Применение геоинформационных технологий
Yüklə 71,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Düşmənləri
- hoefti Men., Plagiodera verzicolora Laich., Luperus xanthopoda Schrnk., Chrusomela vigintipunctata
- NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
- Оглобин Д.А.
- Самедов Н.Г.
- Enemies In The Guba-Khachmaz Zone Of Azerbaijan
- Key words
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №1, səh. 49-52 (2014)
49 Quba-Xaçmaz Bölgəsində Meşə və Kənd Təsərrüfatı Bitkilərinə Zərərverən Başlıca Yarpaqyeyən Böcəklər (Coleoptera, Chrysomelidae) və Onların Təbii Düşmənləri
AMEA Zoologiya İnstitutu, A.Abasov küç., 1128 döngə, Bakı AZ1073, Azərbaycan
(Oulema melanopus L., Colaphellus sophiae hoefti Men., Plagiodera verzicolora Laich., Luperus xanthopoda Schrnk., Chrusomela vigintipunctata Sckop., Lochmaea crataegi Forst.) bioekoloji xüsusiyyətləri, təsərrüfat əhəmiyyəti və Azərbaycanda ilk dəfə olaraq onların təbii düşmənləri haqda məlumatlar verilir. Açar sözlər: zərərverici, entomofaq, parazit, yırtıcı, biosenoz GİRİŞ Muasir elmi-texniki tərəqqi dövründə, Quba- Xaçmaz bölgəsinin ekoloji şəraitini nəzərə al- maqla, meşə və kənd təsərrüfatının daha da inkişaf etdirilməsi, fauna və floranın kompleks müha- fizəsi, onlardan səmərəli istifadə edilməsi, başlıca vəzifə kimi qarşıda duran məsələlərdən biridir. Bölgənin özünəməxsus iqlim şəraiti, meşələrinin rəngarəng bitki örtüyü və torpaq tipi, burada entomofaunanın zənginləşməsinə, o cümlədən zərərverici həşəratların artıb-çoxalmasına, geniş imkan yaradır. Bu baxımdan zərərverici həşəratlar qrupuna daxil olan yarpaqyeyən böcəklərin öyrə- nilməsi və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi günün ən vacib məsələlərin- dəndir. Yarpaqyeyən böcəklər bioloji və ekoloji xü- susiyyətlərinə görə bir birindən fərqlənən növlər olub, kənd təsərrüfatı bitkilərinə və meşə ağac- larına daha çox zərər verirlər. Azərbaycanda yarpaqyeyən böcəklərin öyrə- nilməsinə XX əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Bu istiqamətdə respublika alimləri (Самедов, 1963; Mirzəyeva, 1988) ilə yanaşı başqa xarici alimlər də (Radde, 1889; Оглобин, 1936) ara-sıra tədqi- qatlar aparmışlar. MATERİAL VƏ METODLAR Materialların toplanması və işlənməsi (2011- 2013-cü illərdə) entomologiyada qəbul edilmiş ümumi üsullar vasitəsilə (Оглобин, 1936; Саме- дов, 1963; Mirzəyeva, 1988) çöl və laboratoriya şəraitində həyata keçirilmişdir. Stasionar məntə- qələr kimi Quba, Qusar, Xaçmaz və Şabran rayon- ları seçilmişdir. NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Aparılan tədqiqatlara əsasən Quba-Xaçmaz bölgəsində meşə və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərər verən 6 növ yarpaqyeyən böcək və onların təbii düşmənləri haqqında məlumat verilir. 