Qanunun tətbiqi ilə bağlı fərmanda prezidentin və ya aya görülməli olduğu işlərin nəticəsi barədə hesabatda heç bir izahat yoxdur- amma olması çox mühüm



Yüklə 173,67 Kb.
tarix14.09.2018
ölçüsü173,67 Kb.
#68559



İQTİSADİ TƏŞƏBBÜSLƏRƏ YARDIM
İCTİMAİ BİRLİYİ


Azərbaycan Respublikasının
2016-cı il üzrə dövlət büdcəsinin
icrası ilə bağlı


R Ə Y

budget2015.jpg

BAKI – 2017

Rəy dövlət maliyyə siyasətində və büdcə müzakirələrində ictimai iştirakçılığı genişləndirmək, büdcə siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsinə vətəndaş cəmiyyətinin töhfəsini artırmaq və 2016-cı il dövlət büdcəsinin icrasında müşahidə olunan meylləri geniş ictimaiyyətə izah etmək məqsədiylə işlənilib.



Rəyin mətbuatda dərc edilməsi, habelə hökumətin müvafiq qurumlarına göndərilməsi nəzərdə tutulur.

Rəy İqtisadi Təşəbbüslərə Yardim İctimai Birliyinin ekspert qrupu tərəfindən hazırlanıb

Az1102, Azərbaycan, Bakı şəhəri,
Tbilisi prospekti, 2-ci Alatava küçəsi, 9, 3-cü mərtəbə
Tel: (99412) 4317713
Fax: (99412) 4317713
E-mail: ityib2006@yahoo.com
Web: www.sei.az


© İqtisadi Təşəbbüslərə Yardim İctimai Birliyi

MÜNDƏRİCAT

Giriş 4

I. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin icrası üzrə əsas meyllər 5

II. Dövlət büdcəsinin xərcləmələrilə bağlı əsas meyllər 9

III. Büdcə qanunvericiliyinin tətbiqi və büdcə şəffaflığı ilə bağlı əsas

çağırışlar və tövziyələr 12

GİRİŞ
Dövlət büdcəsinin icrasına dair hesabatın təhlili hesabat ilində ölkə iqtisadiyyatında baş verən proseslərlə büdcə arasında əlaqənin qiymətləndirilməsi, hökumətin büdcə siyasətinə retrospektiv dəyərləndirmənin aparılması, növbə dövr üçün büdcə prosesələrinin təkmilləşdirilməsinə töhfə verə biləcək dərslərin çıxarılması baxımından çox mühümdür. Bunu yanaşmanı nəzərə alaraq İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin ekspertləri 2016-cü ilin dövlət büdcəsinin icrası ilə bağlı zəruri araşdırma və təhlil işləri aparmaqla hazırkı rəyi ərsəyə gətirib. Rəydə hesabat ilində büdcə gəlirlərinin və xərclərinin icrasında müşahidə olunan əsas meyllər müəyyənləşdirilib, habelə büdcə hesabatlılığında şəffaflıqla bağlı problemlər ortaya çıxarılıb. Rəyin hazırlanması zamanı aşağıdakı sənədlər öyrənilib, oradakı məlumatlar əsasında zəruri araşdırmalar və təhlil işləri həyata keçirilib:

  • Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsinin icrasına dair hökumətin Hesabatı;

  • “Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanun layihəsinə və dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabata Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının Rəyi və s.

  • “Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə 23 fevral 2016-cı il tarixli Qanun.

2016-cü il üçün hökumətin büdcə və vergi siyasətinin əsas istiqamətlərində qeyd edilirdi ki, il ərzində hökumətin büdcə-vergi siyasəti sahəsində başlıca hədəfləri qeyri-neft sektorundan daxilolamarın büdcə mədaxilində payının artırılması, əvvəlki illərdən qalmış vergi borcları probleminin həlli, vergi güzəştlərinə yenidən baxılması, xərclərin optimallaşdırılması, dövlət əsaslı vəsait qoyuluşlarının strukturunun təkmilləşdirilməsi, gömrük tarif sısteminin daha azpilləli sistemə keçidi, dövlət proqram və tədbirlərinin ortamüddətli büdcə xərcləri ilə uzlaşdırılması, büdcə xərclərinin strukturunun təkmilləşdirilməsi və şəffaflığının artırılması, passiv vergi siyasətindən aktiv siyasətə keçidin təmin edilməsi, vergi güzəştlərinin və azadolunmların səmərəlliliyinin qiymətləndirilməsi, vergi bəyannamələrinin əvvəlcədən doldurulma sisteminin tətbiqi üzrə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, vergi borclarının alınması mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi və s. olacaq.

2016-cü il dövlət büdcəsinin icrası üzrə Hesabata əsasən, dövlət büdcəsinin gəlirləri 17505.7 mln. manat təşkli edib ki, bu da proqnozlaşdırılan gəlirlərdən 4.1% və ya 683.7 mln. manat çoxdur. Hesabat ilində dövlət büdcəsinin gəlirləri 2015-ci il üzrə gəlirlərin məbləği ilə müqayisədə 0.04 % və ya 7.7 mln. manat çox olub. 2016-cü ildə büdcə gəlirlərinin ÜDM-ə faiz nisbəti 29.5 % təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 4.5 faiz bəndi azdır.

2016-cü ildə dövlət büdcəsinin xərcləri 18495.0 mln. manat proqnozlaşdırılsa da, faktiki icra onun 96 faizi qədər, yəni 17751.2 mln. manat məbləğində olub: il ərzində büdcə xərcləri qanunda nəzərdə tutulandan 743.7 mln. manat, yaxud 4 faiz az icra olunub. 2016-cü ilin dövlət büdcəsinin faktiki icra edilmiş xərcləri əvvəlki ilə nisbətən 0.2 % və ya 33.2 mln. manat azdır. Dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi 29.6 % təşkil edib ki, bu da əvvəlki müvafiq göstəricisindən 4.9 faiz bəndi azdır.

“Azərbaycan Respublikasının 2015-cü il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda (15-ci maddə) dövlət büdcəsi kəsirinin yuxarı həddi 1673.0 milyon manat məbləğində təsdiq edilsə də, hökumətin məlumatına əsasən ilin sonunda dövlət büdcəsi 250.0 mln. manatlıq kəsrlə icra edilib.




II. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin icrası üzrə əsas meyllər
2016-cı il dövlət büdcəsinin gəlirlərinin struktur və trend təhlili əsasında məlum olur ki:

  1. İl ərzində yaşanan iqtisadi çətinliklərə baxamyaraq, habelə 2015-ci ildən fərqli olaraq1, 2016-cı ildə hökumət dövlət büdcəsinin gəlirlər üzrə proqnozunu 4.1% (yaxud 683.7 mln. manat) artıqlaması ilə icra edə bilib. İl ərzində ayrı-ayrı daxilolma mənbələri üzrə proqnozlardan artıq daxilolmaların cəmi məbləği 1031.0 mln. manat, proqnozları kəsirlə icra olunan gəlir mənbələri üzrə cəmi kəsirn məbləği isə -348.4 mln. manat olub olub;

Proqnozları daha yüksək səviyyədə icra olunduğu gəlir mənbələri sırasında bunları qeyd etmək olar: sair daxilolmalar üzrə - proqnozdan 247.6 mln. manat (yaxud 9.8 dəfə), idxal mallarına ƏDV üzrə - 215.3 mln. manat (yaxud 16.6%), gömrük rüsumları üzrə - 212.2 mln. manat (yaxud 54.7%), vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimə və sanksiyalar üzrə - 131.6 mln. manat (yaxud 73.1%), hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi üzrə daxilolmalar proqnozdan 68.6 mln. manat (3.6%), xarici ölkələrin avtonəqliyyat vasitələrindən tutulan yol vergisi üzrə - 66.2 mln. manat (yaxud 4.9 dəfə), fiziki şəxslərin gəlir vergisi isə üzrə - 65.7 mln. manat (yaxud 6.1%) çox olub;

İl ərzində kəsirlə icra olunan daxilolma mənbələri üzrə cəmi kəsirin 67.4%-i (-234.8 mln. manatı) ölkə ərazisində istehsal olunan mal və xidmətlərə görə ƏDV-nin, 18.9%-i (-65.9 mln. manat) büdcə təşkilatlarının ödənişli xidmətlərindən daxilolmaların və 8.9%-i (30.9 mln. manat) ölkədə istehsal edilən və qiyməti tənzimlənən malların ixracı ilə bağlı qiymət fərqindən yaranan ödəmələrin payına düşüb;



