«Qarapapaqlar». - 2014. - №3.-S.-14 - 22.
Naxçıvanın “Şahtaxtı” sirri: “Taxt” sahibi “Şah” kim olub?!
Elxan Şükürlü,
araşdırmaçı yazar
Azərbaycanın ayrılmaz, füsunkar guşələrindən olan, “Böyük İpək Yolu”nun üzərində strateji mövqeyə
malik qədim türk yurdu Naxçivan təkcə zəngin keçmişi və mədəniyyəti ilə deyil, həm də tarixin ayrı ayrı
dönəmlərində öz fərdi keyfiyyətləri, nüfuzu sayəsində bütövlükdə hadisələrin axarını, istiqamətini dəyişəcək
şəxsiyyətlər sərkərdələr, ictimai siyasi xadimlər, övliya və ruhanilər, elm, sənət adamları yetişdirməsiylə
fərqlənib, diqqət çəkib. Heç uzağa getmədən, ən yaxın və müasir tariximizdə Naxçivan bölgəsində doğulan bir çox
insanın Azərbaycanın ictimai siyasi və elmi mədəni həyatında oynadıqları fəal rola, idarəetmədə tutduqları
üstün və təsirli mövqeyə ötəri baxmaq kifayətdir ki, deyilənlərin faktların diliylə gerçəkliyi nə dərəcədə əks
etdirdiyi aydınlaşsın.
Əlbəttə, Azərbaycanın bölgələrində olan fərqlilik və oxşarlığa böyük sərvət, milli dəyər, gözəl bir
tabloya ahəng gətirərək onu tamamlayan çalarlar kimi yanaşır, bununla qürur duyuruq. Ancaq danılmaz həqiqətdir
ki, əslən Naxçıvandan olan insanların rassionarlığı, ictimai siyasi həyatda aktivliyi, xüsusən də konfliktli
situasiyalarda mübarizliyi artıq əksəriyyətin şüurunda fomalaşmış ümumi bir fikir və qənaət halındadır.İnsan
xarakterinin formalaşmasında təbiətin rolunu əhəmiyyətli sayan alimlər bu halı daha çox təbii coğrafi amillərlə
xüsusən Naxçıvanın malik olduğu iqlim şəraiti ilə izah edirlər. Naxçıvanın kəskin kontinental iqlim tipinə malik
olması, üstəlik, yerləşdiyi coğrafiya daim xarici təhdidlərlə üz üzə qalması və bu şəraitin doğurduğu
özünümüdafiə instinktinin güclülüyü, istər istəməz, burada doğulan və yaşayan insanların həyat tərzinə təsir
göstərərək, mütləq şəkildə xarakterlərində öz əksini tapır. Xarakter isə insan taleyini müəyyənləşdirən ən əsas
şərtlərdən biri və bəlkə də, birincisi sayılır...
Təbii coğrafi amillərə paralel olaraq, başqa bir önəmli xüsusiyyət odur ki, Naxçivan həm də qədim
ənənələri olan və uzun müddət bu ənənələri qoruyub saxlayan, ən qiymətli sərvət kimi birindən digərinə ötürən
tayfa və nəsilllərin yaşadığı, məskunlaşdığı bir məmləkətdir. Onlar həm öz qan təmizliyini, gen bağlılığını qoruyub
saxlayıb, həm də о dövrlərin yaddaşına çevrilərək, öz adət və ənənələri, məişətləriylə tarixi yaşadıb canlı salnaməyə
çevriliblər.
Bəlkə də elə ənənələrinə, dəyərlərinə ifrat sadiqliyindən və onların uğrunda sonadək çarpışmaq
xüsusiyyətinə malik olmasındandır ki, Naxçivan bölgəsi həm də dünyanın ən böyük və sonuncu dini sayılan İslamın
çox dərin kök atdığı, ümumlikdə İslam ideyalarının geniş yayıldığı və xüsusən də Məhəmməd Peyğəmbərin (s.)
