258
Toxunma (lamisə) duyğusu vasitəsilə biz predmetlərin
dərinliyini, bərkliyini, yumĢaqlığını, kələkötürlülüyünü, yaxud
səthinin hamar olmasını və sair kimi xüsusiyyətlərini əks
etdiririk. Toxunma duyğusunun reseptorları bir milyona qədər
olmaqla dəri üzərində müxtəlif sıxlıqda səpələnmiĢdir. Bu
nöqtələr dilin ucunda, barmaqların ucunda, bədənin digər
hissələrinə nisbətən daha sıx yerləĢmiĢdir. Dəri duyğuları
hərəkət duyğusu ilə sıx surətdə əlaqədardır. Korlar hərfləri
toxunma və hərəkət duyğusunun vasitəsi ilə oxuyurlar.
Temperatur duyğusu. Ġstilik və soyuqluq duyğusu
olmaqla iki növ duyğu kimi mövcuddur.
Ġstilik duyğusu, bədənin temperaturundan artıq hərarətə
malik olan cisim dəriyə toxunduqda əmələ gəlir.
Soyuqluq duyğusu isə bədən temperaturundan aĢağı olan
cisim bilavasitə dəriyə təsir etdikdə yaranır.
Ağrı duyğuları. Ağrı duyğuları müxtəlif xarakterdə olur.
Biz küt və bərk ağrıları, sanki kəsən, doğrayan, deĢən ağrıları,
davamlı və ani ağrıları duyuruq.
Dəri duyğularının hər birinin özünə məxsus reseptorları
vardır. Dəridə olan bir çox nöqtələr toxunma, digər nöqtələr
soyuqluq, üçüncülər istilik, nəhayət baĢqa nöqtələr ağrı
duyğularını yaradır.
Əzələ-hərəkət duyğuları. Bədənin ətraf üzvlərinin
vəziyyətini, hərəkətini, bu hərəkətin istiqamət və surətini, bu
zaman əzələlərin gərilmə dərəcəsini əks etdirən duyğulara
deyilir. Əzələ-hərəkət duyğuları insanın həyatında böyük rol
oynayır. Əmək fəaliyyəti zamanı olduqca mürəkkəb hə-
rəkətlərin icrası, bu hərəkətlərin tənzim olunması hərəkət
duyğusunun sayəsində mümkün olur. Əzələ-hərəkət duyğusu
görmə qavrayıĢında, lamisə qavrayıĢında müstəsna dərəcədə
əhəmiyyət daĢıyır.
Müvazinət duyğuları. Bu cür duyğular baĢın və
bədənin fəzadakı vəziyyətinin inikasından ibarət olub, bədənin
hərəkətinin istiqamətini, kordinasiyasını saxlamağa xidmət
259
edir. Bu duyğunun reseptoru daxili qulaqda yerləĢən yarım-
dairəvi kanalcıqların içərisindəki endolimfa və bu kanalcıqların
divarında olan sinir uclarıdır. Bədənin vəziyyəti dəyiĢdikdə
endolimfa hərəkətə gəlir və kanalın divarında olan sinir uclarını
qıcıqlandırır. Bununla da biz bədənimizin vəziyyətini əks
etdiririk.
Üzvü duyğular daxili üzvlərin vəziyyətinin daxilindəki
dəyiĢmələrin inikasından ibarətdir. Bu duyğular aclıq,
susuzluq, toxluq, ürək bulanması haqqında, bədənin sağlamlıq
və xəstə vəziyyətdə daxili üzvlərində baĢ verən ağrılar
haqqında xəbər verir. Üzvi duyğuların reseptorları daxili
üzvlərin səthində, selikli qiĢasında yerləĢən sinir uclarından
ibarətdir. Üzvü duyğulara cinsi duyğuları da daxil edir.