  1. 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin qeyri-neft sektoru üzrə gəlirlərinin proqnozlaşdırılandan çox olmasında Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) xətti ilə olan daxilolmalar həlledici rol oynayıb. Hesabat ilində qeyri-neft sektoru üzrə daxilolmalar proqnozu 109.0% icra olunub. Vergilər Nazirliyinin xətti ilə təmin olunan gəlirlər üzrə proqnoz 100.1%, büdcə təşkilatlarının ödənişli xidmətləri üzrə daxilolmalar proqnozu -21.6% (yaxud -65.9 mln. manat) kəsirlə icra edildiyi halda, DGK-nın xətti ilə toplanan cəmi vəsaitlər proqnozdan 26.6% yaxud 481.6 mln. manat çox olub. İl ərzində idxal mallarına ƏDV üzrə büdcəyə daxilolmalar proqnozdan 215.3 mln. manat (16.6%), gömrük rüsumlrı üzrə 212.2 mln. manat (54.7%), xarici ölkələrin avtonəqliyyat vasitələrindən tutulan yol vergisi üzrə 66.2 mln. manat (4.9 dəfə) çox olub, amma ölkəyə idxal olunan mallara görə aksizlər üzrə daxilolmalar proqnozlaşdırılandan 12.1 mln. manat (yaxud 11.5%) az olub. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı daxilolmalar proqnozunun belə artıqlaması ilə icrası 2016-cı ilin əvvəllərindən etibarən gömrük sistemində həyata keçirilən dəyişikliklərlə, ölkəyə idxal mallarının malların uçotu sisteminin təkmilləşdirilməsi ilə izah olunur.

Qeyri-neft sektoru üzrə proqnozdan artıq toplanan gəlirlərin 262.5 mln. manatı digər daxilolmalaırn payına düşüb;

  1. İl ərzində neftin dünya bazar qiyməti dövlət büdcəsinin proqnozlaşdırılması zamanı əsas götürülən qiymətdən yüksək, manatın məzənnəsi isə aşağı olmasına rəğmən, neft sektorundan daxilolmalar proqnozlaşdırılandan artıq olmayıb. 2016-cı ilin dövlət büdcəsinin proqnozları neftin dünya bazar qiymətinin 25 dol/barrel səviyyəsi nəzərə alınaraq hazırlanmışdı. İl ərzində Azərbaycan neftinin orta illik qiyməti 45.1 dol/barrel, yəni gözləniləndən 80.4% yuxarı olub. Buna baxmayaraq hesabat ilində neft sektorundan dövlət büdcəsinə daxilolmaların məbləği elə proqnozlaşdırılan səviyyədə (100.0%) icra olunub. Neftin qiymətinin yüksək olması və milli valyutanın aşağı düşən məzənnəsi ARDNF-in gəlirlərinin məbləğinə təsir göstərib: 2016-cı ildə Fondun illik gəlirlərinin məbləği proqnozlaşdırılandan 2 dəfə çox olub, yəni 4.6 mlrd. manat proqnoza rəğmən 9.4 mlrd. manat səviyyəsində icra olunub. Lakin buna baxmayaraq, son illər ilk dəfədir ki, Fondun gəlirlərinin proqnozlaşdırılandan belə yüksək olmasına rəğmən dövlət büdcəsinə ediləcək transferlərin məbləği artırılmayıb.;

Neftin qiymətinin gözləniləndən yüksək, manatın aşağı məzənnəsinə baxmayaraq, hesabat ilində HPBS üzrə xarici subpodratçı şirkətlərin dövlət büdcəsinə ödədikləri mənfəət vergisinin məbləği proqnozlaşdırılan 370.0 mln. manata qarşı 357.6 mln. manat (başqa sözlə, 12.4 mln. manat az) olub. Amma bu kəsir SOCAR-ın il ərzində məhz 12.4 mln. manatlıq artıa ödəməsi ilə kompensasiya olundu: milli neft şirkətimiz il ərzində dövlət büdcəsinə onun üçün müəyyən edilmiş 1240.0 mln. manat əvəzinə 1252.4 mln. manat ödəyib;

  1. 2015-ci illə müqayisədə 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin məbləğində artım, demək olar, baş verməyib (artım cəmi 7.7 mln. manat yaxud 0.04% olub). Əgər nəzərə alınsa ki, 2016-cı ildə illik inflyasiyanın səviyyəsi 12.4% olub, onda dövlət büdcəsi gəlirlərinin real səviyyəsinin azaldığını söyləmək olar. 2015-ci illə müqayisədə 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin ayrı-ayrı gəlir mənbələri üzrə baş verən ümumi artımın məbləği 1253.9 mln. manat, azalma qeydə alınan gəlir mənbələri üzrə cəmi azalmanın məbləği isə -1246.2 mln. manat olub;

2015-ci illə müqayisədə 2016-cı ilin dövlət büdcəsində daxilolma mənbələri üzrə daha çox artımlar (mütləq ifadədə) idxal mallarına ƏDV (414.1 mln. manat yaxud 37.6%-lıq artım), gömrük rüsumları (212.8 mln. manat yaxud 54.9%), fiziki şəxslərin gəlir vergisi (163.2 mln. manat yaxud 16.6%), sadələşdirilmiş vergi (135.7 mln. manat yaxud 80.8%), vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimə və sanksiyalar (131.6 mln. manat yaxud 73.1%) üzrə qeydə alınıb. Nisbi ifadədə daha çox artımın qeydə alındığı dxilolma mənbələri bunlar olub: xarici ölkələrin avtonəqliyyat vasitələrindən tutulan yol vergisi (4.2 dəfə), xarici ölkələrin hökumətlərinə verilən kreditlərə görə daxilolmalar (2.9 dəfə), sadələşdirilmiş vergi (80.8%), vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimə və sanksiyalar (73.1%), gömrük rüsumları (54.9%) və s.. Əvvəlki illə müqayisədə 2016-cı ilin büdcəsinin gəlirlərində qeydə alınan cəmi artım məbləğinin 58.6%-i (yaxud 735.3 mln. manatı) xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı mənbələrin payına düşüb;

2015-ci illə müqayisədə 2016-cı ilin dövlət büdcəsində daxilolma mənbələri üzrə azalmalar əsasən ARDNF-in transferi (-515.0 mln. manat yaxud bütün azalma məbləğinin 41.3%-i), ölkə ərazisində istehsal olunan mal və xidmətlərə görə ƏDV (-245.2 mln. manat yaxud 19.7%), hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (-227.9 mln manat yaxud 18.3%), habelə sair daxilolmalar (-148.9 mln. manat yaxud 11.9%) üzrə qeydə alınıb;



  1. Dövlət büdcənin gəlirlərinin formalaşmasında ARDNF-in rolu bir qədər azalıb, lakin hələlik üstünlük yenə ona məxsusdur. 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin tərkibində ARDNF-in transferlərinin xüsusi çəkisi 43.5%, Vergilər Nazirliyinin payı 40.1%, DGK-nın xətti ilə təmin olunan gəlirlərin xüsusi çəkisi 13.1%, digər mənbələrdən daxilolmaların payıi isə 3.3% olub. Dövlət büdcəsinin gəlirlərində ARDNF-in transferinin xüsusi çəkisi 2016-cı ildə 2013-cü illə müqayisədə 14.7% bəndi, 2014-cü illə müqayisədə 7.2% bəndi, 2015-ci illə müqayisədə isə 3.0% bəndi aşağı düşüb. Bu azalma, bir tərəfdən, Fonddan büdcəyə transferin məbləğinin ildən ilə azalması (transferin məbləği 2013-cü ildə 11.4 milyard, 2014-cü ildə 9.3 milyard, 2015-ci ildə 8.1 milyard manat olmuşdusa, 2016-cı ildə 7.6 milyard manat olub), digər tərəfdən isə, qalan mənbələrdən daxilolmaların artması ilə izah olunur;

