«Psixiatriya yardımı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 28.2,
28.3, 29.3-cü maddələrinin və Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 98.1, 99-cu
maddələrinin şərh edilməsinə dair Azərbaycan Respublikası adından Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 2011-ci il 15 aprel tarixli Qərarı
“Psixiatriya yardımı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
28.2, 28.3, 29.3-cü maddələrinin və Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin
98.1, 99-cu maddələrinin şərh edilməsinə dair
Azərbaycan Respublikası adından
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Qərarı
15 aprel 2011-ci il Bakı şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad
Abdullayev (sədrlik edən), Sona Salmanova, Fikrət Babayev, Südabə Həsənova,
Ceyhun Qaracayev (məruzəçi-hakim), Rafael Qvaladze, İsa Nəcəfov və Kamran
Şəfiyevdən ibarət tərkibdə, məhkəmə katibi İsmayıl İsmayılovun, maraqlı
subyektlərin nümayəndələri Bakı şəhəri Sabunçu rayon məhkəməsinin sədri İlqar
Abbasovun, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının İnzibati və hərbi
qanunvericilik şöbəsinin baş məsləhətçisi Fuad Məmmədovun və ərizəçi Sücayət
Həmid qızı Xəlilovanın nümayəndəsi Qurban Məmmədovun, ekspert Bakı Dövlət
Universitetinin Hüquq fakültəsinin Cinayət hüququ və kriminologiya kafedrasının
müdiri, hüquq elmləri doktoru, professor Firudin Səməndərovun, mütəxəssis
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin baş psixiatrı, Azərbaycan Tibb
Universitetinin Psixiatriya kafedrasının müdiri, tibb elmləri doktoru, professor
Gəray Gəraybəylinin iştirakı ilə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-
cu maddəsinin V və VI hissələrinə uyğun olaraq xüsusi konstitusiya icraatı
qaydasında açıq məhkəmə iclasında Bakı şəhəri Sabunçu rayon məhkəməsinin
müraciəti və S. Xəlilovanın şikayəti üzrə konstitusiya işinə baxdı.
İş
üzrə
hakim
C.
Qaracayevin
məruzəsini,
maraqlı
subyektlərin nümayəndələrinin və mütəxəssisin çıxışlarını, ekspertin rəyini
dinləyərək, işin materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
Müəyyən etdi:
Bakı şəhəri Sabunçu rayon məhkəməsi “Psixiatriya yardımı haqqında”
Azərbaycan Respublikasının 12 iyun 2001-ci il tarixli Qanununun (bundan sonra –
“Psixiatriya yardımı haqqında” Qanun) 28.2, 28.3 və 29.3-cü maddələrinin
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin (bundan sonra – Cinayət
Məcəlləsi) 98.1 və 99-cu maddələri baxımından şərh edilməsi ilə əlaqədar
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra –
Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət etmişdir.
Eyni zamanda vətəndaş S. Xəlilovanın “Psixiatriya yardımı haqqında”
Qanunun 28.2 və 29.3-cü maddələrinin Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasına (bundan sonra – Konstitusiya) və tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası
müqavilələrə uyğunluğunun yoxlanılması və pozulmuş hüquqlarının bərpa
edilməsi tələbinə dair şikayəti Konstitusiya Məhkəməsinin icraatına qəbul
edilmişdir.
Müraciətdə göstərilir ki, Bakı şəhəri Binəqədi rayon məhkəməsinin 8
aprel 2009-cu il tarixli qərarı ilə S.Xəlilova Cinayət Məcəlləsinin 132-ci
maddəsində göstərilən cinayət əməlini anlaqsız vəziyyətdə törətdiyinə görə cinayət
məsuliyyətindən və cəzadan azad edilmiş, barəsində cinayət təqibinə xitam
verilmiş və onun ümumi tipli psixiatriya stasionarına məcburi müalicə üçün
yerləşdirilməsi qərara alınmışdır. Bu qərar Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin
Cinayət Kollegiyasının 14 avqust 2009-cu il tarixli qərarı ilə dəyişdirilmədən
saxlanılmış, apellyasiya məhkəməsinin qərarından verilən kassasiya şikayəti isə
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 24 noyabr 2009-cu il tarixli qərarı ilə
təmin edilməmişdir. Müayinə edildikdən sonra S. Xəlilova Azərbaycan
Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Məhkəmə Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin 30
dekabr 2008-ci il tarixli rəyinə əsasən “xroniki sayıqlama diaqnozu” ilə məcburi
müalicə almaq üçün 24 noyabr 2009-cu il tarixindən 1 saylı Respublika Psixiatriya
xəstəxanasının ümumi tipli psixiatriya stasionarına yerləşdirilmişdir.
1 saylı Respublika Psixiatriya Xəstəxanasının həkim-məsləhət
komissiyası 29 may 2010-cu il tarixdə S.Xəlilovanı təkrarən psixi müayinədən
keçirərək belə qənaətə gəlmişdir ki, o, ümumi tipli psixiatriya stasionarında
məcburi müalicəsini davam etdirməlidir.
Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra –
MPM) 296–300-cü maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq S.Xəlilovanın
nümayəndəsi 9 iyul 2010-cu il tarixdə Bakı şəhəri Sabunçu rayon məhkəməsinə
müraciət edərək, Cinayət Məcəlləsinin 97.2-ci maddəsi əsasında S.Xəlilovanın
ümumi tipli psixiatriya stasionarında məcburi müalicəsinin davam etdirilməsi
barədə 1 saylı Respublika Psixiatriya Xəstəxanasının həkim-psixiatr
komissiyasının 29 may 2010-cu il tarixli rəyinin əsassız olduğunu göstərmişdir.
Sabunçu rayon məhkəməsinin 25 iyun 2010-cu il tarixli qərarı ilə xəstəxananın baş
həkiminin vəsatəti təmin edilərək, S.Xəlilovanın ümumi tipli psixiatriya
stasionarında məcburi müalicəsinin davam etdirilməsi qərara alınmışdır. Həmin
qərardan verilmiş apellyasiya şikayəti isə Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Cinayət
Kollegiyasının 5 avqust 2010-cu il tarixli qərarı ilə təmin edilməmişdir.
