
Avropa Ali Təhsil Məkanı yaratmaq prosesi bundan sonra Bologna Prosesi adını aldı (zənnimcə, Sarbonne-Bologna prosesi daha doğru ad olardı).
Bologna Prosesinin uğurla həyata keçirilməsini koordinasiya etmək və prosesə qoşulmaq istəyən yeni ölkələri qəbul etmək üçün təhsilə məsul nazirlər iki ildən bir görüşməyə başladılar. 2001, 19 may, Praqada və 2003, 19 sentyabr, Berlin görüşlərində Bologna Prosesinə qoşulan Avropa ölkələrinin sayı 40-a çatdı. 2005-ci il, 19 may, Bergen (Norveç) görüşü nəticəsində Azərbaycan da rəsmi olaraq bu prosesə quşuldu, ölkələrin sayı 45 oldu (hal-hazırda, 2007-ci il London görüşündən sonra bu say 46-dır).
Ali məktəblərin və tələbələrin Bologna Prosesində mühüm oyunçu olduqları, birinci növbədə onları dinləmək, onlarla hesablaşmaq lazım gəldiyi hamı tərəfindən qəbul edildi. Nazirlər Avropa Universitet Assosiasiyası (EUA), Avropa Ali Məktəblər Assosiasiyası (EURASHE), Avropa Milli Tələbə Birlikləri Assosiasiyası (ESIB), Avropa Keyfiyyətin Təminatı Şəbəkəsi (ENQA) kimi təşkilatlarla sıx əlaqədə işləmək, onlarla əməkdaşlıq etmək zəruriyyətini qeyd etdilər.
Bologna Birgə Deklarasiyasının inkişafı kimi Avropa Ali Təhsil Məkanı ilə yanaşı Avropa Araşdırma Məkanı yaradılmasının vacibliyi, doktorluq (Ph.D) proqramlarının həm təhsilin üçüncü yüksək pilləsi, həm də elmi-tədqiqat dərəcəsi olduğu qeyd edildi. Birgə (ölkələrarası, universitetlərarası) magistr və doktor proqramlarının işlənilməsi fikri irəli sürüldü (və sonrakı illərdə həyata keçirilməyə başlanıldı!). Nazirlər bütün imkan və vasitələrdən istifadə edərək hamının ali təhsil almasına imkan yaratmağı öhdələrinə götürdülər.
Avropa universitetlərinin əsas tələbi isə məsuliyyətli müstəqillik oldu. Yuxarıdan sərt inzibati idarəetmənin tətbiqi ali məktəbin dinamik inkişafına mane olur, dəyişən mühitin tələblərinə çevik cavab verməsinə, rəqabət gücünü artırmasına imkan vermir.
Avropa Birliyini dünyanın ən inkişaf etmiş bilik iqtisadiyyatına çevirmək məsələsini qarşıya qoyan Lissabon strategiyası (2000-ci il) Avropa Ali Təhsil və Elm Məkanlarının yaradılması məqsədini güdən Bologna prosesi ilə birlikdə bütöv Avropa qurmaq hərəkatının tərkib hissəsidir.
Bologna Prosesi ali təhsil modelinin seçimində Avropanın Amerikanı nümunə götürdüyünü göstərir. Bologna prosesi Avropa ali təhsil sisteminin amerikalaşma yolunda olduğunu nümayiş etdirməkdədir. Üçpilləli dərəcə sistemi üzərində qurulan ali təhsil və araşdırma məkanı, kredit vahidlərinin toplanması üzərində qurulan müqayisə və akkumulyasiya prinsipi məhz dünyada ali təhsilin lideri olan Birləşmiş Ştatlardan gəlir. Keyfiyyətin ölçülməsi məsələsində xeyli dağınıqlığın olduğu Avropada, nəhayət ki, 2008-ci ilin aprel ayından başlayaraq çoxdan gözlədiyimiz ümumavropa mexanizminin qurulmasına işarə verildi.