  2. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin formalaşmasında neft-qaz sektorundan birbaşa daxilolmaların rolunun (həm mütləq, həm nisbi ifadədə) azalması, qeyri-neft sektorunun rolunun (həm mütləq, həm nisbi ifadədə) artması meyli 2015-ci ildə də davam edib. Hesabat ilində dövlət büdcəsinin neft-qaz sektorundan birbaşa daxilolmaları 9225.0 mln. manat, qeyri-neft gəlirləri isə 8280.7 mln. manat olub. Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasında bu sektorların payı, uyğun olaraq, 52.7% və 47.3% təşkil edib. Neft sektorundan birbaşa daxilolmaların dövlət büdcəsinin ümumi gəlirlərindəki payı əvvəlki illə müqayisədə 2014-cü ildə 7.1% bəndi, 2015-ci ildə 7.6% bəndi, 2016-cı ildə isə 5.8% bəndi aşağı düşüb;

2015-cı illə müqayisədə 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin neft-qaz sektorundan birbaşa daxilolmalarının məbləği 994.8 mln. manat (yaxud 9.7%) az olub: bunun 515.0 mln. manatı ARDNF-in transferinin, 322.8 mln. manatı HPBS çərçivəsində xarici podratçı şirkətlərin mənfəət vergisinin, 157.0 mln. manatı isə SOCAR-ın ödənişlərinin payına düşüb;

  1. Əvvəlki illə müqayisədə hesabat ilində qeyri-neft sektorundan dövlət büdcəsinə daxilolmalarda baş verən artımın əksər hissəsi (60%-dən çoxu) DGK-nin yığımlarının payına düşüb. 2015-cı illə müqayisədə 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin qeyri-neft sektorundan daxilolmaların məbləği 1.0 milyard manat çox olub: əvvəlki illə müqayisədə hesabat ilində DGK-nin yığımları 699.7 mln. manat, Vergilər Nazirliyinin cəlb etdiyi vəsait 377.1 mln. manat, büdcə təşkilatlarının ödənişli xidmətlərindən daxilolmalar isə 36.8 mln. manat çox, digər daxilolmalar isə 111.1 mln. manat az olub;

  2. 2016-cı ilin dövlət büdcəsinin ümumi gəlirlərində qeyri-vergi gəlirləri, qeyri-neft gəlirlərində isə vergi gəlirləri üstün paya malik olub. Hesabat ilində büdcə daxilolmalarının 8113.7 mln. manatı (46.3%-i) vergi gəlirlərinin, qalan 9392.0 mln. manatı (53.7%-i) isə qeyri-vergi gəlirlərinin hesabına formalaşıb. Dövlət büdcəsinin qeyri-neft gəlirlərinin 4/5-ü vergi gəlirlərinin payına düşüb: hesabat ilində büdcənin qeyri-neft gəlirlərinin 6617.7 mln. manatı (80.0%)) vergi, qalan 1662.9 mln. manatı (20.0%) isə qeyri-vergi daxilolmalarından ibarət olub;

  3. ARDNF-in transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirləri onun illik cari xərclərindən 15.5 % yaxud 1.8 milyard manat az olub. 2016-cı ildə ARDNF-in transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirləri 9890.7 mln. manat, büdcənin illik cari xərclərinin məbləği isə 11698.4 mlrd. manat təşkil edib, transferlər nəzərə alınmasa, büdcənin gəlirləri cari xərclərini maliyyələşdirmək iqtidarında olmayıb. Müqayisə üçün deyək ki, Fondun transferləri nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirləri 2015-ci illə müqayisədə 2016-cı ildə 5.6%, büdcənin cari xərclərinin məbləği isə əvvəlki illə müqayisədə 24.9% faiz çox olub: nəticədə cari xərclərlə büdcənin transferlər nəzərə alınmadan gəlirləri arasındakı fərq 2015-ci illə (395.1 mln. manat) müqayisədə 2016-cı ildə 4.6 dəfə artıb;

  4. ARDNF-in transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinin gəlirlərində ƏDV üstün paya malikdir. Hesabat ilində ARDNF-in transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinə daxilolmaların 36.6%-i ƏDV-nin, 20.1%-i hüquqi şəxslərin mənfəət vergisinin, 11.6%-i fiziki şəxslərin gəlir vergisinin, 6.3%-i aksizlərin, 6.1%-i gömrük rüsumlarının, 3.1%-i sadələşdirilmiş verginin payına düşüb. Fondun transferi nəzərə alınmadan dövlət büdcəsinə toplanan vəsaitin 70.9%-i Vergilər Nazirliyinin, 23.2%-i isə DGK-nın hesabına olub;

  5. Dövlət müəssisələrinin dövlət büdcəsinə vergi ödənişlərinin ümumi məbləği əvvəlki illərə nisbətən azalıb. 2016-cı ildə dövlət mülkiyyətində olan vergi ödəyicilərinin dövlət büdcəsinə ödənişlərinin ümumi məbləği 1908.6 mln. manat olub (bu, Vergilər Nazirliyinin xətti ilə dövlət büdcəsinə toplanan vəsaitin 27.2%-i deməkdir). Bu məbləğ 2014-cü ilə nisbətən 197.7 mln. manat (9.4%), 2015-ci ilə nisbətən 302.0 mln. manat (13.7%) azdır; Dövlət müəssisələri sırasında ən böyük vergi ödəyicisi olan SOCAR-ın (hesabat ilində bu tip ödənişlərin 65.6%-i yaxud 1252.4 mln. manatı onun payına düşüb) ödənişlərinin məbləği 2015-ci ilə nisbətən 157.0 mln. manat azalıb;

  6. Əvvəlki illə müqayisədə “Azərenerji” ASC və “Azərbaycan Hava Yolları” QSC-nin dövlət büdcəsinə ödənişləri azalıb, digər iri dövlət müəssisələrinin ödənişlərində isə artımlar baş verib. Əvvəlki illə müqayisədə Azərenerji” ASC-nin büdcəyə ödənişləri 108.2 mln. manat (31.0%), “Azərbaycan Hava Yolları” QSC-nin isə 3.1 mln. manat ( 9.6% ) azalıb. Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin sisteminə daxil olan müəssisələr (rabitə sektoru) üzrə büdcə ödənişlər əvvəlki ilə nisbətən 13.5 mln. manat (yaxud 36.1%), “Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” QSC üzrə 42.0 mln. manat (2,7 dəfə), “Azərsu” ASC üzrə 7.5 mln. manat (30.7%) çox olub;

  7. Büdcə təşkilatlarında işləyənlərin muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlirlərindən gəlir vergisi üzrə proqnoz 26,5% (81.1 mln. manat) kəsirlə icra olunub. 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin fiziki şəxslərin gəlir vergisi 1145.7 mln. manat olub və proqnoz 106.1% icra olunub. Bu mənbə üzrə ümumilikdə dövlət büdcəsinə 2015-ci illə müqayisədə 163.2 mln. manat (16.6%) çox vəsait daxil olub. Bu mənbənin 2 tərkib elementi üzrə gəlir proqnozu kəsirlə icra olunub: büdcə təşkilatlarında işləyənlərin muzdlu işlə əlaqədar gəlirlərindən gəlir vergisi 306.3 mln. manat proqnoza qarşı 225.3 mln. manat icra olunub ki, bu da 2015-ci ilə nisbəətn 32.6 mln. manat azdır; fiziki şəxslərin digər gəlirlərindən vergi üzrə 14.6 mln. manatlıq proqnoza qaarşı büdcəyə 13.0 mln. manat, yəni 1.6 mln. manat az cəlb edilib. Bunlar 2016-cı ilin yanvarın 1-dən Vergi Məcəlləsində fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə edilmiş dəyişikliklərlə izah olunu;

  8. Hüquqi şəxslərin dövlət büdcəsinə ödədikləri mənfəət vergisinin məbləği əvvəlki illə müqayidə 227.9 mln. manat (yaxud 10.3%) azalıb. Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi üzrə 2016-cı ilin dövllət büdcəsinə ümumilikdə 1983.2 mln. manat daxil olub (ümumi proqnoza 103.6% əməl olunub) ki, bu da 2015-ci ilə nisbətən 227.9 mln. manat (10.3%) azdır. Rezident hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi üzrə müəyyən edilmiş 847.7 mln. manat məbləğində proqnoz 746.5 mln. manat (və ya 88,1%) səviyyəsində yerinə yetirilib. 2015-ci ilə nisbətən daxilolmaların mütləq həcminin həm neft, həm də qeyri-neft sektorları üzrə azalması baş verib. Qeyri-neft sektoru üzrə dövlət büdcəsinə ödənilən mənfəət vergisinin məbləği 2015-ci ilə nisbətən 2016-cı ildə 110.6 mln. manat (və ya 15.3%) azalıb;