Müraciət və şikayətdə qeyd olunur ki, S. Xəlilovanın psixi müayinəsini
“Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 28.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan
“həkim-psixiatr komissiyası” əvəzinə müalicə müəssisəsinin müdiriyyəti
tərəfindən yaradılmış “həkim-məsləhət komissiyası” həyata keçirmişdir. Həmin
komissiyanın sədri bir qayda olaraq müalicə müəssisəsinin baş həkimi olur. Lakin
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində “həkim-məsləhət komissiyası”
adlı kollegial orqan nəzərdə tutulmamışdır.
Bununla yanaşı şikayətdə göstərilir ki, “Psixiatriya yardımı haqqında”
Qanunun 28.2-ci maddəsinin tələblərinə əsasən qeyri-könüllü hospitallaşdırma
müddətinin uzadılması məsələsinin həll edilməsi məqsədi ilə həmin şəxs ilk altı ay
müddətində ayda bir dəfədən az olmayaraq həkim-psixiatr komissiyasında
baxışdan keçirilməlidir. Müalicə altı aydan çox çəkdikdə şəxsin psixiatriya
müayinəsi hər altı ayda azı bir dəfə aparılmalıdır. Həmin Qanunun 29.3-cü
maddəsində qeyd olunur ki, məhkəmə qətnaməsi ilə barəsində tibbi xarakterli
məcburi tədbirlər tətbiq edilmiş pasiyent psixiatriya stasionarından yalnız təyin
edilmiş məcburi müalicəyə xitam verilməsi haqqında məhkəmənin qətnaməsi
əsasında çıxarılır. Ərizəçinin fikrincə, “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun
göstərilən maddələri Konstitusiyanın 28-ci maddəsinin II hissəsinə, “İnsan
hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasının
(bundan sonra – İHAK) 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin “e” yarımbəndinə və
Cinayət Məcəlləsinin 99-cu maddəsinə uyğun deyildir və insan hüquq və
azadlıqlarının pozulmasına şərait yaradır.
Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-cu maddəsinə görə cinayət törətdikdən
sonra psixi pozuntuya məruz qalmış şəxs müalicə olunduqdan sonra cəza təyin
edilərkən və ya onun cəzasının icrası bərpa olunarkən psixiatriya stasionarlarında
məcburi müalicədə bir gün olma müddəti bir gün azadlıqdan məhrum edilmə
hesabı ilə hesablanır. Ərizəçinin fikrincə, sözügedən maddənin mahiyyətinə uyğun
olaraq o, ittiham edildiyi Cinayət Məcəlləsinin 132-ci maddəsində nəzərdə tutulan
azadlıqdan məhrumetmə cəzasının yuxarı həddi olan altı ay müddəti bitdikdən
sonra onun barəsində tətbiq edilən məcburi stasionar müalicəyə dərhal xitam
verilməli və bundan sonra ehtiyac olarsa, onun müalicəsi mülki icraat
qaydasında aparılmalıdır. Bu fikrə əsaslanaraq, S. Xəlilova hesab edir ki, o,
Cinayət Məcəlləsinin 132-ci maddəsinin sanksiyasında nəzərdə tutulan altı ay
əvəzinə, bir il bir aydan artıq müddətdə qanunsuz olaraq psixiatriya stasionarında
məcburi saxlanılır.
Qeyd olunanlarla yanaşı, Sabunçu rayon məhkəməsi və ərizəçi hesab
edirlər ki, “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 29.3-cü maddəsi ilə mülki
prosessual qanunvericilik arasında qeyri-müəyyənlik mövcuddur. MPM-in “Şəxsin
psixiatriya stasionarına məcburi yerləşdirilməsi barədə işlər üzrə icraat” adlanan
XXXVI fəsli şəxsin barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiq edilməsini
deyil, onun psixiatriya stasionarına məcburi yerləşdirilməsini (qeyri-könüllü
hospitallaşdırılmasını) nəzərdə tutur. Bu iki hüquqi prosedur arasında icraat və
hüquqi nəticə baxımından böyük fərq mövcuddur. Məhkəmə qətnaməsi ilə, yəni
mülki icraat qaydasında şəxsin barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiq
edilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Ona görə ki, “tibbi xarakterli məcburi tədbirlər”
cinayət icraatı qaydasında, “qeyri-könüllü hospitallaşdırma” isə mülki icraat
qaydasında həyata keçirilir.
Beləliklə, ümumilikdə müraciət və şikayətdə aşağıda qeyd olunan
suallara aydınlıq gətirilməsi xahiş olunur:
· “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 28.2, 28.3 və 29.3-cü
maddələrinin Konstitusiyanın 28-ci maddəsinə və İHAK-ın 5-ci maddəsinin 1-ci
bəndinin “e” yarımbəndinə uyğunluğu;
· Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsinin sanksiyasında nəzərdə
tutulan cəza müddətinin şəxsin məcburi qaydada psixiatriya stasionarında
saxlanılma müddəti ilə uzlaşması;
· yalnız həkim-psixiatr komissiyasının təqdimatı əsasında məcburi
müalicə və ya qeyri-könüllü hospitallaşdırma müddətinin uzadılmasının
ədalətliliyi;
· həkim-psixiatr komissiyasının (və ya həkim-məsləhət komissiyasının)
tərkibində psixiatriya müalicə müəssisəsinin rəhbərliyindən asılı həkimlərin
olmasının qanunauyğunluğu;
· psixiatriya xəstəxanasının baş həkiminin eyni zamanda həmin
müəssisənin həkimlərindən yaradılmış həkim-məsləhət və ya həkim-psixiatr
komissiyasının sədri olmasının qanunauyğunluğu;
· məhkəmə
qaydasında əlavə müstəqil həkim-psixiatr ekspert
komissiyasının təşkil edilməsinin qanunauyğunluğu;
· “həkim-psixiatr komissiyası” ilə “həkim-məsləhət komissiyası”nın
statusları arasındakı fərq.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qaldırılan məsələlərə dair
aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab edir.
Psixi
müalicə
aparılması
məqsədi
ilə
şəxsin
azadlığının
məhdudlaşdırılması insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları sahəsində olduqca
aktual məsələlərdən biridir. Belə ki, psixiatriya xəstəxanalarında insanların
məcburi və ya qeyri-könüllü saxlanılması və müalicəsi konstitusiya hüququ
sahəsində vacib olan insan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının həddi probleminin
bir elementidir. Ona görə bu məsələnin həllində birbaşa Konstitusiyanın və insan
hüquqları üzrə beynəlxalq standartların üstünlüyü nəzərə alınmalıdır.