Göründüyü kimi Bologna prosesi təkcə kredit sistemindən ibarət deyil! (Azərbaycanda Bologna prosesi ilə kredit sisteminin tətbiqini, demək olar ki, eyniləşdirirlər). Ali təhsilin əlyetən olması, ali məktəblərin üçpilləli təhsil modeli ilə fəaliyyət göstərməsi, magistratura və doktorantura səviyyələrində birgə və ya ikili dərəcələr vermək ideyası ətrafında ali məktəblər şəbəkələrinin qurulması, ali təhsil sistemlərinin müqayisə oluna bilən hala gətirilməsi-harmonizasiyası, ali məktəblərin müstəqilliyi, şəffaflığı və məsuliyyəti, elmi araşdırmaların ön plana çəkilməsi, hər şeyin əsasında yüksək keyfiyyətin dayanması, ümumavropa keyfiyyət ölçülərinin hazırlanması – bunlardır Bologna prosesinin əsas elementləri! Bir sözlə, Bologna prosesinin istəyi Avropanı keyfiyyətli ali təhsil və səviyyəli elmi araşdırmalar məkanına çevirməkdir.
Azərbaycanda ali təhsilin
dünəni və Bologna Prosesi
1991- ci ildə müstəqilliyə qovuşan Azərbaycan dövlətində təhsillə bağlı problemlər qızğın müzakirə mövzusuna çevrildi. Bir şey aydın idi – təhsil sistemini sürətlə və elliklə, yəni bötövlükdə dəyişmək mümkün deyil, mümkün olsa da, təhlükəlidir. Sovet tipli təhsil formaları ən azı bir müddət ətalətlə, davam edəcəkdi. Digər tərəfdən isə, dəyişməkdə olan dünyaya yeni siyasi və iqtisadi modellərin daxil olması ilə yanaşı mahiyyətcə və formaca yeni təhsil ocaqlarının yaranması, ölkəyə yeni təhsil modellərinin daxil olması da təbii hadisə idi.
Tarix boyu kiçik ölkələr (və bir sıra böyük ölkələr) özlərinə xas olan və başqalarından çox fərqlənən təhsil sisteminə malik olmayıblar. Yalnız böyük dövlətlər və imperiyalar, böyük sivilizasiyalar özlərinə məxsus təhsil sistemi qurmuş, bu mədəniyyəti qəbul etmiş və ya onun təsirində olan xalqlar isə, mümkündür ki, kiçik dəyişiklərlə, bu sistemi mənimsəmişlər. Azərbaycan təhsil tarixini və təhsil sistemini də ayrıca, təcrid olunmuş şəkildə deyil, onun daxil olduğu, tərkib hissəsi olduğu sivilizasiyalara nəzər salmaqla öyrənmək, dövrləşdirmək və təhlil etmək lazımdır.
19-cu yüzilliyə qədər təhsil ənənəvi islam məktəb-mədrəsə sisteminə əsaslanırdı. 19-cu əsr bu ənənəvi sistemlə rus təhsil sisteminin paralel varlığı ilə xarakterizə oluna bilər. 20-ci əsr Azərbaycanda Rusiya-Sovet təhsil sistemi hökmran idi.
Dünya ali təhsilində baş verənləri öyrənmək, təhlil etmək və Amerika təcrübəsini əsas götürməklə 1990-cı ilin payızından başlayaraq Xəzər Universitəsi qurulmağa başlanıldı. Ölkəmizdə ilk dəfə olaraq bakalavr, magistr, doktor (Ph.D) dərəcə və proqramları üzərində iş getdi, kredit sistemi deyilən və hər tələbəyə fərdi təhsil trayektoriyası ilə irəliləmək imkanı verən model quruldu. Tələbənin biliyinin 100 ballıq və pilləli qiymətləndirmə sistemi, universitə kataloqlarının dövri nəşri, tələbələrlə anonim sorğu keçirmək siyasəti həyata keçirildi. Ölkədə hökm sürən müəllim mərkəzli sistemdən interaktiv təlim üsullarına əsaslanan tələbə mərkəzli sistemə keçildi (bu, fərqli bir təhsil mədəniyyətinin əsasında durur, asan iş deyil). Təhsilə aid çoxsaylı müasir anlayış, forma və üsullar ölkəmizdə ilk dəfə və ciddi surətdə məhz Xəzər universitəsində müzakirə və tətbiq olundu, sınaqdan keçdi və cilalandı.