  9. Ölkə daxilində mal, iş və xidmətlərə görə əlavə dəyər vergisi üzrə dövlət büdcəsinə ödənişlər proqnozu 10.0% kəsirlə icra olunub. Əlavə dəyər vergisi üzrə ümumilikdə 2016-cı ildə büdcəyə 3623.5 mln. manat vəsait daxil olub və proqnoza 99.5% əməl edilib. Bu mənbə üzrə daxilolmaların məbləği 2015-ci illə müqayisədə 168.9 mln. manat (və ya 4.9%) artıb. Hesabat ilində bu vergi növü üzrə büdcə gəlirlərinin 58.2%-i Vergilər Nazirliyinin, 41.8%-i isə DGK-nın payına düşüb. Yuxarıda artqı qeyd olunduğu kimi, 2016-cı ildə bu vergi üzrə artım əsasən DGK-nın yığımlarında baş verib. Vergilər Nazirliyinin xətti ilə dövlət büdcəsinə hesabat ilində proqnozda nəzərdə tutulduğundan 234.7 mln. manat və ya 10.0% az vəsait daxil olub. Vergilər nazirliyinin xətti ilə təmin edilən ƏDV-nin məbləği (2108.3 mln. manat) 2015-ci ilə nisbətən 245.2 mln. manat və ya 10.4% azdır. Ölkədə mal, iş və xidmətlərə görə əlavə dəyər vergisinin tərkibində rezidentlərin əlavə dəyər vergisi proqnozu da 11.8% kəsirlə icra olunub;

  10. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimə və sanksiyaların tətbiqi çoxalıb. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə tətbiq olunan maliyyə sanksiyaları və inzibati cərimələr üzrə Vergilər Nazirliyi xətti ilə dövlət büdcəsinə təmin olunan sair vergi daxilolmaları üzrə 2016-cı il üçün müəyyən edilmiş 180.0 mln. manat məbləğində proqnoz 173.1% səviyyəsində yerinə yetirilib: büdcəyə 311.6 mln. manat vəsait cəlb edilib. Daxilolmanın həcmi 2015-ci illərlə müqayisədə 131.6 mln. manat (73.1%) artıb.




  1. Hesabat ilində dövlət büdcəsinin yerli gəlirləri azakıb. Hesabat ilində dövlət büdcəsinin ümumi gəlirlərinin 16728.4 mln. manatı (95.6%-i)mərkəzləşdirilmiş gəlirlər, 777.3 mln. manatı (4.4%-i) isə yerli gəlirlərə aid olub. 2015-ci illə müqayisədə mərkəzləşdirilmiş gəlirlərdə 58.2 mln. manatlıq (və ya 0.3%) artım, yerli gəlirlərdə isə 50.5 mln. manatlıq (və ya 6.1%) azalma baş verib. Bakı şəhəri üzrə yerli gəlirlər nəzərə alınmadan respublikanın digər regionlarının yerli gəlirlərin həcmi 562.9 mln. manat olub ki, bu da 2015-ci ilə nisbətən 30.5 mln. manat (və ya 5.1%) azalıb. Yerli gəlir və xərcləri tənzimləmək üçün mərkəzləşdirilmiş xərclərdən ayrılan vəsaitlərin ümumilikdə həcmi 2016-cı ildə 755.9 mln. manat olub və 2015-ci illə müqayisədə 9.7 mln. manat (və ya 1.3%) artıb;




  1. Hökumət hesabatında ilk dəfə dövlət büdcəsinin yerli gəlirlərinin tədiyə növləri üzrə strukturunu açıqlayıb. Bu yenilik “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda bu ilin yanvarından qüvvəyə minmiş dəyişikliklə bağlıdır. Açıqlamaya əsasən, dövlət büdcəsinin 778.4 mln. manatlıq yerli gəlirlərinin 31.8%-i ƏDV-nin, 22.5%-i fiziki şəxslərin gəlir vergisinin, 13.6%-i hüquqi şəxslərin mənfəət vergisinin, 8.9%-i sadələşdirilmiş verginin, 7.0%-i sair vergi daxilolmalarının, 5.6%-i hüquqi şəxslərin əmlak vergisinin, 3.0%-i aksizlərin payına düşür.

Dövlət büdcəsinin yerli gəlirlərinin rayonlar üzrə tərkibinin açıqlanması da məqsədəuyğundur. Xüsusilə ölkədə rayonların investisiya reytinqi hazırlanmasına başlandığından rayonlar üzrə belə məlumatların daha detallı açıqlanması rayonlaırn investisiya potensialı haqqında əhəmiyyətli məlumat mənbəyi ola bilər.

II. Dövlət büdcəsinin xərcləmələrilə bağlı əsas meyllər

2016-cı büdcə hesabatının analizi əsasında dövlət büdcəsinin xərclərinin icrası ilə bağlı aşağıdakı əsas meylləri qeyd etmək mümkündür:


1. Dünya bazarlarında neftin qiymətinin ucuzlaşdığı son 3 ildə dövlət büdcəsinin xərclərində azalma tempi 2016-cı ildə sabitləşdi. Belə ki, dövlət büdcəsinin icrasının nəticələrinə görə əvvəlki ilə nisbətən büdcə xərcləri 2014-cü ildə 2.3% və ya 434.5 mln. manat, 2015-ci ildə 1.1% və ya 214 mln. manat olmuşdusa, 2016-cı ildə xərclərdə ixtisar 0.2% və ya 33.5 mln. manat təşkil edib. Dövlət büdcəsinin xərcləri 2014-cü ildə 18709.0 mln. manat, 2015-ci ildə 17784.5 mln. manat, 2016-cı ildə 17751.0 mln. manat səviyyəsində icra edilib;
2. Neft gəlirlərinin azalması fonunda büdcə xərclərinin ixtisarı büdcənin icrası prosesində hökumətin xərc siyasətinin əsas prioritetlərindən biri olub və bu dəyişiklikləri hökumət parlamentə məlumat vermədən, hər hansı məsləhətləşmə aparmadan öz baxışı əsasında həyata keçirib. Ümumilkdə büdcə xərcləri nəzərdə tutulan proqnozun 96%-i səviyyəsində icra edilib və 17 751.2 mln. manat təşkil edib. 2016-cı ilin büdcə qanununda büdcə xərccləri 18495.0 mln. manat səviyyəsində təsdiq edillmişdi və faktiki icra proqnozdan 743.8 mln. manat azdır. Ayrı-ayrı funksional bölmə, köməkçi bölmə və paraqraflar üzrə xərclərdə ixtisarların səviyyəsi daha yüksək olub. Məsələn, “Nəqliyyat və rabitə” bölməsi 31.4%, “Səhiyyə” bölməsi 15.4%, “Kənd təsərrüfatı, meşə və balıqçılıq təsərrüfatı” bölməsi 14.5%, “İqtisadi fəaliyyət” bölməsi 11.2%, “Sənaye və tikinit” bölməsi 10.5%, “Mədəniyyət, incəsənət və bədən tərbiyəsi” bölməsi 7%, “Mənzil-kommunal təsərrüfatı” bölməsi 7%, “Ümumdövlət xidməti” bölməsi 5.2% kəsirlə icra edilib. Yalnız bir bölmə - “Əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər” bölməsi büdcə proqnozda nəzərdə tutulandan 30.6% artıq icra edilib. Müxtəlif funksional bölmələr çərçivəsində köməkçi bölmələr üzrə də ixtisarların səviyyəsi xeyli yüksək olub. Məsələn, proqnozlarla müqayisədə “Təhsil” funksional bölməsinin “Təhsil sahəsində digər müəssisə və tədbirlər” köməkçi bölməsi üzrə 49%, “İlk peşə-ixtisas təhsili” köməkçi bölməsi üzrə 17.3%, “Mədəniyyət, incəsənət və bədən tərbiyəsi” funksional bölməsinin “Digər kateqoriyalara aid edilməyən fəaliyyət” köməkçi bölməsi üzrə 62.4%, “Əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər” funksional bölməsinin “Əsas bölmələrə aid edilməyən sair xərclər” köməkçi bölməsi üzrə 56.7% xərclərin ixtisarı həyata keçirilib.
3. Əvvəlki ilə nisbətən 2016-cı ilin büdcə xərclərmələrinin prioritetləri dövlət borcuna xidmət və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi ilə bağlı olub. Belə ki, 2016-cı ildə “Ümumdövlət xidmətləri” bölməsi çərçivəsində dövlət borrclarının qaytarılmasına 1769.1 mln. manat və ya cəmi xərclərin 10%-i səviyyəsində vəsait yönəldilib. 2015-ci ildə həmin göstərici 4% təşkil etmişdi. 2016-cı ildə göstərilən bölmə üzrə dövlət borcunun qaytarılmasına xərclərin mütləq məbləği əvvəlki ilə nisbətən 2.5 dəfə və ya 1064.6 mln. manat artıq vəsait yönəldilib. Lakin dövlət büdcəsindən borca xidmət xərcləri bununla məhdudlaşmayıb. Əlavə olaraq il ərzində büdcənin müxtəlif funksional bölmələri üzrə qənaət edilmiş 498.1 mln. manat dövlət borclarının qaytarılması üzrə Təminat Fondu vasitəsilə ayrı-ayrı dövlət müəsssiələrinin dövlət zəmanətilə alınmış daxili və xarici borcların qaytarılmasına sərf olunub. Beləliklə nəticə etibarı ilə 2016-cı ildə Təminat Fondunun əvvəlki illərdə akkumlyasiya olunmuş ehtiyatları hesabına ödənən borclar nəzərə alınmadan bilavasitə dövlət büdəsindən hökumətin daxili və xarici borclara xidmət xərcləri 2267.2 mln. manat və ya bütün büdcə xərclərinin 12.8%-i səviyyəsində olub. Müqayisə üçün qeyd etməyə dəyər ki, dövlət büdcəsinin məcmu borca xidmət xərləri il ərzində “sosial müdafiə və sosial təminat” bölməsi çərçivəsində müxtəlif təqaüd və sosial müavinətlərə sərf olunan vəsaitlərdən təxminən 200 mln. manat və ya 9.5% çox olub.
4. Dövlət büdcəsindən beynəlxalq idman tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib. 2016-ci ildə “Bədən tərbiyəsi və gənclər siyasəti” köməkçi bölməsinə yönəldilən vəsaitin məbləği əvvəlki ilə nisbətən 12.4 dəfə artaraq 447.3 mln. manata çatıb. Hesabat ilində bu xərclərin dövlət büdcəsinin məcmu xərclərində xüsusi çəkisi 3.9% təşkil edib, halbuki əvvəlki ildə həmin göstərici 1.5% olmuşdu. İdmana dövlət büdcəsindən yönəldilən xərclərin bu cür kəskin artımı Azərbaycanın 2016-cı ilin iyun ayında Formula 1 Avropa Qrand Pri yarışmasına ev sahibliyi etməsilə bağlı olub. 
5. Sosial xərclərin büdcədə payı əvvəlki ilə nisbətən bir qədər yüksəldə də, hələ də dövlət büdcəsinin məxaricində əhəmiyyətli paya malik deyil. Diqqət çəkən vacib məqam budur ki, 2016-cı ilin büdcə qanununda “Sosial müdafiə və sosial təminat” funksional bölməsi üzrə xərclərin məbləği 2015-ci ilin proqnoz göstəricisinə nisbətən 658.2 mln. manat və ya 32.2% artırılmışdı. Əgər funksional bölmə üzrə xərclər proqnozlaşdırılan səviyyədə icra edilsə idi, 2016-cı ildə sosial müdafiə və sosial təminat xərclərinin dövlət büdcəsində payı 15%-dək yüksələcəkdi və bu 2015-ci ilin faktiki icra edilmiş göstəricisindən 4.5% bəndi yüksəkdir. Lakin Hesablama Palatasını 2016-cı ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı hazırladığı rəydən aydın olur ki, il ərzində Nazirlər Kabinetinin müxtəlif sərəncamları ilə “sosial müdafiə və sosial təminat” funksianal bölməsi üzrə nəzərdə tutulan vəsaitlərin 567.7 mln. manatı sosial müdafiə sistemi ilə əlaqəli olmayan tamam fərqli istiqamətlərə (dövlət borclarının qaytarılması, dövlət şirkətlərinin kapitalizasiya səviyyəsinin yüksəldilməsi) yönəldilib. Nəticədə “sosial müdafiə və sosial təminat” bölməsi üzrə nəzərdə tutulan ümumi xərclərin 78%-nin və ya 2107.5 mln. manatının əsas təyinatı üzrə ayrıması baş verib. “Sosial müdafiə və sosial təminat” bölməsindən bilavasitə sosial müdafiə və təminat tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan xərcləri, təhsil və səhiyyə bölmələri üzrə faktiki icra edilmiş xərcləri nəzərə alsaq, 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin sosial xərclərinin ümumi xərclərdə payı 25.7% təşkil edib. 2015-ci ildə həmin göstərici 23.3% olmuşdu.

Təyinatı dəyişdirilən xərcləri nəzərə almasaq, əvvəlki ilə nisbətən 2016-cı ildə sosial müdafiə və təminatı xərcləri 250 mln. manat və ya 13.3% artıb, təhsil xərcləri 149.3 mln. manat və ya 9.3%, artıb, səhiyyə xərcləri 5.7 mln. manat və ya 0.8% azalıb.


6. Büdcənin neft sektorundan daxiolmaları azaldığı şəraitdə hökumət mümkün olduğu qədər xərclərə qənaət etməklə büdcə kəsirini minimum səviyyədə saxlamağa üstünlük verir. 2016-cı il dövlət büdcəsinin kəsiri 241.2 mln. manat və ya ÜDM-nin 0.39%-i səviyyəsində təşkil edib. Halbuki 2016-ci ilin büdcə qanununda 1673 mln. manat və ya il üzrə gözlənilən ÜDM həcminin 2.8%-i səviyyəsində büdcə kəsiri proqnozlaşdırılmışdı. Göründüyü kimi, faktiki büdcə kəsiri proqnozdan 6.9 dəfə və ya 1431.8 mln. manat az olub. Yüksək neft qiymətlərinin mövcud olduğu 2013-cü ildə 352.9 mln. manat büdcə profisit, 2014 və 2015-ci illərdə isə müvafiq olaraq 308.4 mln. manat və 286.6 mln. manat büdcə kəsiri olmuşdu.
7. Hökumətin istiqamətini bilavasitə özü sərbəst müəyyənləşdiridiyi xərcləmələrin həcmi artıb. Söhbət ilk növəbədə ölkə prezidentinin və Nazirlər Kabinetinin müstəsna sərəncam hüququna malik olduğu ehtiyat fondları vasitəsilə xərcləmələrdən gedir. 2016-cı ildə büdcənin ehtiyat fondları vasitəsilə 1110.4 mln. manat xərlənib ki, bu il üzrə ümumi büdcə xərclərinin 6.3%-nə bərabər olub. Son 5 ildə yalnız 2012-ci maliyyə ilində ehtiyat fondları vasitəsilə dövlət büdcəsində xərcləmə 2016-cı ilə nisbətən yüksək olub və həmin dövlət büdcəsinin 7.4%-nə bərabər olub, mütləq məbləğdə ehtiyat fondlarının məbləği 1136.8 mln. manat olub. Ehtiyat fondlarının büdcəyə nisbəti 2013-ci ildə 3.3% (572.9 mln. manat), 2014-cü ildə 4.5% (855.2 mln. manat), 2015-ci ildə 3.l% (671.9 mln. manat) təşkil etmişdi.
8. Neft gəlirlərinin azaldığı şəraitdə hökumətin xərc prioritetlərində investisiya xərclərinin rolu əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Azərbaycan iqtisadiyyatına böyük neft pullarının daxil olduğu son 10 ildə heç bir maliyyə ilində investisiya xərclərinin dövlət büdcəsində payı 2016-cı ildəki səviyyədə aşağı olmayıb. Hesabat ilində bu göstəricinin səviyyəsi 15.2%, mütləq məbləğdə 2707.1 mln. manat təşkil edib. 2006-2015-ci illərdə investisiya xərclərinin dövlət büdcəsində xüsusi çəkisi 24-40% intervalında dəyişib. Bi dövrdə ən aşağı göstərici 2006-cı ildə (24%), ən yüksək 2008-ci ildə (40%) təşkil edib. Öz növbədində, 2014-cü ildə incestisiya xərclərinin büdcədə xüsusi çəkisi 33.6% (mütləq məbləğdə 6278.5 mln. manat), 2015-ci ildə 28.1% (mütləq məbləğdə 5002.1 mln. manat) olub.
9. Dövlət büdcəsi vasitəsilə müxtəlif dövlət müəssisə və şirkətlərinə iri həcmdə maliyyə dəstəyi göstərilib. Bu dəstək yalnız adıçəkilən təsərrüfat subyektlərinin investisiya layihələrinə dövlət büdcəsindən vəsait ayrılması ilə məhdudlaşmayıb. Eyni zamanda, dövlət büdcəsinin Ehtiyat Fondu çərçivəsində bir sıra dövlət şirkətlərinin kapitalizasiyasının artırılmasına, həmçinin birbaşa və Təminat Fondu vasitəsilə həmin şirkətlərin daxili və borclarının qaytarılmasına maliyyə yardımı göstərilib. Məsələn, elektrik enerjisi sektoruna investisiya xərcləri çərçivəsində 45.5 mln. manat ayrılmaqla yanaşı, “Azərenerji” ASC-yə və “Azərenerji” ASC-yə daxili və xarici borcların qaytarılması üçün Təminat Fondu vasitəsilə 412.1 mln. manat, bu 2 müəssisənin maliyyə saxlamlaşdırılması (kapitalizasiyanın artırılması yolu ilə) birbaşa dövlət büdcəsindən 776 mln. manat vəsait ayrılmlışdır. Göründüyü kimi, dövlət büdcəsi daxilində 3 müxtəlif xərc kanalı ilə elektrik enerjisi sektorunda fəaliyyət göstərən 2 dövlət şirkətinə 1233.6 mln. manat vəsait yönəldilib ki, bu ümumi büdcə xərclərinin 6.9%-ni təşkil edir.