İnsan hüquqları təbiətinə görə müxtəlif üsullarla realizə olunurlar.
Vətəndaş (şəxsi) və siyasi hüquqların təminatı üçün qanunvericilikdə “neqativ”
göstərişlər mövcuddur. Sosial hüquqların təminatı üçün dövlət qarşısında “pozitiv”
öhdəliklər qoyulur. Lakin hər hansı bir qrupdaxili hüquqlar fərqli təmin olunur.
Belə ki, Azərbaycan Respublikasında yaşamaq hüququnun və ya təhlükəsiz
yaşamaq (işgəncələrə məruz qalmamaq) hüququnun təminatı üçün konstitusion
səviyyədə bu hüququn ayrılmazlığı göstərilir və digər normativ aktlarda qeyd
edilən hüquqların pozulmasına görə məsuliyyət nəzərdə tutulur. Fərdin ayrılmaz
hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına dair qanunvericilikdə hər hansı bir norma
mövcud deyil. Digər tərəfdən, şəxsin Konstitusiyanın 28-ci maddəsi ilə müəyyən
edilən azadlıq hüququ qanun əsasında məhdudlaşdırıla bilər.
Beynəlxalq aktlar, məsələn, İHAK-ın 5-ci maddəsi və ya Konstitusiyanın
28, 29, 32, 71-ci və s. maddələri qanuni əsaslarla insan hüquqlarının
məhdudlaşdırılmasını müəyyən edir. Lakin məhdudlaşdırmanın bir neçə vacib
şərtləri mövcuddur: məhdudlaşdırmanın qanun əsasında həyata keçirilməsi,
məqsədə uyğun mütənasibliyi, tətbiqinin həddi (həcmi və müddəti nəzərə
alınmaqla) və s. Belə ki, ictimai və milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi və ya digər
şəxslərin hüquqlarının qorunması məqsədilə hər kəsin hüquqları qanunvericilik
əsasında məhdudlaşdırıla bilər. Qanunverici psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən
insanların məcburi müalicə qaydalarını müəyyən edərək, ümumilikdə ictimai
təhlükəsizliyi, digərlərinin təhlükəsizliyinin qorunmasını, psixi xəstə insanların
özlərinə ziyan törətməsinin qarşısının alınmasını əsas götürür. Məcburi müalicənin
məqsədi şəxsin müalicə olunması və onun sosial reabilitasiyasıdır.
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində psixiatriya yardımının üç
növü fərqləndirilir: könüllü, qeyri-könüllü və məcburi. “Psixiatriya yardımı
haqqında” Qanunun 5.1-ci maddəsinə görə şəxsin özü könüllü qaydada müraciət
etdikdə ona psixiatriya yardımı göstərilir. Həmin Qanunun 11.0.1-ci maddəsinə
əsasən, psixi pozuntunun xarakteri müayinənin, müalicənin, şəxsin saxlanılmasının
və onun üzərində müşahidənin yalnız psixiatriya stasionarında həyata keçirilməsini
tələb edərsə, psixiatriya stasionarında onun qeyri-könüllü müalicəsi aparıla bilər.
Şəxs barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlər isə onun tərəfindən hər hansı
ictimai təhlükəli əməl hesab edilən cinayətin törədildiyi halda təyin edilir.
Məcburi müalicənin əsasları Cinayət Məcəlləsinin 21, 93-99-cu
maddələri ilə, prosessual qaydası isə Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual
Məcəlləsinin (bundan sonra – CPM) 468–487-ci maddələri ilə müəyyən
olunmuşdur. Belə ki, CPM-in 468 və 479-cu maddələrinə görə anlaqsız vəziyyətdə
cinayət törətmiş şəxslər və cinayət törətdikdən sonra psixi xəstəliyə tutulmuş
şəxslər barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiq edilməsi üzrə icraat bu
Məcəllənin 468–478-ci və 479–487-ci maddələri ilə nəzərdə tutulmuş
xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla bu Məcəllənin ümumi qaydaları əsasında aparılır.
Qeyri-könüllü
hospitallaşdırmanın əsasları “Psixiatriya yardımı
haqqında” Qanunun 11, 26, 27, 28 və 29-cu maddələrində, prosessual qaydası isə
MPM-in 335-338-1-ci maddələrində əks olunmuşdur.
Göründüyü kimi, qanunverici psixiatriya yardımını üç növə ayırmaqla
yanaşı, bunların hər birinin həyata keçirilməsinin ayrı-ayrı prosessual qaydalarını
da müəyyən etmişdir. Lakin həmin prosessual qaydalar arasında müəyyən oxşar
hallar da mövcuddur. Bunlar ondan ibarətdir ki, anlaqsız vəziyyətdə böyük ictimai
təhlükə törətməyən əməli törətmiş şəxslərə tətbiq olunan tibbi xarakterli məcburi
tədbirlər, mahiyyətcə, qeyri-könüllü qaydada aparılan müalicənin təşkili ilə eyni
məzmunlu prosesdir.
Cinayət Məcəlləsinin 21-ci maddəsinə əsasən ictimai təhlükəli əməli
(hərəkət və ya hərəkətsizliyi) törətdiyi zaman anlaqsız vəziyyətdə olmuş, yəni
xroniki psixi xəstəlik, psixi fəaliyyətin müvəqqəti pozulması, kəmağıllıq və ya sair
psixi xəstəlik nəticəsində öz əməlinin (hərəkət və ya hərəkətsizliyinin) faktiki
xarakterini və ictimai təhlükəliliyini dərk etməyən və ya onu idarə edə bilməyən
şəxs cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmir. Anlaqsız vəziyyətdə ictimai təhlükəli əməl
(hərəkət və ya hərəkətsizlik) törətmiş şəxs barəsində məhkəmə tərəfindən Cinayət
Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş tibbi xarakterli məcburi tədbirlər tətbiq edilə bilər.