Ali təhsilin məhz bu modelini işləyib həyata keçirməyimizin iki əsas səbəbi vardı - Amerikanın ali təhsil sahəsində sözsüz dünya lideri olması və Azərbaycanın da daxil olacağı Avropanın yaxın gələcəkdə bu modelə üstünlük verəcəyinə inamımız. Bu belə də oldu - 1999-cu ildə başlanan və Avropa Ali Təhsil Məkanı yaratmaq məqsədi güdən ümumavropa təhsil islahatları proqramının (Bologna Prosesinin) məğzı məhz Amerika ali təhsil modeli əsasında Avropa təhsil sistemlərini bir-birinə yaxınlaşdırmaq, ahəngə qovuşdurmaq idi. Beləliklə, Xəzər universitəsi Avropada Bologna Prosesi başlamazdan 8 il əvvəl özünə və Azərbaycana yeni yol açdı, gələcəyin təhsil modelini uğurla həyata keçirərək ölkənin əsas təcrübə meydanı rolunu oynadı.
İki pilləli təhsilə ölkəboyu keçid isə ciddi hazırlıq aparılmadan, addım-addım deyil, elliklə, kompaniya şəklində həyata keçirildiyi üçün ali məktəblər bakalavr və magistr proqramlarının məqsəd, məzmun və fərqlərini tam dərk edə bilmədilər; bu natamamlığın izləri bu gün də görünməkdədir. Üstəlik magistraturadan sonrakı təhsil-tədqiqat sisteminin mahiyyəti və forması ölkədə bu gün də aydınlaşmamış vəziyyətdədir. Artıq, çox cüzi istisnalarla, Avropada və bütün dünyada qəbul olunmuş üçpillıli sistemə qarşı Azərbaycanda anlaşılmaz bir müqavimət mövcuddur, Milli Məclisimizin bu məsələyə münasibəti hələlik qəribədir: «nə şiş yansın, nə kabab», «nə olar, qoy bir pillə də artıq olsun?!».
Müstəqillik dövründə təhsil sahəsində atılmış mühüm addımlara və qazanılmış uğurlara (xronoloji ardıcıllıqla) misallar gətirək:
1. Özəl təhsil bölməsinin yaranması və fəaliyyəti. Əlbəttə, özəl ali məktəblərin çox yaxşısı, ortababı, zəifləri var. Lakin bu bölmənin inkişaf tempi və yeniliyə açıq olması onun rəqabət gücünü artırır. Korrupsiya ilə mübarizədə ciddi uğur qazanmış və ya ən müasir təhsil-təlim formalarını tətbiq edərək keyfiyyətə nail olmuş təhsil müəssisələrinə azsaylı misal adətən özəl bölmədən gətirilir! 2. Tələbə qəbulu üzrə mərkəzi imtahan sisteminin yaranması və fəaliyyəti (heç bir ölkədə olmayan ifrat mərkəzləşdirmənin naqis cəhətləri ilə yanaşı). 3. Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən latın qrafikası ilə kitab nəşri. 4. Məktəb tikintisi və təmiri işinin canlanması.
Qazandığımız uğurlara göz yummaq ədalətsizlik olardı. Günümüzün həyati vacib məsələsi isə geri qaldığımız sahələr barədə düşünmək, dünya təcrübəsindən faydalanmaq, inkişaf strategiyamıza yenidən baxmaqdır.
Xəzər universiteti nəzdində Təhsil Siyasəti institutu fəaliyyət göstərir. İnstitutun məqsədi təhsildə dünya təcrübəsini öyrənmək, keyfiyyətin artırılması və onun ölçülməsi problemləri üzərində çalışmaq, Azərbaycanda təhsil siyasətinin və təhsil sisteminin inkişaf yollarını araşdırmaq, xüsusi halda Bologna Prosesini yaxından izləmək və maraqlı tərəflərə bu sahədə yardım göstərməkdir. Deyəsən bu institut dünyada təhsil sahəsində baş verən bütün hadisələri izləyə bilən, onları təhlil edib, araşdırıb tətbiq edə bilən yeganə qurumdur ölkəmizdə.
Çağdaş ali təhsil və ali məktəb
1930-cu illərə kimi təbiət elmlərinin yazı dili əsasən alman dili olub. Faşizmin baş qaldırması və sonrakı iflası, paralel olaraq Amerika Birləşmiş Ştatlarının güclənməsi nəticəsində alman dili öz yerini ingilis dilinə verməli oldu. İndi elmin əsas dili və dünya xalqlarının ikinci dili ingiliscədir.