1. Oulema melanopus L. - Zəlicə. Böcəklər arasında Zəlicə bitkilərə vurduğu zərərə görə əsas yerlərdən birini tutur. Yumurtaları uzunsov, kəhraba rəngli, üç cüt ayağı olan sürfələri isə açıq-sarı rənglidir. Onlar yumurtadan çıxan kimi boz-sarı seliklə örtülür. Selik onları xarici təsirlərdən və yırtıcılardan qoruyur. Puplar ağ rəngdə olub küp formasında olan baramaların daxilində inkişaf edir- lər. Bir çox həşəratlar kimi zəlicə də öz inkişafının müəyyən mərhələsini (imaqo) diapauza mərhələsində keçirir. Böcəklər yazda çox tez oyanırlar. Havanın tem- peraturu müsbət 12-13 dərəcə olanda onlar qışlama yerlərindən çıxaraq, taxıl bitkilərinin yarpağı və zoğ- ları üzərində qidalanmağa başlayırlar. Payızlıq buğda və arpa sortlarına nisbətən, yulaf və qarğıdalı bitkilərinə daha çox zərər verirlər. Böcəklər 5-6 gündən sonra, yəni aprelin birinci və ikinci ongünlüyündə kütləvi surətdə mayalanaraq yumurta qoyma prosesinə başlayırlar. Yumurtaqoyma prosesi may ayının axırına qədər davam edir (Şabran 27 may 2012-ci il). Zəlicə orta hesabla öz inkişafı dövründə 70-150, bəzi hallarda isə 200-dən artıq yumurta qoya bilir. Onlar taxıl yarpaqının alt tərəfinə hər sıraya zəncirvari formada 5-8 ədəd yumurta qoyur. Yumurtaların inkişafı 10-12 gün davam edir. Yumur- tadan çıxan sürfələr taxıl yarpaqları ilə qidalanırlar. 12-15 gündən sonra onlar axırıncı qabıqdəyişmə mər- hələsini keçirlər. Beləliklə, zəlicələr 4 dəfə qabıq dəyişirlər. Puplaşma torpağın 4-6 mm dərinliyində 15 gün davam edir. İyun ayının birinci yarısında yeni nəslin fərdlə- rinə rast gəlmək olur. Yeni nəslin fərdləri yabanı Quba-Xaçmaz Bölgəsində Meşə və Kənd 50
taxıl bitkilərinin üzərində qidalanırlar. Quba- Xaçmaz bölgəsində ildə 1-2 nəsil verir. Taxıl sahələrində zəlicənin sayının tənzim- lənməsində 10 növ (Bracon fumipennis Thoms., Eulophus chrysomelae Hees., Trichogramma evanescens West., Calosoma sycophanta L., Staphylinus olens Mull., Adonia variedata Gz., Semiadalia notata L., Coccinella quatuor- decimpunctata L., Chrysopa carnea L., Yalla dumosa F.) parazit və yırtıcı iştirak edir. 2. Colaphellus hoelti Men - Şərqxardal yar- paqyeyəni. Mezokserofil növdür. Şərqxardal yarpaqye- yəninin həyat tərzi digər yarpaqyeyənlərin həyat tərzindən elə də fərqlənmir. Bədəni 5-6 mm, qa- barıq formadadır. Onların inkişafı ilk əvvəl yabanı xaççiçəklilər üzərində, sonra isə mədəni bitkilər (qarabaşaq, kələm, turp, qıtıqotu və çuğundur) üzərində başa çatır. Bitkilərə əsasən may-iyun aylarında zərər vurur. Bəzən zərərvermə dərəcəsi 40-50%-ə çatır. Yarpaqyeyənin bioekoloji xüsusiyyətləri Quba, Qusar və Şabran rayonlarında öyrənil- mişdir. Yaz və yay aylarında (22.III.2011, 15.IV.2012, 20.V.2013) havanın orta günlük temperaturu 20-25 0 C olduqda, böcəklər torpaqdan çıxmağa başlayırlar. Qışlamadan çıxan böcəklər sürətlə qidalanırlar. Qışlama yerlərindən çıxdıqdan sonra onlar yabanı və mədəni bitki növlərinin yarpaqlarını yeyərək onları skeletləşdirirlər. Böcəklərə toxunan kimi yerə düşüb özlərini ölülüyə vururlar. Onlar qida bitkilərinə yaxın yerlərdə uçurlar. Qidalan- madan 6-8 gün sonra, yəni may ayının əvvəllə- rində cütləşirlər. Mayalanma 10-15 gün davam edir. Dişilər yumurtanı bitkinin kökünə yaxın torpağa, bəzən isə yarpağın alt hissəsinə, ya da torpağın üst hissəsində qoyurlar. Onların kütləvi yumurta qoyması isə may ayının əvvəllərində müşahidə edilmişdir. Yumurtalar 15-20 ədəd ol- maqla topa halında qoyulur. Müşahidələr nəticə- sində aşkar olunmuşdur ki, qoyulan yumurtaların hamısından sürfə çıxır. Belə ki, çıxan sürfələrin sayı 8-10 fərdə çatır. Laboratoriya şəraitində, yumurtaların em- brional inkişafı, orta günlük temperatur 15-16 0 C