Anlaqlı vəziyyətdə cinayət törətmiş, lakin məhkəmə tərəfindən hökm çıxarılanadək
psixi xəstəliyə tutulmuş və bunun nəticəsində öz əməlinin (hərəkət və ya
hərəkətsizliyinin) faktiki xarakterini və ictimai təhlükəliliyini dərk etmək və ya
həmin əməli idarə etmək imkanından məhrum olmuş şəxs barəsində məhkəmə
tərəfindən Cinayət Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuş tibbi xarakterli məcburi tədbirlər
tətbiq edilə bilər.
Bununla yanaşı, Cinayət Məcəlləsinin 93.1.1 və 93.1.2-ci maddələrində
qeyd olunur ki, tibbi xarakterli məcburi tədbirlər məhkəmə tərəfindən bu
Məcəllənin Xüsusi hissəsində nəzərdə tutulmuş əməli (hərəkət və ya hərəkətsizliyi)
anlaqsız vəziyyətdə törətmiş şəxslərə və cinayət törətdikdən sonra cəzanın təyin
edilməsini və ya onun icrasını istisna edən psixi xəstəliyə düçar olmuş şəxslərə
təyin edilə bilər.
Cinayət Məcəlləsinin qeyd olunan maddələrindən görünür ki,
anlaqsızlıqla əlaqədar cinayət məsuliyyətinin hüquqi nəticələrinin üç forması
müəyyən edilmişdir. Birincisi, şəxsin anlaqsız vəziyyətdə cinayət törətməsidir.
İkincisi, şəxsin anlaqlı vəziyyətdə cinayət törətməsi, lakin məhkəmə tərəfindən
hökm çıxarılanadək psixi xəstəliyə tutulmasıdır. Üçüncüsü, şəxsin törətdiyi
cinayətə görə cəza təyin edildikdən sonra psixi xəstəliyə tutulmasıdır.
Yuxarıda göstərilən ikinci və üçüncü hallarda şəxsin cinayət törətdikdən
sonra anlaqsız vəziyyətə düşməsi halı göstərilir. Belə hallarda məhkəmə təqsirkar
barəsində məcburi müalicənin səmərəli nəticə verib-verməməsinə, bu
cür müalicənin uzadılmasına, yaxud dayandırılmasına müntəzəm nəzarət
etməlidir. Əgər şəxsin məcburi müalicəsi uğurlu olmuş və o, sağalmışdırsa,
məhkəmə şəxsin yenidən mühakiməsini təşkil edib ona cəza təyin edir, yaxud əgər
cəza təyin edilmiş şəxsin məcburi müalicədə olduğu müddət onun çəkməli olduğu
cəza müddətindən azdırsa, məhkəmə cinayət qanunvericiliyinə əsasən məhkumun
məcburi müalicədə olduğu müddəti günə-gün hesabı ilə ona təyin edilmiş cəzanın
müddətindən çıxır, məhkumun çəkməli olacağı yekun cəza müddətini müəyyən
edir.
Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-cu maddəsinə əsasən cinayət
törətdikdən sonra psixi pozuntuya məruz qalmış şəxs müalicə olunduqdan sonra
cəza təyin edilərkən və ya onun cəzasının icrası bərpa olunarkən psixiatriya
stasionarlarında məcburi müalicədə bir gün olma müddəti bir gün azadlıqdan
məhrum edilmə hesabı ilə hesablanır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu onu qeyd etməyi zəruri hesab edir
ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-cu maddəsinin əhatə dairəsinə yalnız cinayət
törətdikdən sonra cəzanın təyin edilməsini və ya onun icrasını istisna edən psixi
xəstəliyə düçar olmuş şəxslər düşə bilər.
Digər tərəfdən, psixiatriya müalicəsinin müddəti törədilmiş cinayət
əməlinə görə sanksiyada nəzərdə tutulan müddətlə məhdudlaşmamalı, hətta
psixiatriya müalicəsinin müddəti sanksiyada göstərilən müddətlə heç bir şəkildə
əlaqələndirilməməlidir. Belə ki, hər hansı şəxsin anlaqsız vəziyyətdə törətdiyi
cinayət əməlinə görə sanksiyada uzun müddətli azadlıqdan məhrum etmə cəzası
(15 il) nəzərdə tutulmuşsa, lakin həmin şəxs məcburi müalicə qaydasında bu
müddətdən tez (1 il ərzində) müalicə olunmuşsa, sanksiyada göstərilən cəza
müddəti nəzərə alınmadan şəxs dərhal psixiatriya müalicə müəssisəsindən
çıxarılmalıdır.
Xarici ölkələrin də təcrübəsində müalicə müddətinin cəza müddəti ilə
əvəz olunması nəzərdə tutulur (bir müalicə günü bir cəzaçəkmə gününə bərabər
tutulur). Məsələn, Estoniya Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 87-ci maddəsində,
Moldova Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 102-ci maddəsində və İsveçrə Cinayət
Məcəlləsində bildirilir ki, cəza təyin edilmiş şəxsin müalicə müddəti cəzaçəkmə
müddətinə daxil edilir. Lakin bu normaların tətbiqi üçün əsas göstərici şəxsin
cinayət
törətdiyi
zaman
anlaqlı
vəziyyətdə
olması
və
cinayət
məsuliyyəti daşımasıdır. Almaniya Cinayət Məcəlləsinin 61-67-ci maddələrinə
əsasən cəza müddəti tam və ya qismən psixiatriya müəssisəsində keçmişsə, həmin
müddət cəzanın icrası müddətinə daxil edilir.
Qeyd olunanlara əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir
ki, anlaqsız vəziyyətdə cinayət əməli törətmiş şəxs barəsində tibbi xarakterli
məcburi tədbirlər tətbiq edildiyi halda, həmin şəxsin psixiatriya müəssisəsində
müalicə müddəti törədilmiş cinayət əməlinə görə sanksiyada nəzərdə tutulan
müddətlə məhdudlaşdırıla bilməz. Psixiatriya müəssisəsində müalicə olunanın
oradan çıxarılması üçün əsas xəstənin tam sağalması və ya onun ambulatoriya
müşahidəsi qaydasında müalicəsinin davam etdirilməsi imkanının olmasıdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyində psixiatriya müalicəsinin müddəti obyektiv
səbəblərdən müəyyən edilməsə də, Cinayət Məcəlləsinin 98.2-ci maddəsində
müalicənin uzadılma müddəti kifayət qədər aydın şəkildə tənzimlənmişdir. Həmin
maddəyə əsasən, barəsində tibbi xarakterli məcburi tədbirlər təyin edilmiş şəxs bu
tədbirin tətbiqinin ləğv edilməsi və ya dəyişdirilməsi məsələsinin həll edilməsi
məqsədi ilə altı ay müddətində bir dəfədən az olmayaraq həkim-psixiatr
komissiyasında baxışdan keçirilməlidir. Tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin ləğv
edilməsi və ya dəyişdirilməsi üçün əsaslar olmadıqda məcburi müalicəni həyata
keçirən müəssisənin müdiriyyəti məcburi müalicənin müddətinin uzadılması
haqqında məhkəməyə öz rəyini təqdim edir. Məcburi müalicənin ilk dəfə
uzadılması müalicənin başlandığı gündən altı ay keçdikdən sonra həyata keçirilir,
bundan sonra məcburi müalicə müddətinin uzadılması hər il həyata keçirilir.