Öz növbəsində, Neft Emalı Zavodunun və “Azərkimya” İB-də modernləşdrimə tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi üçün Dövlət Neft Şirkətinə 168 mln. manat kapital dəstəyi göstərilb, Beynəlxalq Banka kapitalının artırılması üçün 564 mln. manat ayrılıb, əlavə olaraq, illik büdcə xərclərindən Təminat Fondu vasitəsilə 20-dək müxtəlif dövlət qurumunun daxili və xarici borcunun qarşılanmasına 400 mln. manata yaxın vəsait ödənmişdir.


10. Dövlət büdcəsinin ümumi məxaricində cari xərclərin payı əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Belə ki, 2012-2015-ci illərdə cari xərclərin dövlət büdcəsinin məcmu xərclərində payı 48-55% təşkil etdiyi halda, 2016-cı ildə bu göstərici 66%-ə yüksəlib. Öz növbəsində, təhlil aparılna dövrdə əsaslı xərclərin payı, 45-55% intervalında dəyişdiyi halda, 2016-cı ildə 24%-ə enib. Cari xərclərin xüsusi çəkisinin azalması təkcə əsaslı xərclərin payının sürətlə azalması ilə bağlı olmayıb, eyni zamanda cari xərclərin mütləq məbləği də çoxalıb. Məsələn, son 3 ildə bu xərclərin məbləği 2 mlrd. manatadək artmaqla 2016-cı ildə 11698 mln. manat təşkil edib.
11. Dövlət büdcəsinin xərcləri ifrat dərəcədə mərkəzləşib. 2016-cı ildə yerli büdcə xərclərinin məbləği 1490.5 mln. manat təşkil edib ki, bu da ümumi büdcə xərclərinin 8.4%-nə bərabərdir. Xərclərin 91.6%-i bilavasitə 100-dən bir qədər artıq mərkəzi hakimiyyət orqanları və dövlət təşkilatları sərəncam verib. Bu fakt effektiv idarəetmənin təmin edilməsi üçün çox mühüm amil olan inizbati və xərc əksmərkəzləşmənin hökumətin gündəliyində vacib ialahat tədbirləindən biri olaraq dayanmadığını göstərir.

III. Büdcə qanunvericiliyinin tətbiqi və büdcə şəffaflığı ilə bağlı

əsas çağırışlar və tövsiyələr

2016-cı ilin büdcə icrasına dair həm hökumətin hesabatının, həm də Hesablama Palatasının bu hesabatla bağlı hazırladığı rəyin analizi göstərir ki, ölkədə effektiv büdcə siyasətinin və büdcə şəffaflığının təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra problemlər mövcuddur. Həmin problemlərin müəyyən hissəsi hüquqi mexanizmlərin təkmil olmaması, digər qismi isə büdcə siyasətini hazırlayan, həyata keçirən və büdcəyə nəzarət edən orqanların uğrulu təcrübələrin praktikada tətbiqinə maraq göstərməməsi ilə bağlıdır.