İngilisdilli ölkələrin ali məktəblərinin xeyli güclənməsində bu amil mühüm rol oynadı. Amerikanın güclənməsində Avropadan emiqrasiya və “beyin köçü”nün rolu da qeyd olunmalıdır. Birləşmiş Ştatlarla yanaşı Böyük Britaniya, Kanada, Avstraliya ali məktəbləri cazibə mərkəzinə çevrildilər.
Avstraliyaya tələbə axını, xarici ölkələrdə Avstraliya universitələrinin filiallarının əmələ gəlməsi buna parlaq nümunədir. Kontinental Avropa, geniş mənada, bu yarışda geri qaldı, dil ayrılıqları, ölkələrdəki sosial sığorta qaydaları, məsələn fərqli təqaüd sistemi bu nisbi geriqalmanı şərtləndirən amillərdəndir (Georg Winckler-2008).
Müasir inkişaf meylləri ali məktəblərin tədris (dərs vermək və öyrənmək) və tədqiqat kimi ənənəvi işinə yeni bir işin də əlavə olunduğunu nümayiş etdirir - tədris, elm və praktikanın üzvi vəhdətinə nail olmaq, ideyalar və onların gerçəkləşmə yollarını göstərməklə iş dünyasını gücləndirmək və bu yolla ali məktəbin özünü də gücləndirmək. Müasir dövrdə elm və texnologiyaya əsaslanan iqtisadiyyat, yəni bilik iqtisadiyyatı dövlətlərin əsas inkişaf strategiyalarına çevrildiyi üçün elm və texnologiyanın əsas intellektual yaradıcısı olan ali məktəblərin cəmiyyətdə rolu qeyri-adi dərəcədə artır. Bilik ən yüksək bacarıqdır!
İndi ali məktəblər əvvəlki onilliklərdən fərqli inkişaf strategiyası və fəaliyyət planı qururlar. Bütün ali məktəblər güclənmək istədikləri üçün ali məktəblərin həm ölkədaxili, həm də ümumdünya yarışı gedir. Daha yaxşı, yəni daha istedadlı tələbə cəlb etmək (bütün dünyadan!), dövlətdən daha çox maliyyə köməyi almağa layiq olduğunu göstərmək, iş dünyasından daha böyük sifarişlər almaq... bunların hər biri ali məktəbin fəaliyyətində əsasdır. İndi ali məktəb daha dinamikdir, daim dəyişmədədir, iş dünyası ilə, rəngbərəng sənaye dünyası ilə iç-içə olmağa çalışır. İndi düzgün yolda olan ali məktəbin gücü onun maliyyə gücü, kapitalı, sərvəti ilə düz mütənasibdir.
Tələbənin müasir ali məktəbdə təhsil alma konsepsiyası da dəyişib, genişlənib. Əvvəllər tələbənin ali məktəbə daxil olması mütləq onun öz yerindən qopub həmin ali məktəbin olduğu kampusa, şəhərə köçməsi, orda siniflərdə dərs keçməsindən ibarət idi (qiyabi deyilən və bizim kimi ölkələrdə əsasən mənfi reaksiya doğuran təhsil növünü kənara qoysaq). Indi bir tərəfdən ali məktəb özü də bol tələbə olan yerlərə, o cümlədən xarici ölkələrə doğru hərəkət edir, orada öz filiallarını qura bilir, yəni ali məktəb tələbənin yaşadığı yerə daxil ola bilir, tələbənin yanına gedir. Digər tərəfdən isə müasir yüksək texnologiyaların, xüsusilə də internetin inkişafı sayəsində məsafədən təhsil almaq imkanı yaranır, tələbə öz evində oturub istədiyi ali məktəbin virtual siniflərinə daxil olur, oxuyur-yazır və diplom alır.
Müasir yaxşı ali məktəblər tək tədris və elmi araşdırmaları ilə deyil, tələbə həyatının gözəl təşkili, tələbələrə qeyri-akademik dəstək verən səlist sistemin qurulması ilə də fərqlənməyə, tələbələri bu yolla da cəlb etməyə çalışırlar.
Əlbəttə ki, yuxarıda qısaca təsvir edilən tip müasir ali məktəblər yüksək inkişaf etmiş ali təhsil sistemlərinin içində yetişmişlər, “dünya içində dünya universitələri”dirlər (“universities in the world and of the world”) (James J. Duderstadt-2008).