Göründüyü kimi, qanunverici işin həllini həkim psixiatrın rəyi nəzərə
alınmaqla, məhkəmənin səlahiyyətinə aid etmişdir. Ona görə də bu məsələni
“Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 28.2 və 28.3-cü maddələri ilə
əlaqələndirmək düzgün olmazdı, çünki göstərilən maddələr qeyri-könüllü
hospitallaşdırma müddətinin uzadılması qaydalarını müəyyən edir.
Cinayət Məcəlləsinin 98.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, tibbi xarakterli
məcburi tədbirlərin tətbiqinin uzadılması, dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi
həkim-psixiatr komissiyasının rəyi əsasında məcburi müalicəni həyata keçirən tibb
müəssisəsinin müdiriyyətinin vəsatəti ilə məhkəmə tərəfindən həyata keçirilir.
Cinayət Məcəlləsinin bu maddəsi “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 29.3-cü
maddəsində nəzərdə tutulmuş məcburi müalicəyə xitam verilməsi qaydalarına
uyğundur. Hər iki norma ilə tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin ləğv edilməsi
(müalicəyə xitam verilməsi) məhkəmənin səlahiyyətinə aid edilmişdir.
Hər kəs pozulmuş hüquqlarının bərpasını məhkəmələr vasitəsi ilə təmin
edə bilər. Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin VII hissəsində insan və vətəndaş
hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması ilə əlaqədar mübahisələrin həll edilməsi
məhkəmələrə həvalə edilmişdir. “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunda da
göstərilir ki, tibbi xarakterli məcburi tədbirlər məhkəmə qərarı əsasında tətbiq edilə
bilər, ona görə ki, bu cür məcburi tədbirlər azadlığın məhdudlaşdırılması ilə
bağlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə
görə, tibbi xarakterli məcburi tədbirlər qanun əsasında məhkəmələr tərəfindən
həyata keçirilir. Qanunvericiliyin bu tələbi Konstitusiyanın 28-ci maddəsinin II
hissəsində nəzərdə tutulan “azadlıq hüququ yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş
qaydada tutulma, həbsəalma və ya azadlıqdan məhrumetmə yolu ilə
məhdudlaşdırıla bilər” müddəasına uyğun hesab edilməlidir.
BMT Baş Assambleyasının 1991-ci il 17 dekabr tarixli, 46/119 saylı
“Psixi xəstə şəxslərin müdafiəsi və onlara göstərilən psixiatriya yardımının
yaxşılaşdırılması prinsipləri”nin 6-cı bəndində ölkələrə tövsiyə edilir ki, hər hansı
psixi xəstə şəxsə öz vəkili (nümayəndəsi) vasitəsi ilə yuxarı məhkəmə orqanlarına
müraciət etmək hüququnun təmin edilməsi üçün səmərəli vasitələr yaratsınlar.
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının “Psixi xəstələrin vəziyyəti
haqqında” 1977-ci il 8 oktyabr tarixli 818 saylı Tövsiyələrində, habelə Avropa
Şurası Nazirlər Komitəsinin “Məcburi qaydada hospitallaşdırılan psixi pozuntudan
əziyyət çəkən şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi haqqında” 1983-cü il 22 fevral
tarixli R (83) 2 nömrəli, “Yaşlı anlaqsız şəxslərin hüquqi müdafiəsinin Prinsipləri
haqqında” 1999-cu il 23 fevral tarixli R (99) 4 nömrəli, “Psixi xəstə insanların
şəxsiyyətinin qorunması və hüquqlarının müdafiəsi haqqında” 2004-cü il 24 fevral
tarixli R (2004) 10 nömrəli Tövsiyələrində bildirilir ki, hər bir psixi xəstə şəxsə
azad şəkildə öz vətəndaş və siyasi hüquqlarını təmin etmək imkanı yaradılmalıdır.
Tövsiyələrdə hətta göstərilir ki, Avropa Şurasının üzvü olan ölkələrdə psixi
xəstəlikdən əziyyət çəkən insanlar haqqında məhkəmə qərarları mütləq şəkildə
yalnız bir tibbi rəy əsasında çıxarılmamalıdır. Bu məsələlərlə bağlı məhkəmə
proseslərində
psixi
xəstəlikdən
əziyyət
çəkən
şəxslərin
vəkillərinə
(nümayəndələrinə) və ya imkan olduğu halda onların özlərinə hüquqi müdafiələrini
təmin etmək imkanı yaradılmalıdır. Ehtiyac olduğu halda məhkəmələr əlavə
müstəqil ekspertləri və mütəxəssisləri məhkəmə prosesinə cəlb etməlidirlər.
Hətta əvvəllər qüvvədə olmuş qanunvericiliyə əsasən, psixi xəstə şəxslərə
dair işlərə baxılarkən məhkəmələr müstəqil ekspertlər tərəfindən verilən alternativ
ekspert-psixiatrların rəylərindən istifadə edirdilər. Tibbi xarakterli məcburi
tədbirlərin tətbiqi, dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi ilə bağlı məhkəmə təcrübəsi
haqqında SSRİ Ali Məhkəməsi Plenumunun 1984-cü il 26 aprel tarixli qərarına
əsasən, ekspert-psixiatrların rəyləri işə aid olan bütün materiallarla birlikdə
məhkəmə tərəfindən geniş və dəqiq qiymətləndirilməli idi.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 6 avqust tarixli,
125 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Məhkəmə-Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin
Əsasnaməsi”ndə (bundan sonra – Məhkəmə-Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin
Əsasnaməsi) göstərilir ki, Mərkəzin direktoru məhkəmə iclaslarında, istintaq və
məhkəmə hərəkətlərində ekspert-psixiatrların iştirakının təmin olunması üçün
tədbirlər görməlidir. Ehtiyac olduğu zaman məhkəmələr bu Mərkəzin psixiatr-
ekspertlərinin imkanlarından istifadə etməlidirlər.