əmisi oğlu və kürəkəni Həzrəti Əlinin tərəfdarlarının six məskunlaşdığı, sığındığı məkan olub. Mistikaya inananlar
hətta bunu Naxçıvanın«müqəddəs torpaq»,«svilizasiyanın ilk məskəni» olmasıyla da izahlayır, bölgəni «ilahi
enerjidən qidalanan müqəddəs məkan»lardan biri kimi xarakterizə edirlər. Son vaxtlar Nuh peyğəmbərin gəmisinin
qalıqlarının və məzarının məhz Naxçıvanda tapılması faktı isə bölgəni «seçilmiş müqəddəs məkan»lar
kateqoriyasına daxil edən tədqiqatçıların fikir və mülahizələrini bir qədər də möhkəmləndirib, onları öz
qənaətlərində daha da israrlı olmağa stimullaşdırıb.
Elə aşağıda yazacaqlarımız da bu Müqəddəs Diyarın sayılıb seçilən, qoca tarixin amansız
dönəmlərində itib batmayan, öz adət və ənənələrini qoruyub saxlayaraq günümüzədək gətirib çıxaran, maraqlı
hadisələrə şahidlik etməklə Naxçıvanın İslam dəyərlərinin təbliğində tutduğu çox önəmli rola işıq salan və həm də
Azərbaycana bir neçə tanınmış, nüfuzlu şəxsiyyət bəxş edən böyük bir yurd yeri Naxçıvandakı Kəngərli
rayonunun Şahtaxtı kəndi haqda olacaq.
«Şahtaxtı» nə deməkdir?
Şahtaxtı kəndi tarixən Naxçıvandan İrana, İrandan Naxçıvana gedib gələn qədim karvan yolunun
üzərində yerləşən əsas məntəqələrdən sayılıb. Üzərində taxta və dəmir körpülər tikilənədək, at və dəvə karvanları
Araz çayının məhz bu hissəsindən indiki Şahtaxtı kəndinin cənubundan suyu rahat şəkildə adlayar, о tay bu taya
keçərmişlər. Kəndin yaşlı nəsil nümayəndələrinin söylədiklərinə görə, Türkiyənin Bingöl dağlarından, təxminən, 3
min metr yüksəklikdən başlayan Araz çayının suyu Şahtaxtının cənubundan keçən hissəsində aramlaşar, xüsusən
yay və payızın ilk ayında isə heç atların dizlərinə də çatmazmış.
Şahtaxtının ibtidai insanların məskən saldığı ən qədim yaşayış məntəqələrindən biri olması ehtimalı
1936 cı ildə arxeoloq Ələsgər Ələkbərov, 1979 1989 cu illərdə isə tanınmış arxeoloq, fəlsəfə elmləri doktoru
Qəhrəman Ağayev tərəfindən aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı (2006 cı ildən qazıntılar yenidən bərpa olunub)
konkret dəlil sübutlarla təsdiqlənib. Aparılan bu tədqiqat işləri barədə elmi ədəbiyyatda geniş bəhs edildiyindən,
təkrarçılığa yol verməmək məqsədiylə bu haqda danışmayacağıq. Bizim üzərində dayanmaq istədiyimiz məsələ
daha çox «Şahtaxtı» adının mənşəyi və bu kəndin əsasını qoyan tayfalarla bağlıdır. Çünki vaxtilə bir ucu Araz
çayına gəlib dirənən və «Qarahasar» deyilən böyük qala divarlarının əhatəsində yerləşmiş bu qədim yaşayış
məskəninin sonralar niyə «Şahtaxtı»adlandırılması haqda о qədər də səhih olmayan məlumatlar yayılır ki, bu da
mühüm tarixi hadisələrin üzə çıxmasına imkan vermir.
Hazırda yerli əhali arasında “Şahtaxtı” adının meydana çıxması ilə bağlı bir neçə maraqlı rəvayət, elm
adamlarının, ərazidən keçmiş məşhur səyyah və tədqiqatçıların əsərlərində isə konkret fikir və mülahizələr var.
Məsələn, Şahtaxtıda daha çox yayılmış rəvayətlərdən birində deyildiyinə görə, bu ad kəndə Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətainin 1501 ci ildə Təbrizdə taxta çıxmasından sonra verilib. Bildirilir ki, Şirvanı
ələ keçirən İsmayıl, Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd Mirzənin Naxçıvana 30 min nəfərlik qoşunla yürüş etdiyi
xəbərini alır və dərhal özünün 7 minlik seçmə qızılbaş süvarisiylə Naxçivan istiqamətinə hərəkət edir. İndiki
Şahtaxtıya yaxın yerdə «Şərur düzü»ndə qarşılaşan Səfəvilər özlərindən 4 dəfə artıq ağqoyunlulara qalib gəlirlər
və bununla da qızılbaşların Təbrizə yolu açılır. 1501 ci ilin payızında Arazı keçərək Təbrizi tutan qızılbaşlar
İsmayılı taxta çıxararaq, onu şah elan edirlər və bununla da Azərbaycan Səfəvi dövlətinin əsasını qoyurlar.