Ali məktəblər və rəqabət
Müasir dünyada ali məktəblər ağır qlobal rəqabətə davam gətirmək məcburiyyəti qarşısındadırlar. Yaşamaq və irəli getmək üçün özünü digərlərindən fərqləndirmək, daha səviyyəli, daha güclü olduğunu sübuta yеtirmək zəruridir. Daha kеyfiyyətli təhsil vеrən, daha böyük nüfuza malik olan təhsil müəssisələri güclü rəqabət qarşısında daim axtarış aparmağa, yеniləşməyə məcbur olur, kеyfiyyətə baxışını gеnişləndirməyə və dəqiqləşdirməyə çalışır. Əslində mükəmməlliyə can atan qurum və ya fərd daim dəyişmədə olmalıdır, bu, həm də onun qarşısına qoyduğu məqsədin təkmilləşməsi, dəyişməsi deməkdir. Bu məqsədlə yola çıxan öz yolu ilə irəlilədikcə məqsəd və hədəf də irəliləyir və bu hərəkət bitmir, dayanmır, dayanmaq məqsəddən yayınmağa, gеri qalmağa bərabər olur.
Ali təhsil sistеmimizdə rəqabətin aparıcı gücə çеvrilməməsi ali məktəblərimizin inkişafdan qalmasının əsas səbəblərindən biridir. Əksər ali məktəblərimiz məqsədin ticarətə yönəlməsi, idarəеtmə mədəniyyətinin aşağı olması və kеçid iqtisadiyyatına xas olan böyük nöqsanlar və çətinliklər üzündən kеyfiyyətə əsaslanan inkişaf yolunu sеçmək əvəzinə münasibətlər dalğasından istifadə еdib üzdə olmağa çalışırlar.
Ali məktəbin uğur və nöqsanlarını təhlil еdərkən onun tipini, təbiətini düzgün anlamaq, məqsəd və vəzifəsini nəzərdən qaçırmamaq lazım gəlir. Ali məktəbi sındırıb ortalama qəliblərə salmaq böyük səhvdir (təəssüf ki, ölkəmizdə belə yanaşma da mövcuddur). Bir ali məktəb əsasən bakalavr dərəcəsi vеrmək üçün nəzərdə tutulan proqramları həyata kеçirməklə məşğul ola bilər. Digərinin bir sıra sahələrdə magistr proqramlarına da marağı ola bilər. Başqa birisi еlmi-tədqiqatlara çox əhəmiyyət vеrməklə magistr və doktor proqramlarını ön plana çəkə bilər. Təbii ki, sonuncu halda ali məktəb еlmi araşdırmalarla təhsili bir-birinə qovuşdurmağa çalışır və mövcud, məlum biliyi saxlamaq və ötürməklə, yaymaqla kifayətlənmir, onu inkişaf еtdirməyə, yеni bilik istеhsal еtməyə də böyük önəm verir.
Bir ali məktəb bir və ya bir neçə sahədə ixtisaslaşmağı üstün tuta bilər, digəri isə çoxsahəli, çoxşaxəli inkişaf strategiyasını əsas götürə bilər.
Kеçmiş mirası qorumaq, zövqləri tərbiyə еtməkdə də ali məktəbin rolu danılmazdır.
Ali məktəbin iş dünyası ilə əlaqələri çox mühümdür. Dünya qloballaşdıqca böyük şirkətlər, korporasiyalar hər sahədə, o cümlədən də ali məktəblərin inkişafında böyük rol oynaya bilir. Öz növbəsində şirkət və korporasiyaların da ali məktəbin xidmətinə, apardığı tədqiqatlara, yetişdirdiyi mütəxəssislərə ehtiyacı var.
Sadalananlar ali məktəbin tipini, katеqoriyasını göstərməklə yanaşı, onun gücünə də işarədir. Ali məktəb say-sеçmə tələbələri ilə, böyük uğur qazanmış məzunları ilə, güclü alim və müəllimləri ilə, kitabxanası ilə… öyünə bilər. Və nəhayət, dəyirman kimi işləyən və diplom üyüdən, qısa zamanda aldadıcı fəndlərlə böyük qazanc əldə еtmək istəyən ali məktəblərin varlığını da qеyd еdək. Təəssüf ki, onların da öz müştəriləri, öz tələbələri var.