Büdcə qanunvericiliyinin tətbiqi ilə bağlı əsas problemlər kimi aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür:
1) Parlamentin təsdiq elədiyi büdcə qanununa maliyyə ili ərzində icra prosesində hökumətin öz baxışı əsasında dəyişklik etməsinə mövcud qanunvericilikdə hüquqi limit və məhdudiyyətlər nəzərdə tutulmur. “Büdcə sistemi haqqında” Qanunun 18.4-cü maddəsində qeyd edilir ki, zərurət yarandıqda, təsdiq olunmuş büdcə ayırmaları həddində funksional təsnifatın bölmələri daxilində, iqtisadi təsnifatın bölmə, köməkçi bölmə, paraqraflar, maddə və yarımmaddələri arasında müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən dəyişikliklər edilə bilər2. Lakin burda hüqiq nöqteyi nəzərdən 2 mühüm problem var: (i) “Zərurət yarandıqda” ifadəsi çox yayğındır və qanunvericilik büdcəni dəyişmək üçün mümkün zəruri halları müəyyən etməlidir. Hesablama Palatası tərəfindən hökuməti 2016-cı il üzrə büdcə hesabatına verilən rəydə də hökumət tərəfindən icra prosesində dövlət büdcəsi haqqında qanunla təsdqilənən göstəricilərin dəyişdirilməsi ilə bağlı istinad edilən hüquqi müddəanın problemli olmasına eyham vurulur. Belə ki, rəqdə qeyd edilir: “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun 64.4-cü maddəsində göstərildiyi kimi “Normativ hüquqi aktda dövlət orqanının səlahiyyətlərinin həddindən artıq ümumiləşdirilmiş formada müəyyən edilməsinə, “orqan edə bilər”, “bir qayda olaraq”, “müstəsna hallarda yol verilir”, “orqan öz səlahiyyətləri daxilində”, “zərurət olduqda” və bunlara bənzər qeyri-müəyyən ifadələrdən istifadə olunmasına yol verilmir”. Bu yanaşma ilə Palata öz mövqeyini açıq ifadə edir və icra zamanı büdcəyə hökumətin apardığı dəyişikliklərin hüquqi əsaslarının təkmil olmadığı gündəliyə gətirilir3. (ii) Hökumətin büdcəni dəyişməklə bağlı çıxış səlahiyyətlərinə hüquqi baxımdan limit və məhdudiyyətlər tətbiq edilə bilər. Məsələn, qanunvericilikdə əks oluna bilər ki, icra prosesində hökumət qanunla təsdiq edilmiş büdcə göstəricilərinə funksional təsnifatın bölmələr üzrə maksimum 10%, funksional təsnifatın köməkçi bölmələri və paraqrafları çərçivəsində 15% dəyişiklik edə (artıra və ya azalda) bilər. Eyni qaydada iqtisadi təsnifatın bölmələri, köməkçi bölmələri, paraqrafları, maddələri və yarımmadələri səviyyəsində də hökumətin dəyişkliklər etməsi üçün məhdudiyyətlər tətbiq edilə bilər. 2016-cı ildə hökumət Parlamentin təsdiqi elədiyi bəzi büdcə büdcə göstəricilərini faizlərlə deyil, dəfələrlə ifadə edilən miqyasda ya ixtisar edib, ya da artırıb. Məsələn, “Əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər” bölməsinin “Dövlət büdcəsinin ehtuyat fondu” paraqrafı üzrə xərclərin məbləği proqnoz göstərici ilə müqayisədə 6.5 dəfə artıq, “Nəqliyyat və rabitə” bölməsinin “Rabitə” köməkçi bölməsi isə 12 dəfə ixtisarla icra edilib. Anoloji dəyişikliklər xərclərin iqtisadi təsnifatı üzrə də aparılıb. Bu dəyişiklikər Nazirlər Kabinetinin 11 aprel, 01 vaqust, 26 dekabr və 30 dekabr 2016-cı il tarixli sərəncamları əsasında, Parlamentin ümumiyyətlə tam məlumatsızlığı şəratində baş verib.
2) Dövlət müəssisə və şirkətləri adından dövlət bücəsi hesabına borclaırn qaytarılması üzərində Parlament nəzarətinin gücləndirilməsinə ehtiyac var. Dövlət büdcəsi vasitəsilə dövlət şirkətlərinin ödəyə bilmədiyi daxili və borclara görə ödənişlərin aparılması, dövlət şirkətlərinin kapitalizasiyasının aparılması üçün maliyyə dəstəyinin verilməsi maliyyə ili üzrə büdcə qanununda əks etdirilməli, əgər belə dəstəyə büdcənin icrası prosesində zərurət yaranarsa, maliyyə ili üzrə büdcə qanununa dəyişklik üşün parlamentə müraciət edilməli, göstərilən məqsədlər üçün büdcə vəsaitlərinin ayrılması parlament müzakirələri və qanunverici orqanın təsqdiqindən sonra hüquqi baxımdan qüvvəyə minməlidir. mümkündür ki, burda da müəyyən limitlər qoyulsun. Məsələn, qeyd olunan hər bir istiqamət üzrə tələb olunan vəsaitlərin həcmi cari (yaxud planlaşdırılan) maliyyə ili üzrə təsdiq olunan büdcə xərclərinin 1%-dən çox olduqda mütləq Parlamentin razılığı ilə həyata keçirilə bilər. Nəzərə alaq ki, 2016-cı ildə dövlət büdcəsi və Təminat Fondu vasitəsilə dövlət şirkətlərinin vaxtnda ödəyə bilmədikləri borcların qaytarılmasına, həmçinin dövlət şirkətərinin maliyyə sağlamlaşdırılmasına illik büdcə xərclərinin 15%-dən çox vəsait ayrılıb. Bu dəyişiklikər də il ərzində Parlamentlə razılaşdırmadan, hökumətin öz baxışı əsasında büdcəyə apardığı dəyişikliklər nəticəsində mümkün olub.
3) Hökumətin öz baxışı əsasında büdcəni dəyişməsinə imkan verən hüquqi mexanizmlərə dəqiq əməl edilməli, bu cür dəyişikliklər üçün əsaslar yaradan hüquqi anlayışlar yayğın olmamalıdır. Problem ondadır ki, “Büdcə sistemi haqqında” Qanunun 19.6-cı maddəsində qeyd edilir ki, Nazirlər Kabineti ilə razılaşdırmaqla dövlət büdcəsinin icrası prosesində iqtisadi təsnifatın müvafiq bölmə, köməkçi bölmə, paraqraf, maddə və yarımmaddələrində nəzərdə tutulmuş birdəfəlik təyinatlı vəsaitlər üzrə hesabat ili ərzində yaranmış qənaət dövlət büdcəsinin ehtiyat fonduna yönəldilə və il ərzində digər tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə sərf edilə bilər. Yəni bu maddədə çox dəqiq və aydın şəkildə əks olunub ki, büdcənin icrası zamanı qənaətlərin dövlət büdcəsinin ehtiyat fonduna yönəldilməsi xərclərin iqtisadi təsnifatı üzrə aparılmalıdır. Azərbycan hökuməti isə dövlət büdcəsinin funksional bölmə, köməkçi bölmə və paraqrafları üzrə qanunla təsdiq olunan göstəriciləri dəyişməklə ehtiyat fondunun həcminin artırılmasına nail olmuşdu. Əlavə olaraq, qanunda qənaət edilmiş vəsaitlərin yalnız dövlət büdcəsinin ehtiyat fonduna yönəldilməsi nəzərdə tutulduğu halda, amma həmin vəsaitlərin bir hissəsi də borcların qaytarılması üzrə Təminat Fonduna köçürülmüş və dövlət şirkətlərinin ödəyə bilmədiyi borclara xərclənmişdir. Bu nöqreyi-nəzərdən parlamentin əvvəlki maliyyə ilində büdcənin icrası prosesində “Büdcə sistemi haqqında” Qanunun tələblərinə əməl olunmasına dair pozuntu aşkar etdiyi şəraitdə hüquqi rəy hazırlaması, bu hüquqi rəydə əks olunan əsaslandırmaların qanunverici orqanın qərarı ilə təsdqlənməli və hökumətə zəruri tövsiyyələr ünvanlaması çox önəmlidir. Digər mühüm məqam hökumətin parlamentin qanun halnda təsdqilədiyi büdcə göstəricilərini öz qəararları və baxışı əsasında dəyişdirməsinə hüquqi əsaslar yaradan anlayışların büdcə qanunvericiliyində dəqiq və aydın şəkildə izah edilməsidir. Belə ki, Büdcə sistemi haqqında” Qanunun 19.6-cı maddəsində qeyd olunan “birdəfəlik təyinatlı xərclər”in hüquqi anlayış kimi izahı büdcə qanunvericiliyində göstərilməyib. Bu anlayışa adıçəkilən qanunun 19.6-cı maddəsindən savayı başqa hissədə rast gəlinmir. Halbuki “Büdcə sistemi haqqında” Qanunun “Qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar” adlanan 1-ci maddəsində “birdəfəlik təyinatlı xərclər”in izahı verilməli, qanunun “Dövlət büdcəsinin xərcləri” adlanan 10-cu maddəsində “birdəfəlik təyinatlı xərclər”in strukuru və əhatə dairəsi açılana bilərdi. Bundan əlavə, vahid büdcə təsnifatının təsdiqinə dair Nazirlər Kabinetinin 149 saylı, 6 oktyabr 2004-cü il tarixli qərarında da “birdəfəlik təyinatlı xərclər”in tərkibi ayrıca təqdim edilmir, bu qərarda iqtisadi təsnifat çərçivəsində birdəfəlik xərclər dedikdə yalnız müxtəlif sosial və pul müavinətlərin aid edilir, funksional təsnifat üzrə bu xərclərə hansı ödənişlərin aid edildiyi ümumiyyətlə göstərilmir4. Yalnız Hesablama Palatası öz rəyində “birdəfəlik təyinatlı xərclər”in tərkubini elan edir, amma bu strukturun hansı normativ sənəddə əks olunduğu göstərilmir. Bu xərclərə maddi-texniki təminatın möhkəmləndirilməsi, əməyin ödənişi xərclərinin tənzimlənməsi və digər sosial tədbirlər, əsaslı təmir, hakimiyyəti orqanlarının təşkilatı strukturunun təkmilləşdirilməsi, kadrların peşə bacarıqlarının artırılması, müxtəlif funksioanl istiqamətlər (məsələn, səhiyyə) ilə bağlı digər tədbirlər, digər sosial təminat xərcləri, yaşayış məntəqələrinə aid olan kommunal təyinatlı infrastrukturların bərpası və yenidənqurulması, abadlaşdırılması, kommunal, kommunikasiya xidmətlərinin ödənilməsi aid edilib.

