Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV. 7. 3. Diqqətin növləri
242
müxtəlif səviyyələrində yerləĢən «süzgəcə» bənzədirlər və bu funksiyanı əsasən retikulyar formasiyanın-yəni törəməli Ģaxənin həyata keçirdiyi təsdiq olunmuĢdur. Hələ vaxtilə akademik Ġ.P.Pavlov diqqətin fizioloji əsasını birinci növbədə bələdləşmə refleksi ilə izah etmiĢdir. Adətən, qarĢılaĢdığımız hər bir yeni cisim və ya hadisə, yenilik bizi maraqlandırır, onunla tanıĢ olmağa, bələdləĢməyə sövq edir. Ona görə də diqqətimizi özünə cəlb edir. Diqqətin fizioloji əsaslarını baĢa düĢməyə Ġ.P.Pavlovun kəĢf etdiyi «optimal oyanma ocağı» haqqında təlim də xüsusi rol oynayır. Bu təlimə görə baĢ beyin yarımkürələrində hər an oyanma üçün optimal Ģəraitin olması ilə xarakterizə olunan yüksək oyanma ocağı mövcud olur. Sinir proseslərinin induksiyası qanununa görə isə beynin bir sahəsində yaranan oyanma prosesləri baĢ beynin digər sahələrində ləngimə yaradır və əksinə. Diqqətimiz məhz həmin oyanma sahəsilə bağlı olur. Oyanma nə qədər güclü olursa onun ətrafındakı ləngimə də bir o qədər güclü olur. Məsələn, çox vaxt hər hansı bir maraqlı kitabı oxuduğumuz zaman ona o qədər aludə oluruq ki, bizi çağırdıqlarını hiss etmirik. Bundan
baĢqa diqqətin fizioloji əsaslarının aydınlaĢdırılması üçün A.A.Uxtomskinin irəli sürdüyü
sahəsi optimal oyanma sahəsindən yüksək davamlılığı ilə fərqlənir. Belə dominant oyanma ocağı nəinki yeni yaranan oyanma ocaqlarını ləngdir, həm də onların hesabına güclənir. Məsələn, gərgin zehni fəaliyyətlə məĢğul olan Ģəxslərə kənar qıcıqlandırıcı təsir etdikdə onların əvvəlki problem üzərinə yönəlməsi daha da güclənir. Bu halda sanki bütün qüvvələr səfərbərliyə alınır, diqqətin mərkəzləĢməsi artır. Ġstər optamal oyanma sahəsi, istərsə də dominantlıq haqqında təlim ixtiyarı diqqətin mexanizmlərini kifayət qədər aydınlaĢdırmağa imkan vermir. Çünki ixtiyarı diqqət zamanı insan qarĢısına məqsəd qoyur, öz diqqətini tənzim edir, istədiyi
243
obyektə keçirir. Müxtəlif neyrofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, diqqətin fi- zioloji əsasını passiv oyanıqlıqdan fəal oyanıqlığa keçidi təmin edən ümumi fəallaĢma təĢkil edir. Bu isə müxtəlif bələdləĢmə reaksiyalarında təzahür edir. BələdləĢmə refleksi orqanizmin əksər üzvlərinin fəaliyyətində dəyiĢikliklərə səbəb olur (baĢın, gözün qıcıqlandırıcıya tərəf çevrilməsi, maddələr mübadiləsi, ürək-damar sisteminin və s-nin fəaliyyətində). Bir çox klinik tədqiqatlar göstərir ki, ixtiyarı diqqət mexanizmlərinin idarə olunmasında beynin alın payı xüsusilə böyük rol oynayır. Beynin alın payı zədələnmiĢ xəstələrdə davamlı gərgin ixtiyarı diqqətin yaradılması əslində mümkin deyildir.
Psixoloji ədəbiyyatda yönəliĢlik və mərkəzləĢmənin xarakterindən asılı olaraq diqqətin 3 növünü qeyd edirlər: qey-
diqqət diqqətin daha sadə növüdür, o heç bir iradi cəhdlə, məqsədlə bağlı olmayan diqqətdir. QarĢıya məqsəd qoymadan psixi fəaliyyətimizin müəyyən obyekt üzərinə yönəlməsi qeyri-ixtyari diqqət üçün xarakterik haldır. Bu zaman bizi əhatə edən cisim və hadisələr diqqətin seçiciliyini təmin edir. Qeyri-ixtiyari diqqətin yaranması üçün qıcıqlandırıcılar bir sıra
xüsusiyyətlərə malik
olmalıdırlar. Bura
qıcıqlandırıcıların intensivliyini, gözlənilmədən təsirini, onlar arasındakı kontrastı, təsir etmə müddətini, həmçinin qıcıqlandırıcıların yeniliyi və qeyri-adiliyini, Ģəraitin kəskin dəyiĢməsini və s. aid etmək olar. Qeyri-ixtiyari diqqətə səbəb olan digər amillərə isə biz insanın maraq və tələbatlarına, onun daxili vəziyyətinə üyğun gələn qıcıqlandırıcıları aid edə bilərik. Qeyri-ixtiyari diqqətin
244
fizioloji mexanizmi Ġ.P.Pavlovun qeyd etdiyi bələdləĢmə ref- leksidir. O hər bir yeni stimula qarĢı insanın reaksiyası kimi təzahür edərək, hiss üzvlərini yeni obyektin qavranılmasına hazırlayır. Qeyri-ixtiyari diqqətdən fərqli olaraq ixtiyari diqqət insanın Ģüurlu məqsədi ilə bağlıdır. Onu bəzən iradi, aktiv diqqət də adlandırırlar. L.S.Vıqotski qeyd edirdi ki, ixtiyari diqqət vasitəli prosesdir, yəni o müxtəlif vasitələrin: iĢarə, nit- qin və qarĢıya qoyulmuĢ məqsədin vasitəsilə həyata keçirilir. Ontoqenezdə də ixtiyari diqqətin inkiĢafını izləsək, görərik ki, bu proses tədricən baĢ vermiĢdir. YaĢlılar uĢağın diqqətini sözlü təlimat vasitəsilə lazım olan obyektə yönəldirlər, onun qarĢısında məqsəd qoyaraq uĢağın fəaliyyətini təĢkil edirlər. Sonra isə uĢaq özü müstəqil Ģəkildə qarĢısına məqsəd qoymaq bacarığına yiyələnir. Fizioloji səviyyədə ixtiyari diqqətin tənzim olunmasında beynin alın payı iĢtirak edir. Diqqətin digər növü isə N.F.Dobrinin tərəfindən ixtii
tiyari diqqət kimi əvvəlcə məqsədyönlü xarakter daĢıyır və ira- di cəhd tələb edir, lakin sonra fəaliyyətin məzmunu insan üçün o qədər böyük maraq kəsb edir ki, artıq iradi cəhd tələb olun- mur. Məhz buna görə də həmin diqqəti ixtiyari diqqət adlandırmaq olmur. Çünki bu zaman psixi fəaliyyət iradi cəhdlə baĢlasa da sonradan bu cür iradi cəhd göstərilmədən da- vam etdirilir. Onu qeyri-ixtiyari diqqət adlandırmaq da mümkün deyildir. Çünki bu iĢə iradi cəhdlə baĢlanılmıĢdır. Məhz buna görə də diqqətin həmin növünü N.F.Dobrinin ixtiyaridən sonrakı diqqət adlandırmıĢdır. Adətən, ixtiyaridən sonrakı diqqətə keçid insanın artıq iradi güc sərf etməsinin qarĢısını alır.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|