IV.8.3. Duyğuların ümumi qanunauyğunluqları
Hər bir duyğuya xas olan xarakterik cəhətlərlə yanaĢı
bütün duyğulara aid olan ümumi cəhətlər də mövcuddur. Son
psixoloji ədəbiyyatlarda bu ümumi cəhətlərin aĢağıdakılardan
ibarət olduğu göstərilir.
Keyfiyyət cəhəti. Bu, bir duyğunu baĢqa duyğulardan
fərqləndirən cəhət olub duyğuya xas olan modallıq
xüsusiyyətidir.
Duyğunun intensivliyi duyğulara xas olan baĢqa bir
ümumi cəhət olub, təsir edən baĢqa qıcıqlandırıcının qüvvəsi
və reseptorun funksional vəziyyəti ilə müəyyən edilir.
Duyğuların davamlılığı onun zaman xarakteristikasından
ibarətdir. Bu da hiss üzvlərinin funksional vəziyyətindən,
qıcıqlandırıcının gücü və təsir müddətindən asılıdır. Nəhayət,
duyğulara aid olan ümumi cəhətlərdən biri də duyğuların
məkan lokallığıdır. Bu o deməkdir ki, reseptorların
göndərdikləri siqnalların təhlili imkan verir ki, biz
qıcıqlandırıcının hansı məkandan təsirini də əks etdirək. BaĢqa
260
sözlə, iĢığın haradan düĢdüyünü, istinin haradan gəldiyini,
yaxud, bədənimizin hansı hissəsinə mexaniki təsirin olduğunu
əks etdiririk.
Duyğulara aid olan qanunauyğunluqlardan biri də
həssaslıq və onun ölçülməsi məsələsidir.
Həssaslıq
analizatorun
duyma
qabiliyyətidir.
Mütəxəssislər həssaslığın iki növünü qeyd ediblər: mütləq və
fərqləndirmə həssaslığı. Mütləq və fərqləndirmə həssaslığı
duyğunun mütləq və fərqləndirmə həddləri ilə ölçülur.
Duyğunun mütləq aşağı həddi zorla duyğu əmələ gətirə
bilən qıcıqlandırıcının ən kiçik kəmiyyəti ilə müəyyən edilir.
Bu kəmiyyət nə qədər kiçik olarsa həssaslıq bir o qədər yüksək
olar. Bu, duyğunun mütləq həddi və həssaslıq arasında tərs
mütənasib asılılıq olduğunu göstərir. Bunu riyazi olaraq belə
ifadə etmək olar:
E = 1/p
Burada E-mütləq həssaslıq, P isə qıcıqlandırıcının
mütləq hədd kəmiyyətidir.
Duyğuların aĢağı həddi müvafiq analizatorun mütləq
həssaslıq səviyyəsini müəyyən edir. Yəni P-nin kəmiyyəti nə
qədər kiçik olarsa E-nin göstəricisi bir o qədər yüksək olar və
ya əksinə.
Mütləq həssaslığın aĢağı duyğu həddi ilə yanaĢı yuxarı
duyğu həddi də vardır. Duyğu yaratmaqda davam edən ən
yüksək qıcıq qüvvəsinə və ya kəmiyyətinə həssaslığın yüksək
mütləq həddi deyilir. Məsələn, eĢitmə duyğusunda səs
dalğasının 20 hersə bərabər olan kəmiyyəti duyğunun aĢağı
mütləq həddi hesab olunursa, 20 000 hersə bərabər kəmiyyəti
bu duyğuda yuxarı mütləq hədd kimi qəbul olunmuĢdur. Həm
aĢağı, həm də yuxarı hədd kəmiyyətləri insanın fəaliyyətinin
xarakterindən,
onun
yaĢından,
reseptorun
funksional
vəziyyətindən, qıcıqlanmanın qüvvəsindən və davamlılığından
asılı olaraq dəyiĢilir.
Fərqləndirmə həddi, fərqləndirmə həssaslığı məsələsi