Şahtaxtıda əsrlərdir dildən dilə keçən bir rəvayətə görə, İsmayıl Şirvandan Naxçıvana gələndə və
«Şərur düzü»ndəki qələbəsindən sonra Şahtaxtının kənarında indi «İydəli Pir» adlandırılan, əsasən iydə
ağaclarından ibarət meşəlikdə düşərgə salmış və buna görə də kənd sonralar «Şahı taxta çıxaran yer» - «Şahtaxtı»
adlandmlmışdır...
Başqa rəvayətlər isə Şah Abbasın, Nadir Şah Əfşarın və Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Azərbaycanın
cənubunu Arazın məhz bu hissəsindən keçərək şimal istiqamətində hərəkət etmələri və müvəqqəti dayanacaq kimi
Şahtaxtı ərazisini seçmələri ilə bağlıdır. Demək olar ki, hər üç şahla bağlı rəvayətlər mahiyyət etibarilə eyni
məzmunu ifadə edir və kəndin adı da “şah taxtlarının müvəqqəti olaraq bu ərazidə qurulması” ilə izah olunur.
Tədqiqatçılar Naxçivan ərazisinin toponimlər sistemini araşdıran AMEA nın Naxçivan bölməsinin
İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat Institutunun «Onomastika» şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru Adil Bağırov
«Naxçıvanın oykonimləri» adlı kitabında Şahtaxtı kəndinin həm xalq, həm də elmi etimologiyasını verib. O, xalq
etimologiyasında «Şahtaxtı» sözünün «şahın taxtı», «şahın oturduğu yer» mənasında işləndiyini, elmi etimologiyada
isə «hündür, uca yer» anlamını verdiyini yazıb. Tanınmış alim Q.Qeybullayevin «Şahtaxtı» sözünün farsca «şah» və
Azərbaycanca «taxt» sözlərinin birləşməsindən əmələ gələrək «dağ döşündə çıxıntı», «dağ döşündə düzənlik» kimi
işləndiyi fikrinə istinad edən Adil Bağırov yekunda özünün «hündür yerdə olan taxt, düzənlik» variantı üzərində
dayandığını qeyd edib. O, fikrini belə əsaslandırıb ki, «Əlincəqala»nın zirvəsindəki düzənliyə də «Şahtaxtı» deyilir
(aşağıda “Əlincəqala”dakı yerlə bağlı məqama da aydınlıq gətirəcəyik E.Ş.).
Digər tanınmış alim - akademik Hacı Qadir Qadirzadə isə Babək rayonunun Cəhri kəndində «Şahtaxtı»
adlı yerin olduğunu və Cəhridəki yerin daha çox Nadir şahın burada daş üzərinə çıxıb qoşununa müraciət etməsiylə
bağlı rəvayətə əsaslandığını yazıb.
Azərbaycandakı yer və tayfa adlarının mənşəyindən bəhs edən üçcildlik topluda da «Şahtaxtı»nın izahı
«dağ döşündə düzənlik» kimi verilib baxmayaraq ki, ərazini yaxşı tanıyanlar Şahtaxtının heç də dağlıq ərazidə
yerləşmədiyini, daha çox maili təpəlik üzərində qərarlaşdığını bilirlər.
Bəlkə də elə ziddiyyətli məqamların çoxluğundandır ki, nə «Şahtaxtı»nın «dağ döşündə düzənlik» kimi
izahını verən tədqiqatçılar yazdıqlarının həqiqət olduğunda israr ediblər, nə də xalq etimologiyasına əsaslanaraq
«Şahtaxtı»nın «Şah taxtının qurulduğu yer» mənasında işləndiyi arqumenti üzərində
duranlar söhbətin hansı
şahdan getdiyini dəqiqləşdiriblər. Halbuki, elmi mənbələrdə adları çəkilən şahların Qafqaz istiqamətindəki yürüşləri
və düşərgə yerləri haqda kifayət qədər geniş məlumatlar, hətta xəritələr olsa da, hələlik onların sırasından yalnız
Səfəvi Şahı İsmayılın «Şərur düzü»ndəki döyüş öncəsi Şahtaxtı kəndinə yaxın ərazidə düşərgə qurması faktı qeydə
alınıb.