25 0 C-də yumurtaların inkişafı 6-10 gün çəkir. 28- 30 0 C isti müşahidə olursa yumurtalar cəmi 3-4 günə inkişaf edir. Eləcə də, müəyyən olunmuşdur ki, temperatur 34-36 0 C-dən yuxarı olanda yumur- talar tamamilə məhv olurlar. Şərqxardal yarpaqye- yəni 100-dən 300-ə qədər yumurta qoya bilir. Yu- murtadan çıxan sürfələr inkişaf edərkən 3 yaş mərhələsi keçirlər. 6-8 gündən sonra axırıncı mər- hələdə bitkini tərk edir, torpağa düşür və pup- laşırlar. Təbiətdə havanın orta günlük temperaturu 20-23 0
Yeni nəslin çıxması iyun ayının birinci ongünlü- yündə başlayır. Sentyabr ayının axırında böcəklər xəzəllərin altında, bəzən də torpaqda qışlayırlar. İldə 1-2 nəsil verir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, zərərvericinin sayının azalmasında taxin milçəklərinin və ixnevmonid minicilərinin rolu vardır. Rusiya alimlərinin (Бронштейн, 1991) mə- lumatlarına görə bu zərərvericiyə qarşı işlənilən karate kimyəvi preparatı zərərvericinin sayını 97- 100% aşağı salır. 3. Plagiodera versicolora Laich. - Abı rəngli söyüd yarpaqyeyəni. Qiqrofil növdür. Bu cinsə 100 növ daxildir. Onlar, yer kürəsinin hər yerində yayılmışdır. Azər- baycanda 1 növü qeydə alınmışdır. Başqa növlərdən o qədər də fərqlənmir. Bədəni 6-7 mm, qabarıq, qanadlıdır, parlaq abı rəngdədir. Cavan sürfələrin baş hissəsi parlaq-qara, bədənləri yaşıl-gəhvəyi rəngində, son mərhələnin sürfələri isə qara, göy-yaşıl rəng- dədir. Sürfənin uzunluğu 8-10 mm-dir. Yumurtalar parlaq-sarı rəngdə olmaqla oval formadadırlar. Pup- lar isə açıq-sarı, yumşaq və çox zərifdirlər. Abı rəngli söyüd yarpaqyeyəni Quba-Xaçmaz bölgəsinin bütün rayonlarında yayılmışdır. Ona, meşə senozlarında tez-tez rast gəlinir. Böcəklər ağacların qabığı altında ya da çatlarında qışlayırlar. Təbiətdə havanın temperaturu 15-20 0 C olduqda qış- lama yerlərindən çıxırlar. Böcəklər çıxan kimi ağac- ların (söyüd, qovaq) cavan yarpaqlarılə qidalanırlar (Бровидин, 1977). Nəticədə yarpaqların üzərində müxtəlif formalı deşiklər əmələ gətirirlər. Qidalan- madan 10-15 gün sonra yetkin fərdlər cütləşib cavan və zədələnmiş yarpaqların alt hissəsində topa halında yumurta qoymağa başlayırlar. Dişilərin reproduktiv imkanı çox güclüdür. Dişi fərd təbii şəraitdə hər dəfə 50-dən 80-ə qədər yumurta qoya bilir. Laboratoriyada aparılan müşahidələrə əsasən bir dişi fərd 280-350-ə qədər yumurta qoyur, hər topada 25-45-ə qədər yumurta olur. Bu proses may ayının ikinci ongünlüyünə kimi davam edir. (Xızı, 20.V.2012). Yumurtaların inkişafı iqlim şəraitindən asılıdır. Yumurta qoyulduqdan 4-8 gün sonra sürfələr çıxır və qidalanmağa başlayırlar. Əvvəlcə onlar topa halında yarpağı skeletləşdirir, sonra isə digər yarpağa keçib tək-tək qidalanmağa başlayırlar. Bu cür güclü qidalan- madan sonra yarpaqlar burulur, quruyub tökülürlər. Sürfələr 5-6 gündən sonra qabıq dəyiş-məyə başlayır- lar, 8-10 gün keçdikdən sonra ikinci qabıqdəyişmə başlayır. 2 həftədən sonra isə sürfələr 3-cü yaşa ça- tırlar. Puplaşmadan 3-4 gün əvvəl sürfələr qabıqlarını atıb torpağın üzərinə düşürlər və qida bitkisinin altında 5-6 sm dərinliyə gedib puplaşırlar. Sürfənin inkişafı 14-16 gün davam edir. Pup dövrü isə 4-6 gündür. Bir nəslin inkişaf dövrü 20-25 gün çəkir, bəzən 30 gün davam edir. May ayının axırı iyun ayının əvvəlində yeni nəslin böcəkləri görünməyə başlayırlar.