Məcburi və ya qeyri-könüllü hospitallaşdırma müddətinin uzadılması
birbaşa azadlıqdan təcrid olunmaqla bağlıdır. Ona görə də məhkəmələr qarşısında
bu cür təqdimatlarla yalnız peşəkar, qanunla səlahiyyətli və müstəqil həkim-
psixiatr komissiyaları çıxış edə bilər. Lakin məhkəmələr üçün hətta həkim-psixiatr
komissiyasının rəyi rəhbər sənəd olmamalıdır. Məhkəmələr bu cür rəylərin ədalətli
olmadığından şübhələndikdə təkrar müstəqil ekspertiza keçirilməsini təyin
etməlidirlər. CPM-in 323.7-ci maddəsində göstərilir ki, məhkəmə öz təşəbbüsü ilə
ekspertizanın təyin edilməsi haqqında qərar çıxarmaq hüququna malikdir. CPM-
nin 331.3-cü maddəsi isə birbaşa müəyyən edir ki, məhkəmə öz təşəbbüsü ilə
təkrar və ya əlavə ekspertiza təyin etmək hüququna malikdir. Deməli, məhkəmələr
həkim-psixiatr komissiyasının rəyində tam əmin olmadığı halda təkrar və ya əlavə
ekspertiza təyin edə bilər.
Ehtiyac olduğu halda psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən şəxsin özünün
məhkəmə qarşısında çıxış etməsinə şərait yaradılmalıdır. Avropa Şurasının
İşgəncələrə qarşı Komitəsinin 2008-ci il 8–12 dekabr tarixlərində Azərbaycan
Respublikasında apardığı monitorinqin nəticələrinə dair Hesabatında tövsiyə
edilmişdir ki, məhkəmələrdə psixi xəstə insanların məcburi (və ya qeyri-könüllü)
hospitallaşdırılması zamanı psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən şəxslərə hakimin
qarşısında çıxış etmək imkanı yaradılmalıdır. Psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən
şəxsin bilavasitə məhkəmə qarşısında çıxış etməsi ədalətli qərarın çıxarılmasına
şərait yaradan müsbət təcrübədən biri ola bilər.
Qeyd olunanları nəzərə alaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
bildirir ki, məhkəmə qərarı qəbul olunarkən ekspert-psixiatrların tövsiyələri nəzərə
alınsa da, bu rəy məhkəmə üçün məcburi sayılmamalıdır.
Psixiatriya müəssisəsində şəxsin məcburi və ya qeyri-könüllü
saxlanılması müddəti ilə bağlı məsələ aktual olduğu kimi, həmin müəssisələrdə
şəxslərin saxlanmasının səbəbləri də problemin vacib ünsürlərindən biridir.
“Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 11-ci maddəsinə əsasən, qeyri-könüllü
müalicə aşağıdakı əsaslar olduqda təyin edilə bilər:
· şəxsin bilavasitə özü və (və ya) ətrafdakılar üçün təhlükəli olması;
· şəxsin psixi pozuntu nəticəsində acizliyi, yəni əsas həyatı tələbatını
müstəqil təmin etmək qabiliyyətinin olmaması;
· şəxsə psixiatriya yardımının göstərilmədiyi halda onun psixi
vəziyyətinin pisləşməsi.
“Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 12-ci maddəsində tibbi
xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin əsasları nəzərdə tutulmasa da göstərilir ki,
azadlığın məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar bu tədbirlər məhkəmə tərəfindən təyin
edilir və ixtisaslaşdırılmış psixiatriya müəssisələrində həyata keçirilir. Tibbi
xarakterli məcburi tədbirlərin ixtisaslaşdırılmış psixiatriya müəssisələrində həyata
keçirilməsi mütləq (imperativ) göstəriş deyildir. Cinayət Məcəlləsinin 95-ci
maddəsinə uyğun olaraq məhkəmə, ixtisaslaşdırılmış psixiatriya stasionarında
məcburi müalicədən əlavə, məcburi ambulatoriya müşahidəsi və psixiatr müalicəsi
və ya ümumi tipli psixiatriya stasionarında məcburi müalicə kimi tibbi xarakterli
məcburi tədbirlər təyin edə bilər. Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Naziri
tərəfindən təsdiqlənmiş “İctimai təhlükəli əməl törətmiş psixi pozuntulu şəxslər
barəsində məcburi və başqa tibbi xarakterli tədbirlərin tətbiq edilməsi qaydaları
haqqında nümunəvi Əsasnamə”də göstərilir ki, “ictimai təhlükəli əməl törətmiş
ağır psixi pozuntulu şəxslər barəsində məcburi və başqa tibbi xarakterli tədbirlərin
tətbiq edilməsində əsas məqsəd göstərilən şəxslərin müalicə olunması və ya psixi
vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasından, habelə həmin şəxslər tərəfindən yeni cinayət
törədilməsinin qarşısının alınmasından ibarətdir”. Beləliklə, belə qənaətə gəlmək
olar ki, tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin məqsədi şəxsin cəzalandırılması deyil,
müalicəsi və reabilitasiyasıdır.
Beynəlxalq aktlarda psixiatriya müalicəsinin aparılmasında məcburi və
ya qeyri-könüllü üsulların tətbiqinin əsasları ümumiyyətlə fərqləndirilmir. BMT-
nin və Avropa Şurasının tövsiyələrində psixi xəstələrin məcburi müalicəyə cəlb
edilməsinin bir əsas və iki əlavə səbəbi fərqləndirilir. Məcburi (qeyri-könüllü)
müalicənin təyin olunmasına əsas səbəb psixi xəstələrin özləri və ya digərləri üçün
təhlükə yaratmasıdır. Əlavə səbəblərə isə psixi xəstə şəxsin müalicə almadığı halda
vəziyyətinin kəskin pisləşməsi və psixi xəstə şəxsin müalicəsinin yalnız stasionar
qaydada aparılmasının mümkünlüyü aid edilir.
İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi İHAK-ın 5-ci maddəsinin “e”
bəndinə dair işlərindən birində (Vinderverpin Niderlanda qarşı işi üzrə 1979-cu il
24 oktyabr tarixli Qərarda) psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən şəxslərin məcburi
müalicəsinin üç əsas şərti göstərilmişdir: elmi əsaslandırılmış tibbi diaqnozun
olması; psixi xəstənin özü və ətrafdakılar üçün təhlükəli olması; psixi xəstə şəxsin
stasionarda müalicəsi bitənədək saxlanılması. Bu iş üzrə qərarda həmçinin
göstərilir ki, məcburi müalicə müddətində psixi xəstə şəxsin tibbi müayinəsi
mütəmadi keçirilməli və məhkəmənin nəzarəti altında olmalıdır. İnsan hüquqları
üzrə Avropa Məhkəməsinin Ştukaturovun Rusiyaya qarşı işi üzrə 2010-cu il 4 mart
tarixli Qərarında göstərilir ki, yerli məhkəmənin qərarı olmadan şəxsin psixiatriya
xəstəxanasında saxlanılması qanunsuz hesab edilir və buna görə zərərçəkmiş şəxsə
kompensasiya verilməlidir.
Xarici ölkələrin (məsələn, İngiltərə, ABŞ, Rusiya, Almaniya, İsveçrə,
Cənubi Afrika Respublikası, Estoniya, Moldova) qanunvericilik təcrübəsi göstərir
ki, psixiatriya yardımı müddətinin həddi konkret müəyyən edilmir və müalicə
keçən şəxsin müalicəsinin başa çatması, cəmiyyət və ya özü üçün təhlükə
yaratmaması ilə şərtlənir. Hətta psixi xəstəlik öz xüsusiyyətinə görə şəxsin ümumi
vəziyyətini pisləşdirirsə və onun müalicəsi stasionar şəraitində aparılmalıdırsa, bu
şəxs məcburi müalicəyə cəlb edilə bilər.
Beləliklə, müzakirə edilən məsələ üzrə beynəlxalq təcrübənin təhlili
göstərir ki, azadlığın məhdudlaşdırılması ilə müşayiət olunan məcburi və ya qeyri-
könüllü psixiatriya müalicəsinin növü qanuni əsaslar (şəxsin bilavasitə özü və (və
ya) ətrafdakılar üçün təhlükə yaratması və başqa hallar) üzrə seçilməli və
məhkəmənin qərarı ilə təyin edilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, psixiatriya sahəsində insan hüquqlarının təmin
edilməsi məsələsi tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin və uzadılmasının
mövcud təcrübəsi ilə əlaqəlidir. S.Xəlilovanın psixiatriya stasionarında saxlanılma
müddətinin uzadılması məsələsinə məhkəmədə baxılarkən “Psixiatriya yardımı
haqqında” Qanunun 28.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan “həkim-psixiatr
komissiyası”nın rəyi əvəzinə “həkim-məsləhət komissiyası”nın rəyi əsas
götürülmüşdür.
Məhkəmə-Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin Əsasnaməsinin 2-ci
maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən «Psixiatriya yardımı haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq Mərkəzin tərkibində fəaliyyət göstərən
Mərkəzi məhkəmə-psixiatrik ekspert komissiyası Respublikada aparılan məhkəmə-
psixiatrik ekspertiza fəaliyyətinə nəzarət və təşkilati-metodiki rəhbərlik edir. Eyni
zamanda Əsasnamə ilə məhkəmə-psixiatrik ekspertizalarının keçirilməsi məqsədi
ilə təşkil olunan komissiyaların tərkibinin müəyyən edilməsi mərkəzin
direktorunun səlahiyyətinə aid edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Naziri tərəfindən təsdiqlənmiş
“Psixiatriya yardımı göstərən müalicə-profilaktika müəssisələrinin həkim-məsləhət
komissiyaları (HMK) haqqında Əsasnamə” qəbul olunmuşdur. Həmin
Əsasnaməyə görə, həkim-məsləhət komissiyaları psixiatriya yardımı göstərən
bütün müalicə-profilaktika müəssisələrində (psixiatriya xəstəxanalarında,
psixonevroloji dispanserlərdə, dispanser şöbələrində, ali tibbi təhsil müəssisələrinin
klinikalarında) təşkil edilir. HMK adətən müəssisənin baş həkimindən (və ya onu
əvəz edəndən, onun müavinindən) və müalicə həkimindən ibarət olur. Bu
komissiyalar əslində klinik-ekspert məsələlərini həll edir, xəstənin diaqnozunu,
müalicə təyinatını müəyyən edir, lazımi hallarda xəstələri məsləhət və müalicə
üçün ixtisaslaşdırılmış müalicə müəssisələrinə göndərir və digər məsələləri həll
edir. Göstərilən Əsasnamədə HMK-ya məcburi müalicə və ya qeyri-könüllü
hospitallaşdırma müddətinin uzadılması barəsində məhkəmələrə müraciət etmək
səlahiyyəti verilməmişdir. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən
bu hüquq həkim-psixiatr komissiyalarının səlahiyyətindədir.
Lakin, Məhkəmə-Psixiatrik Ekspertiza Mərkəzinin Əsasnaməsində
məhkəmə-psixiatr ekspertizasının keçirilməsi məqsədi ilə həkim-psixiatr
komissiyarının təşkil olunması müəyyən olunsa da, onların təşkil və fəaliyyət
qaydaları nəzərdə tutulmamışdır.
Almaniya, Estoniya, İsveçrə təcrübəsinə görə tibbi xarakterli məcburi
tədbirlər psixiatriya xəstəxanasının baş həkimi tərəfindən tətbiq edilir, lakin bunu
təsdiqləyən digər (müstəqil) həkim-psixiatr komissiyasının rəyi tələb edilir.
Slovakiya təcrübəsi göstərir ki, şəxs iki müstəqil həkim-psixiatr tərəfindən
müayinə edilməlidir. Xorvatiyanın “Psixi pozuntusu olan şəxslərin müdafiəsi
haqqında” Aktının 31-ci maddəsinin birinci hissəsinə əsasən, məhkəmə qərar
çıxararkən psixi xəstənin müalicə edildiyi psixiatriya klinikasının əməkdaşı
olmayan və bu müəssisə ilə heç bir bağlılığı olmayan həkim-psixiatrın rəyini
almalıdır.
