Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġlkin elmi təsəvvürlər
17
eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdən baĢlayaraq XVIII əsrin so- nuna qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə psixologiya elmi fəlsəfənin tərkibində inkiĢaf etmiĢdir. II mərhələnin baĢa çatması ilə bağlı psixoloji ədəbiyyatda fikir və mövqelər fərq- lidir. Kimi ilk psixologiya məktəbinin - assosionizmin yaranmasıyla (XVIII əsrin sonları), kimi də fəlsəfə və təbiət elmlərindən fərqli psixologiya terminlərinin yaranmasıyla (XIX əsrin ortaları) II mərhələnin baĢa çatdığını qəbul edir. Psixologiyanın inkiĢafının mərhələlərə ayrılması digər elmlərdə olduğu kimi Ģərti xarakter daĢıyır. Bəzən psixologiya elminin müstəqil elm sahəsi kimi yaranmasını V.Vundtun eks- perimental psixologiya laboratoriyasının yaranması tarixindən götürməyi təklif edənlər də var. Bunlarla yanaĢı psixologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi daha əvvəlki dövrlərdən meydana çıxdığını qəbul edənlər də olmuĢdur. Bu, psixologiyanın müstəqil Ģəkildə predmetinin müəyyənləĢməsi, humanitar və təbiət elmləri sistemində öz yerini tutması, psixikanın daxili və xarici təzahürlərinin eyni vaxtda öyrənilməsi ilə bağlıdır. Psixologiyanın müstəqil mövqeyi onun bir fənn kimi üniversitetlərdə tədris olunması ilə də əlaqələndirilir. Bu isə XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Psixoloqların böyük əksəriyyəti psixologiya elminin müstəqil elm sahəsi kimi meydana çıxmasının tarixini XIX əsrin ikinci yarısından, eksperimental psixologiyanın yaranması tarixindən götürməyi daha düzgün hesab edirlər. Ġstənilən halda qəbul etmək lazımdır ki, psixologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi mövcudluğu tarixi onun fəlsəfənin tərkibində inkiĢafı tarixindən qat-qat azdır. Təbii ki, fəlsəfənin tərkibində olduqda belə bu elm inkiĢaf etmiĢ, onun predmeti, məzmunu təkmilləĢmiĢdir. Uzun müddət psixologiyanın predmeti ruh olmuĢdur. Lakin müxtəlif dövrlərdə ruh anlayıĢı müxtəlif məzmun, mahiyyət kəsb etmiĢdir. «Ruhi aləm» anlayıĢının əmələ
18
gəlməsi ibtidai insanların animistik görüĢləri ilə əlaqədardır. Ġbtidai insanların təsəvvürlərində ruh bədəndən aydın surətdə ayrılmır. Bu təsəvvürlər həyat fəaliyyəti və Ģüur, o cümlədən yuxu, ölüm, ürəkkeçmə və s. hadisələrin elməqədərki, primitiv – materialist Ģərhi nəticəsində əmələ gəlmiĢdi. Belə hadisələrin səbəbini izah etməkdə çətinlik çəkən ibtidai insanlar onların bilavasitə qavranılan zahiri cəhətlərini onun əsl mahiyyəti kimi qəbul edirlər. Qədim insanlara görə insanın ruhu – onun bənzəridir. Onun tələbatı və adətləri, mövcudluq Ģəraiti canlı insanlarda olduğu kimidir. Bununla yanaĢı, hesab edilirdi ki, ruhun baĢlıca funksiyası bədəni fəallaĢdırmaqdır. Qədim dövrün alimləri – psixoloqlar hesab edirdilər ki, bədən ətalətdə olan kütlədir və onu məhz ruh hərəkətə gətirir. Ruh yalnız fəallıq üçün enerji vermir, eyni zamanda onu istiqamətləndirir, insanın davranıĢını tənzim edir. Tədricən ruhun funksiyasına idrak da əlavə olundu. Beləliklə, fəallığın mənbəyi kimi idrak, onun mərhələləri psix- oloji tədqiqatların mühüm məsələlərinə çevrildi. Orta əsrlərdə ruhun öyrənilməsi ilə bağlı dini nəzəriyyələr meydana çıxdı və elmi araĢdırmaları sıxıĢdırmağa baĢladı. Buna görə də formal olaraq psixologiyanın predmeti dəyiĢmədi, bədənin fəallığının növləri, idrakın xüsusiyyətləri, ilk növbədə hissi idrak tədqiq olunurdu. Tənzimedici funksiya, iradi davranıĢ, məntiqi təfəkkür və s. ilahi iradə, allaha inam kimi təqdim olunmağa baĢlandı. Lakin dini ideologiya real aləmə neqativ münasibət formalaĢdırmıĢdı, haqq-təalaya qovuĢmaq istəyən insandan özü ilə tək qalmaq tələb olunurdu. Din xadimləri hesab edirdilər ki, mövcud olanlar artıq yaradılmıĢdır və əbədi olaraq dəyiĢməz qalacaqdır. Yeganə radikal dəyiĢiklik yalnız insanın «ikinci zühuru» zamanı baĢ verəcəkdir. O vaxta qədər isə heçnə dəyiĢməyəcəkdir. Lakin bu kimi təzyiqlərə baxmayaraq, artıq feodalizmin
19
daxilində mütərəqqi psixoloji təlimlər meydana çıxır. Həmin dövrdə universitet tələbələri ilk mühazirədə professoru qiymətləndirmək istədikdə deyirdilər: «Bizə ruhi aləm haqqında danıĢın!». Digər elm sahələri kimi, psixologiya elmi də tədricən di- nin təzyiqlərindən, buxovundan azad olmağa baĢladı. Antik dövrlərdə olduğu kimi, elm yenə də obyektiv, rasional düĢüncəyə, yanaĢmaya, ağıla, inama, real faktlara istinad etməyə baĢladı. Lakin bununla yanaĢı, dini inamlardan hələ də tam imtina etmək mümkün deyildi. Buna görə də psixologiyanın predmeti dəyiĢdi. Onun predmeti ruh, ruhu aləm deyil, Ģüur, onun məzmunu, formalaĢdırılması yolları ol- du.
Lakin bu dövr ona gətirib çıxardı ki, artıq XVIII əsrdə faktiki olaraq idrak prosesləri psixologiyanın predmetinə çe- vrildi. Eyni zamanda, davranıĢ, emosional proseslər, eləcə də Ģəxsiyyət, onun inkiĢafı hələ də psixologiyanın predmetindən kənarda qalırdı. Tədqiqatların belə məhdud dairəsi ilk dövrlərdə həm də əhəmiyyətli idi. Belə ki, bu vəziyyət psixolo- giyaya dini mövqedən uzaqlaĢmağa, sonra isə eksperimental elmə çevrilməyə imkan yaratdı. Bu həm də onun müstəqil elm sahəsinə çevrilməsinə, tədqiqat sahəsinin, predmetinin fəlsəfədən fərqlənməsinə, ayrılmasına təkan verdi. Digər tərəfdən isə belə yanaĢma psixologiyanın inkiĢafına əngəl olur- du. Buna görə də XIX əsrin ikinci yarısında bu məsələlərə yenidən baxmaq zərurəti yarandı. Biologiyanın inkiĢafı, o cümlədən Ç. Darvinin təkamül nəzəriyyəsi, H.Spenserin və digər tədqiqatçıların iĢlərinin nəticəsində psixologiya elmi fəlsəfədən tamamilə ayrıldı, təbiət elmlərinə yaxınlaĢdı. Bu- nunla yanaĢı, öz predmetini geniĢləndirərək, Ġ.N.Seçenovun sözləri ilə desək «Ģüur sahəsindən davranıĢ sahəsinə» keçirdi. Beləliklə idrak proseslərindən baĢqa, emosional proseslər və davranıĢ psixologiyanın predmetinə daxil oldu. Daha mühümü isə ondan ibarətdir ki, psixologiyanın obyektiv elm sahəsi ol-
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|