Nadirova G.İ. 51
Müşahidələrə əsasən, böcəklərin kütləvi çıxı- şı may-iyun aylarında baş verir və bu zaman ağac- lara ciddi ziyan dəyir (təxminən 35-40%), ildə iki nəsil verir. Abı rəngli söyüd yarpaqyeyənin təbii düş- mənlərindən hörümçəyi, taxin milçəyini, xalsid- ləri, cır arıları və karabid böcəyini göstərmək olar. 4. Luperus xanthopoda Schrnk - Sarıayaq yarpaqyeyəni. Böcək aprel ayının II-ci yarısında bölgənin bütün rayonlarında qeydə alınmışdır. Onlar meşə, park və bağların kənarlarında yaşayırlar. Polifaq növdür. Biz tərəfdən Qusar rayonunun Digəh kəndində (10.IV.2012-22.VI.2013) müşahidə apa- rılmışdır. Bədəninin üstü şəffaf qara, ayaqları sarı rəngdədir, uzunluğu 4-6 mm-dir. Onlar qarağac, göyəm, yemişan, zoğal, ərik, şaftalı, heyva və baş- qa ağacların yarpaqlarında (damar hissəyə toxun- madan) iri deşiklər açırlar. Bu böcəklər göyəm, gavalı və alça ağaclarına daha çox zərər vururlar. Onlar təkcə yarpaqları deyil, eyni zamanda mey- vələri də zədələyirlər. İntensiv qidalanma ilə əla- qədar olaraq tezliklə cütləşib yumurta qoymağa başlayırlar. Yumurtaları topa halında (hər topada 10-35 ədəd yumurta olur) torpağın səthindəki çat- lara qoyurlar. Hər bir dişi fərd 150-250 yumurta qoyur, bəzən də 300-ə qədər olur. Yumurtadan çıxan sürfələr ot bitkilərinin kökləri üzərində inkişaf edirlər. Sarıayaq yarpaqyeyənin sayının tənzimlənməsində parazit və yırtıcıların rolu böyükdür. Beləliklə, onları 7 növ parazit və yırtıcı məhv edir, bunlar: Tetrastichus sp., Bethylus sp., Meygenia mutabilis Fall., Staphylimus olens Mull., Semiadalia notata L., Chrysopa septem- punctata Wesm., Ch. perla L. (Мамедов, 2004). 5. Chrysomela vigintipunctata Scop. - 20 nöqtəli yarpaqyeyən. 20 nöqtəli yarpaqyeyən çayların, kanalların sahillərində rütubətli yerlərdə yaşayır. Böcəklərin öyrənilməsinə dair müşahidələr Xaçmaz rayonunda (12.IV.2011-22.VII.2013) aparılmışdır. Böcəklər yaşlı mərhələdə dayaz tor- paqda və yarpaqların altında qışlayırlar. Onlar qışlamadan aprel ayının ortasında, ya da axırında çıxırlar. Qovaq ağaclarının cavan yarpaqları ilə qidalanır, sonra isə müxtəlif növ söyüd ağaclarına keçirlər. Qışlamadan çıxandan 7-10 gün sonra böcəklər cütləşməyə və yumurta qoymağa başla- yırlar. Yumurtalarını yarpaqların aşağı hissəsinə topa halında qoyurlar. Hər bir topada 30-35, bəzən 50-dən çox yumurta olur. Bir dişi fərd yaşadığı dövrdə 300-350-ə qədər yumurta qoya bilir. Yu- murtalardan çıxan sürfələr yarpaqlarla qidalanır, onları skelet halına salırlar. 4-6 gündən sonra on- lar üç dəfə qabıqlarını dəyişirlər. Son qabıqdəyiş- mənin axırında sürfələr qarınlarının arxa hissəsin- dən yarpağa birləşir, başı aşağı sallanaraq puplaşma mərhələsini keçirirlər. Yaşlı sürfələr çox vaxt ağaclardan yerə düşərək müxtəlif ot bitkiləri üzərində puplaşırlar. Puplaşma mərhələsi 5-8 gün arasında davam edir. May ayının axırı və iyunun əvvəlində puplardan böcəklərin yeni nəsli çıxır. Cavan böcəklər yem bitkiləri üzərində qidalanırlar. Əlverişli şəraitdə cavan böcəklər yumurta qoymağa başlayır və tez bir müddətdə yeni nəsil əmələ gəlir. İldə 1-2 nəsil verir. 20 nöqtəli yarpaqyeyənin bir neçə parazit və yırtıcıları (Bracon fumipennis Th-