İngiltərə təcrübəsinə görə, məcburi müalicə müddətinin uzadılması
məsələsi müalicə həkiminin, şəxsin müalicə olunduğu tibb müəssisəsinin baş
həkiminin və Psixi sağlamlıq məsələlərinə dair tribunalın rəyləri ayrı-ayrılıqda
təqdim edilməklə məhkəmə qaydasında həll edilir. Avropa ölkələrinin
əksəriyyətində psixiatriya sahəsində ixtisaslaşdırılmış mərkəzi qurumlar
mövcuddur: Avstriyada Psixi pasiyentlərin hüquqları üzrə müvəkkil,
Belçikada Psixiatriya dövlət müfəttişliyi, İrlandiyada Psixi sağlamlıq məsələlərinə
yenidən baxılması üzrə müstəqil şura və s., Niderland, İsveçrə, Fransa və
Portuqaliyada isə xüsusi müşahidə komissiyaları fəaliyyət göstərir. Bu qurumların
üzvləri öz peşəkarlıqları, qərəzsizliyi və digər şəxsi keyfiyyətlərinə görə seçilirlər.
Ona görə onların rəyləri mötəbər sayılır və məhkəmələr tərəfindən geniş istifadə
edilir.
Qeyd olunanlara əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Bakı
şəhəri Sabunçu rayon məhkəməsinin müraciətində və S. Xəlilovanın şikayətində
qaldırılan məsələlərlə əlaqədar aşağıda göstərilən nəticələrə gəlir:
· “Psixiatriya yardımı haqqında” Qanunun 28.2, 28.3 və 29.3-cü
maddələri Konstitusiyanın 28-ci maddəsinə və İHAK-ın 5-ci maddəsinin 1-ci
bəndinin “e” yarımbəndinə uyğundur;
· Cinayət Məcəlləsinin 98.1-ci maddəsində göstərilən “həkim-psixiatr
komissiyası” anlayışı məcburi müalicəni həyata keçirən tibb müəssisəsinin həkim-
məsləhət komissiyasını deyil, rəy təqdim edən müstəqil həkim-psixiatr
komissiyasını nəzərdə tutur;
· məhkəmə tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin uzadılması,
dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi məsələsinə baxarkən CPM-in 323.7 və 331.3-cü
maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq öz təşəbbüsü ilə əlavə və ya təkrar
ekspertiza təyin etmək hüququna malikdir;
· Cinayət Məcəlləsinin 94 və 98-ci maddələri və CPM-in 486-cı
maddəsinə əsasən tibbi xarakterli məcburi tədbirlər, müddətindən asılı olmayaraq
yalnız şəxsin müalicə olunması və ya psixi vəziyyətinin yaxşılaşması nəticəsində
məhkəmə tərəfindən ləğv edilə və ya dəyişdirilə bilər;
· MPM-in XXXVI fəslində nəzərdə tutulan “şəxsin psixiatriya
stasionarına məcburi yerləşdirilməsi” proseduru “Psixiatriya yardımı haqqında”
Qanunun 11-ci maddəsində nəzərdə tutulan “qeyri-könüllü psixiatriya yardımı
göstərilməsi” əsaslarına uyğun aparılan qaydalar kimi başa düşülməlidir;
· tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin uzadılması, dəyişdirilməsi
və ya ləğv edilməsi sahəsində mövcud təcrübəni nəzərə alaraq, Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabinetinə tövsiyə edilsin ki, qeyd olunan tədbirlərin
tətbiqinə rəy verən həkim-psixiatr komissiyalarının təşkili və fəaliyyəti qaydaları
normativ qaydada təkmilləşdirilsin;
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V və VI
hissələrini, «Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası
Qanununun 52, 60, 62, 63, 65–67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
Qərara aldı:
1.“Psixiatriya yardımı haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il
12 iyun tarixli Qanununun 28.2, 28.3 və 29.3-cü maddələri Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 28-ci maddəsinə və “İnsan hüquqlarının və əsas
azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasının 5-ci maddəsinin 1-ci
bəndinin “e” yarımbəndinə uyğundur.
2. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 98.1-ci maddəsində
göstərilən “həkim-psixiatr komissiyası” anlayışı məcburi müalicəni həyata keçirən
tibb müəssisəsinin həkim-məsləhət komissiyasını deyil, rəy təqdim edən müstəqil
həkim-psixiatr komissiyasını nəzərdə tutur.
3. Məhkəmə tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin uzadılması,
dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi məsələsinə baxarkən Azərbaycan
Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 323.7 və 331.3-cü maddələrinin
tələblərinə uyğun olaraq öz təşəbbüsü ilə əlavə və ya təkrar ekspertiza təyin etmək
hüququna malikdir.
4. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 94 və 98-ci maddələri
və Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 486-cı maddəsinə
əsasən tibbi xarakterli məcburi tədbirlər, müddətindən asılı olmayaraq yalnız
şəxsin müalicə olunması və ya psixi vəziyyətinin yaxşılaşması nəticəsində
məhkəmə tərəfindən ləğv edilə və ya dəyişdirilə bilər.
5. Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin XXXVI
fəslində nəzərdə tutulan “şəxsin psixiatriya stasionarına məcburi yerləşdirilməsi”
proseduru “Psixiatriya yardımı haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il
12 iyun tarixli Qanununun 11-ci maddəsində nəzərdə tutulan “qeyri-könüllü
psixiatriya yardımı göstərilməsi” əsaslarına uyğun aparılan qaydalar kimi başa
düşülməlidir.
6. Tibbi xarakterli məcburi tədbirlərin tətbiqinin uzadılması,
dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi sahəsində mövcud təcrübəni nəzərə alaraq
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə tövsiyə edilsin ki, qeyd olunan
tədbirlərin tətbiqinə rəy verən həkim-psixiatr komissiyalarının təşkili və fəaliyyəti
qaydaları normativ qaydada təkmilləşdirilsin.
7. Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi”
qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Məlumatı”nda dərc edilsin.
8. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
9. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə
və ya rəsmi təfsir oluna bilməz.
Sədrlik edən Fərhad Abdullayev
Dostları ilə paylaş: |