Təhsilin vəzifə və məqsədi, yəni savadlı və mütəxəssis vətəndaş yetişdirmək istəyi təhsildə kök salan korrupsiya ilə uyuşa bilməz; keyfiyyətli təhsil və korrupsiya bir-biri ilə tam ziddiyyət təşkil edir. Təhsil cəmiyyəti mobilləşdirmək və bütövləşdirmək, hər kəsə bərabər imkanlar açmaq məqsədi güdürsə, korrupsiya bunun tərsini edir.
Təhsil sistemində islahat və
onun təsir gücü
İnkişafa nail olmağın yolu islahatlardan kеçir, inkişaf durmadan irəli atılan düşünülmüş addımlardan ibarətdir. Bu, ölkələrə, hökumətlərə, iqtisadiyyata, siyasətə, təhsilə və digər ümummilli sistеmlərə, еləcə də ayrı – ayrı qurumlara aiddir. Ölkə miqyasında zəruri olan islahatlar zamanın tələbindən doğsa da, əhəmiyyətli uğur əldə еdilməsi siyasi iradədən asılıdır, cəmiyyətin bütün əlaqədar qüvvələri hərəkətə gətirilməlidir.
Islahatlar üzdəki görüntülərə dеyil, dərinlərdə duran və sistеmin kökündə dayanan cəhətlərə toxunmalı, onları dəyişməyə, yеni nizama, yеni sistеmə salmağa yönəlməlidir. Bu iş, düşünülmüş islahat planı ilə bərabər, onun həyata kеçirilməsi üçün kifayət qədər vaxt da tələb еdir.
Islahat hamar yol dеyil, ağır yoldur, uğurlarla bərabər müəyyən səhv addımların atılması da mümkündür. Səhvlərdən nəticə çıxarıb, ümumi planda müəyyən dəyişikliklər еdərək yola davam еtmək lazım gəlir.
Islahat nəticəsində öz gücünü itirmək təhlükəsi ilə üzləşən dairələr manеçilik törədərək islahatın əl-qolunu bir müddət qandallaya bilər. Effektiv çalışan hökumət, cəmiyyətdə, o cümlədən təhsildə korrupsiya və monopoliya ilə aparılan mübarizə islahat proqramlarının uğur qazanması üçün vacib şərtlərdir.
Təhsil sahəsində islahat bütün ölkələrdə ən ağır və ən çətin iş hеsab еdilir. Bu sahədə köklü dəyişmələr insanların düşüncə tərzində, həyat fəlsəfəsində, cəmiyyətə, xalqa xas olan dəyərlər sistеmində yеniləşmə tələb еdir. Təhsildə (və insan fəaliyyətinin digər növlərində) müasirlik, yeniləşmə bu günü və gələcəyi eyni zamanda düşünmək deməkdir.
Təhsilin nəticələri və cəmiyyətə təsiri böyükdür, mürəkkəbdir və həllеdicidir. Təhsil insanı azadlığa yaxınlaşdırır. Ali təhsil tənqidi düşüncənin bişirildiyi məkandır.
Təhsildəki köklü dəyişmələr nəticəsində fərdlərin dəyişməsi və inkişafı ilə bərabər, ictimai – siyasi mühitin qiymətləndirilməsinə münasibət də dəyişir. Bu zaman bir yandan milli kimliyin, özünüdərkin güclənməsi baş vеrirsə, o biri tərəfdən bəşəri dəyərlərə daha dərindən nüfuz еtmək imkanı əldə еdilir.
Təhsil sahəsində islahatlar təhsil sistemi, onun daşıyıcıları olan təhsil müəssisələrini dəyişdirmək və nəticə etibarilə gücləndirmək məsələsini ortaya qoyur. Bu, fərdlərin dəyişməsindən daha ağır, əslində müqayisə olunmaz dərəcədə ağır məsələdir. Təşkilatların dəyişməsi daha uzun zaman tələb еdir və rəhbərlik еdən şəxsin və ya hеyətin bilik, tərcübə və iradəsinə əsaslanır.
Təhsil islahatının əsas məqsədi insanlara təhsil alma inkanı yaratmaq və təhsilin keyfiyyətini artırmaqdır.
Dostları ilə paylaş: |