mişdir. Onlar bu zərərvericinin sayının tənzimlən- məsində mühüm rol oynayırlar. Qovaq və söyüd ağaclarına daha çox zərər verir. 6. Lochmaea crataegi Forst. - Yemişan yarpaqyeyəni. Yemişan yarpaqyeyəni yetkin formada qışlayır. Müşahidələr Şabran rayonunda (06.IV.2012- 23.VII.2013) aparılmışdır. Aprel ayının ortalarında böcəklər qışlama yerlərindən uçub meyvə bağlarına gəlirlər, yeni əmələ gəlmiş tumurcuqlar, yarpaqlar və qönçələrlə qidalanırlar. 7-8 gün keçəndən sonra ma- yalanaraq yumurta qoymaqa başlayırlar. 10-15 gün- dən sonra çıxan sürfələr cavan meyvələrin daxilinə girirlər. Burada onlar 30 gün qidalandıqdan sonra meyvənin içindən çıxırlar və torpağa düşüb 5-6 sm dərinliyində puplaşırlar. Pupların inkişafı 14-15 gün davam edir. Yeni nəsil avqust ayının əvvəlində çıxıb meyvə ağaclarının (alça, zoğal, alma) yarpaqları ilə qidalanıb qışlamaya gedirlər. İldə 1 nəsil verir. Böcəklərin sayını tənzimləyən bir neçə növ entomofaq (Bracon guttiger Wesm., Eulophus sp.,
böcəkləri. 5 cild, Bakı: “Elm”, 209 c. Бровдий В.М. (1977) Фауна Украины (Chryso- melini), Киев, 347 c. Бронштейн Ц.Г. (1991) Материалы по фауне и биологии жуков-листоедов Зеровшанской доли- ны. Тр. Самаркандского У-та, 100: 3-65.
крылых плодовых культур Азербайджана и пу- ти их использования в биологической защите. Баку: «Элм», 233 c. Оглобин Д.А. (1936) Листоеды Galerucinae. Фа- уна СССР (Насекомые жесткокрылые). М.Л., XXVI (1): 455.
Quba-Xaçmaz Bölgəsində Meşə və Kənd 52
Самедов Н.Г. (1963) Фауна и биология жуков, вредящих с/х культурам в Азербайджане. Изд. АН Азерб. ССР: 102-103.
обработанные совместно с учёными специали- стами Museum Caucasicum Zoologiya, Tiflis, 1: 43-51.
Основные Вредители Лесных и Сельскохозяйственных Культур и Их Естественные Враги в Условиях Куба-Хачмазской Зоны Азербайджана Г.И. Надирова Институт зоологии НАНА В статье представлена информация относительно биоэкологических особенностей и хозяйственного значения 6 видов жуков-листоедов (Oulema melanopus L., Colaphellus sophiae hoefti Men., Plagiodera
Forst.) – вредителей лесных и сельско-хозяйственных растений в Куба-Хачмазской области. Впервые сообщается об их естественных врагах в Азербайджане.
Main Pests (Coleoptera, Chrysomelidae ) Of Forest And Agricultural Plants And Their Natural Enemies In The Guba-Khachmaz Zone Of Azerbaijan
G.I. Nadirova Institute of Zoology, ANAS Information has been presented on bioecological features, economic importance of six pests (Oulema melanopus L., Colaphellus sophiae hoefti Men., Plagiodera verzicolora Laich., Luperus xanthopoda Schrnk., Chrusomela vigintipunctata Sckop., Lochmaea crataegi Forst.) in Guba- Khachmaz Zone and their natural enemies have been identified for the first time in Azerbaijan.
Yüklə 71,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|