4) Növbəti maliyyə ili üzrə büdcə qanununun tətbiqi ilə bağlı ölkə prezidentinin fərmanında müxtəlif dövlət qurumları üçün müəyyən edilən vəzifə və tövsiyyələrin icrası vəziyyətinə dair həmin ilin büdcə hesabatında məlumatlar daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, “Azərbaycan Respublikasının 2016-cı il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi barədə fərmanına görə, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına dövlət büdcəsindən maliyyə yardımının (əkin sahələrinin və çoxillik əkmələrin becərilməsində istifadə edilən yanacaq və motor yağlarına, buğda və çəltik səpininə, habelə mineral gübrələrin və herbisidlərin güzəştli qiymətlərlə satışına görə) verilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi, ayrılmış vəsaitin istifadəsi zamanı şəffaflığın və səmərəliliyin artırılması sahəsində təkliflərini iki ay müddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etmək tapşırılmışdı. Bu qəbildə olan tapşırıqların icra vəziyyəti barədə hesabata məkumatların daxil edilməsi vacibdir5.
Büdcə şəffaflığının təmin edilməsi ilə əsas təmin edilməsi ilə bağlı əsas məqamlara gəldikdə, 16 dekabr 2016-cı il tarixdə “Büdcə sistemi haqqında” Qanuna edilən dəyişiklik bu istiqamətdə müsbət addımlardan biri kimi qeyd edilməlidir. Dəyişiklikərə əsasən hökumət büdcə icrasına dair Parlamentə təqdim etdiyi illk hesabatda əvvəllər açıqlanmayan bir sıra büdcə məlumatlarını da açıqlamaq öhdəliyini öz üzərinə götürür. Məsələn, məqsədli büdcə fondlarının icrası vəziyyəti, yerli gəlirlərin vergi və digər ödəniş növləri üzrə icrası, funksional və inzibati təsnifata uyğun olaraq bölmə və köməkçi bölmə səviyyəsində xərclərin icrasının məbləği barədə məlumatların açıqlnaması yeni dəyişikliklərdə nəzərdə tutulur.
Bununla belə büdcə şəffaflığının artırılması və mühüm büdcə informasiyalarına ictimaiyyətin əlçatanlğının artırılması baxımından bir sıra addımların atılmasına ehtiyac var. Dövlət büdcəsinin effektiv və şəffaf xərclənməsi mexanizmlərinin yoxluğu şəraitində resursların xərc prioritetlərinə uyğun bölgüsü və xərclənən vəsaitlərdən maksimum nəticənin əldə edilməsi mümkün olmur. Bu baxımdan şəffaflığının artırılması üçü aşağıdakı addımların atılması vacibdir:
1) Büdcə investisiya layihələri ilə bağlı daha təfsilatlı məlumatların açıqlanmasına ehtuyac var. İl ərzində icra edilmiş bütün layihələrin adlı siyahısı, layihələr üzrə nəzərədə tutulan, faktiki icra edilən məbləğlər, layihələrin hər birinin maliyyələşdirilməsi mənbələri (büdcə vəsaitləri, kreditlər, büdcədənkənar dövlət fondlarının maliyyəsi və s.) hesabata əlavə edilməlidir;
2) Sərbəst büdcə qalığı ilə bağlı daha təfsilatlı məlumatların açıqlanmasına ehtuyac var. Yalnız sərbəst büdcə qalığının ilin sonuna məbləği deyil, bu vəsaitlərin idarə edilməsi ilə bağlı ən mühüm məlumatların açıqlanması zəruridir. Məsələn, bu vəsaitlər depozit kimi ölkə daxilində hansı kredit təşkilatlarında saxlanması, idarəetmə məqsədlilə xaricdə hansı xarici menecerə verilməsi, yaxud investisiya reytinqli hansı xarici banklarda və ya başqa maliyyə təsisatlarında saxlanması, hansı invesitisiya alətlərinə (ayrı-ayrı xarici hökumətlərin və ya beynəlxalq təşkilatların borc qiymətli kağızlarına) yatırılması barədə məlumatlar ictimaiyyət üçün açıq olmalıdır və bu məlumatlar büdcə icrasına dair illik hesabata daxil edilə bilər;
3) Məqsədli büdcə fondlarının icrası ilə bağlı daha təfsilatlı məlumatların açıqlanması vacibdir. “Avtomobil Yolları” Məqsədli Büdcə Fondu ilə bağlı ayrıca hesabat hazırlanması, hesabatda Fondun ümumi gəlir və xərcləri ilə yanaşı hər bir tədiyyə növü üzrə gəlirilər, hər bir rayon və şəhər üzrə Fonddan xərclənən vəsatin həcmi, həmin xərclərin yönəldiyi layihə və işlərin siyahısı ictimaiyyət üçün açıq olmalıdır. Digər bir məqsədli büdcə fondu - “Dövlət zəmanəti ilə alınan borcların Təminat Fondu” ilə də bağlı ayrıca hesabatın hazırlanması məqsədəuyğundur. Hesabatda Fondun əvvəlki illərdən yığılan vəsaitlərinin qalığı, onların valyuta strukturu, hesabat ilində Fonda dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitin məbləği ilə yanaşı Fonddan ayrı-ayrılıqda hər bir dövlət müəssisəsi adından ödənilən dövlət borclarının məbləği, Fondun əvvəlki ilərdən formalaşan qalıq vəsaitlərinin idarə edilməsi, xüsusilə depozit kimi yerləşdiriliyi və ya idarəetmə verilidyi təşkilatlarla bağlı detallı məlumatlar açıq olmalıdır.
4) Dövlət büdcəsinin formalaşmasında kiçik, orta və iri biznesin xüsusi çəkisi, özəl və dövlət sektorunun payı kmi mühüm göstərilər barədə məlumatlar təqdim edilməsinə ehtuyac var.

5) Milli Məclisə təqdim edilən büdcə icrası üzrə hesabat “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tələblərinə və 2016-cı ilin dövlət büdcəsi haqqında qanun layihəsinin təsdiq olunması zamanı parlamentə verilən büdcə zərfinə uyğun hazırlanmalıdır. Məlum olduğu kimi, proqnoz büdcə sənədlərində büdcə gəlirləri bölmələr, köməkçi bölmələr, paraqraflar, maddələr və yarımmaddələr üzrə təqdim edilir. Lakin hökumətin hesabatında büdcə gəlirlərinin faktiki icrası ümumi formada yalnız bölmələr üzrə təqdim edilib. Eyni zamanda, proqnoz məlumatları əks etdirən büdcə zərfində büdcə xərcləri funksional və iqtisadi təsnifat, funksional təsnifatın bölmə, köməkçi bölmə və paraqrafları, iqtisadi təsnifatın bölmələr, köməkçi bölmələr, paraqraflar, maddələr və yarımmaddələr üzrə təqdim edilir. Halbuki icra hesabatı daha yığcam formada hazırlanır. İqtisadi təsnifatın yalnız bölmələri səviyyəsində müəyyən məlumatlar verilir, funksional təsnifat üzrə isə yalnız bölmə və köməkçi bölmələr üzrə büdcə məlumatları təqdim olunur. Bu cür hesabatlılıq şəraitində parlament üzvlərinin icra olunmuş büdcəni təhlil eməsi və ciddi büdcə müzakirələri aparması mümkünsüzdür.
6) Hər bir dövlət universiteti tərəfindən xərclənən vəsaitlərin həcmi və onların iqtisadi strukturu barədə məlumatlar büdcə icrasına dair hesabata əlavə edilməlidir. Bu məlumatlarda universitetlərin həm tələbəhesabı maliyyələşmə xəttilə, həm də ödənişli təhsildən toplanan vəsaitlər (büdcədənkənar gəlirlər) hesabına vəsaitlərin istifadəsi barədə informasiyalrın olması məqsədəuyğundur.

7) Büdcə gəlirlərinin və hər bir tədiyyə növünün mülkiyyət strukturu barədə məlumatlar açıqlanmalıdır. Ümumilikdə büdcə gəlirlərinin və ayrı-ayrı vergi növlərinin hansı hissəsinin özəl, dövlət və xarici investisiyalı müəssisələrdə formalaşması barədə məlumatların hesabata daxil edilməsi məqsədəuyğundur.
8) Yerli gəlir və xərclərin strukturunun hər bir rayon (şəhər üzrə) ayrı-ayrılıqda açıqlanmasına ehtuyacvar. Bu məlumat büdcə hesabatına da daxil edilə bilər yaxud bütün rayon və şəhər icra hakimiyyəti orqanlarına hüquqi öhdəlik olaraq müəyyən edilə bilər ki, yerli gəlir və xərclərin ümumu həcmi, tədiyyə növləri üzrə gəlirlərin strukturu, funksional və iqtisadi təsnifat üzrə xərclərin strukturu barədə hesabatı büdcə hesabatı Parlamentdə müzakirə edilənə qədər öz saytlarında yerləşdirsinlər.



1 2015-ci ildə dövlət büdcəsinin gəlirlər üzrə proqnozu 10.0% kəsirlə icra olunmuşdu

2 http://www.e-qanun.az/framework/1126

3 http://sai.gov.az/upload/files/ICRA-2016-SON_FINAL.pdf

4 http://www.e-qanun.az/framework/5840

5 http://www.e-qanun.az/framework/31525

Yüklə 173,67 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə