Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I V . 8 . 2 . D u y ğ u l a r ı n t ə s n i f a t ı
- Müvafiq uzunluqda olan dalğanın yaratdığı rənglər
255
faktı xatırlamaq yerinə düĢər. MəĢhur həkim Botqin öz klinikasında belə bir hadisə ilə rastlaĢmıĢdır: Xəstə bütün duyğulardan məhrumdur. Onun ancaq bir gözü azacıq görmə qabiliyyətini saxlamıĢdır. Bir də əlinin üstə kiçik bir sahədə dəri duyğusu hələlik qalır. Həkim göstərir ki, əgər xəstə həmin görən gözünü yumursa, əlindəki hissiyyatın qaldığı sahəyə heç kim toxunmursa, bu zaman xəstə huĢa gedir, xarici aləmlə heç bir əlaqəsi qalmır.
I V . 8 . 2 . D u y ğ u l a r ı n t ə s n i f a t ı
Müasir psixologiyada duyğuların təsnifatını müxtəlif prinsiplər əsasında aparırlar. Bunlardan biri duyğuları reseptorların yerləĢməsnə görə təsnif etməkdən ibarətdir. Müasir fizioloji və psixoloji ədəbiyyatda reseptorları üç qrupda birləĢdirirlər: ekstreoseptorlar, intreoseptorlar, proprioseptorlar. Ekstreoseptorlar bədənin xarici səthində yerləĢir.
Ġkinci qrup reseptorlar daxili üzvlərin səthində selikli qiĢasında yerləĢir. Bunlara isə intreoseptorlar deyilir. Ġntreoseptorların yaratdığı duyğular intreoseptiv və ya daxili duyğular adlanır. Üzvü duyğular bu reseptorlarla bağlı olan duyğulardır. Nəhayət üçüncü qrup reseptorlar əzələlərdə, oynaqlarda, onları
birləĢdirən vətərlərdə yerləĢir. Bunları
isə proprioseptorlar adlandırırlar. Bu reseptorlarla bağlı olan duyğular proprioseptiv duyğular adlanır. Hərəkət duyğusu və müvazinət duyğuları bu bölgəyə daxildir. Duyğuların reseptorların bilavasitə qıcıqlandırıcılarla təmasından asılı olaraq kontakt və distant duyğulara da ayırırlar. Bu baxımdan eksteroseptiv duyğular iki cür olur:
256
1) kontakt duyğular. Dad və dəri duyğusu kontakt duy- ğulardır. Bu duyğular qıcıqlandırıcının duyğu orqanlarına bilavasitə təsiri zamanı əmələ gəlir. 2) distant duyğular. Bunlara görmə, eşitmə və iybilmə duyğularını aid etmək olar. Bu duyğuların əmələ gəlməsi üçün qıcıqlandırıcının müəyyən məsafədən təsir etməsi kifayətdir. Bu təsnifata uyğun olaraq duyğuların ayrı- ayrı növlərini qısaca nəzərdən keçirək.
inikasından ibarətdir. Biz iki cür rəngi duyuruq: xromatik və axromatik. Xromatik rənglər boyalı rənglər olub spektrin bütün rənglərini əhatə edir. Xromatik rəngləri görmə duyğusu 380 milli mikrodan 780 milli mikrona qədər uzunluqda olan elektromaqnit dalğalarının görmə üzvünə, gözə təsiri zamanı əmələ gəlir. Ən qısa elektromaqnit dalğasında bənövĢəyi, ən uzun elektromaqnit dalğasında isə qırmızı rəngi duyuruq. Hansı uzunluqda olan dalğa hansı rəngi yaradır? Bunu aĢağıdakı cədvəldən görə bilərik:
Dalğanın uzunlu- ğu
380 – 450 480 500 521 540 – 560 572 600 – 650 650 - 780 BənövĢəyi YaĢıl YaĢıl Sarı Çəhrayı Qırmızı
Görmə duyğularının reseptorları gözün torlu qiĢasında yerləĢir. Burada iki cür hüceyrələr: çöpcüklər və kolbacıqlar mövcuddur. Çöpcüklər iĢığı, kolbacıqlar rəngləri duyma orqanıdır. Çöpcüklər pozulduqda toyuq korluğu, kolbacıqlar
257
pozulduqda isə yarasa korluğu baĢ verir. EĢitmə duyğusu. Bu duyğular səslərin inikasından ibarətdir. EĢitmə duyğusu dəyiĢən hava dalğalarının eĢitmə analizatoruna təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Qulağa təsir edən dalğa aĢağı və yuxarı təzyiq kimi əlamətləri ilə xarakterizə olunur. Dalğaya xas olan bu cəhətlər səsin ucalığını, gurluğunu və tembirini yaradır. Səsin ucalığı dalğanın tezliyi, quruluğu dalğanın amplitudası, tembri isə dalğanın formasından asılıdır. Ġnsan qulağı saniyədə 20 dən 20 000-ə qədər hersə bərabər olan səsləri eĢidə bilir. Hers səsi əmələ gətirən dalğanın tezliyinin fiziki ölçü vahididir. Ġybilmə duyğuları. Ġybilmə duyğusu çox müxtəlif iylərin inikasından ibarətdir. Adətən insanlar iyləri onların xoĢ yaxud xoĢagəlməz olması baxımından fərqləndirirlər. Ġybilmə duyğusunun reseptoru burun boĢluğunun yuxarı hissəsində yerləĢir. Bu hissədə yerləĢən hüceyrələr müxtəlif iylərə qarĢı çox həssas olur. Cisimlərin havada uca bilən mikroskopik hissəcikləri hava ilə birlikdə burun boĢluğuna daxil olur və reseptorlara təsir edir. Beləliklə də iybilmə duyğusu əmələ gəlir.
tüpürcəkdə həll olunması nəticəsində onların ağız boĢluğunda dad reseptorlarına təsiri zamanı əmələ gəlir. P.P.Lazarevin nəzəriyyəsinə görə, ağız boĢluğunda dörd növ dad reseptorları yerləĢir. Elə bu reseptorlar da dörd növ dad duyğusunun yaranmasına səbəb olur: Ģirinlik, acılıq, duzluluq, turĢluluq duyğuları. Dilin selikli qiĢasının müxtəlif sahələrinin həm eyni, həm də müxtəlif dad qıcıqlandırıcılarına həssaslığı cürbəcürdür. Məsələn adamın dilinin ucu Ģirinə, ətrafı turĢuya, kökü acıya daha həssasdır.
xassələrini əks etdirir. Dəri duyğuları üç yerə ayrılır: toxunma, temperatur, ağrı duyğuları.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|