«Şahtaxtı» adının mənşəyi və tarixi haqda daha əsaslı, fundamental araşdırmalara aparıb çıxaracaq və
indiyə qədərki rəvayətlərdən fərqli məlumata isə xüsusən İran tarixinin mükəmməl araşdırıcısı sayılan məşhur rus
hərbi tədqiqatçısı Konstantin Nikolayeviç Smirnovun 1934 cü ildə yazılmış «Naxçivan diyarının tarixi və
etnoqrafiyasına dair materiallar» kitabında rast gəlinir. Sonralar hərbi kəşfiyyatçı olduğu üzə çıxan K.N. Smirnov
bu kitabında «Şahtaxtı» adının Şah Ismayıldan daha əvvələ əsası XIV əsrdə qoyulmuş «Nemətullahi» təriqətinə
mənsub dərvişlərə gedib çıxdığını və kəndin adının da məhz özünü «Şah» adlandıran dərvişin təkyəsinin burada
yerləşməsi ilə bağlı olduğunu göstərib. O, həmçinin kəndin yanında «Şah bağı» adlı yerin və Arpaçayından Böyük
Düz istiqamətində «Şah arxı» adlı köhnə kanalın olduğunu da yazıb və bütün bunların hamısının eyni kökdən
qaynaqlandığı fikri üzərində durub.
Təəssüf ki, rus tədqiqatçının, daha doğrusu, nəyi qeydə almağın vacibliyini çox yaxşı bilən bu hərbi
kəşfiyyatçının gözəl bir elmi tədqiqat mövzusu olacaq qiymətli fikirləri müstəqillik dövründə belə, hansısa
səbəblərdən Azərbaycan alimlərinin diqqətindən kənarda qalıb və əslində, Naxçıvanın və Şahtaxtının orta əsrlər
dövründə Islam dəyərlərinin təbliğində tutduğu çox vacib əhəmiyyətə işıq salan olduqca mühüm bir faktın
üzərindən sükutla keçilib.
Qeyd edək ki, biz də elə Şahtaxtının adının mənşəyi ilə bağlı daha çox məhz K.N. Smirnovun üzərində
durduğu və indiyədək araşdırılmamış variant istiqamətində axtarışlar aparmaq qərarına gəldik və xeyli maraqlı
tarixi faktlarla rastlaşdıq.
«Şah» kimdir?
Məlumat üçün bildirək ki, orta əsrlərdə el arasında dərviş kimi tanınan şəxslər, əslindəsə sufi
təriqətlərinin təmsilçiləri öz ideyalarını yaymaq üçün mühüm ticarət və karvan yollarının üzərini seçər, orada
özlərinin təkyə, xanəgah adlandırdıqları məntəqələri qurardılar. Əsas yaşayış məntəqələrindən nisbətən aralıda
qurulan bu təkyə və xanəgahlar sufi dərvişlərinin fövqəladə qabiliyyətləri və mükəmməl dini dünyəvi bilgiləri
sayəsində tez bir zamanda insanların toplaşdıqları, inam, ümid yeri kimi baxdıqları ünvanlara, onların ölümlərindən
sonra isə pirlərə çevrilərdi.Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, indiki Şahtaxtı kəndi orta əsrlərdə Şimal Cənub və Şərq
Qərb istiqamətində ən çox istifadə olunan karvan yolunun üzərində yerləşib. Kənd elə bir coğrafi nöqtədə
qərarlaşıb ki, cənubdan Araz çayını keçib şimal istiqamətində hərəkət edən karvan Şərqdən Qərbə gedən “Qədim
İpəkYolu”na çıxmaq üçün mütləq şəkildə buradan keçməlidir.
Eyni zamanda, elmi mənbələr vasitəsilə tam sübuta yetirilib ki, Naxçivan sufizmin geniş yayıldığı,
məşhur sufi şeyxlərinin yaşadığı və dəfn olunduğu əsas məkanlardan olub. Bu haqda AMEA nın Naxçivan
bölməsinin Tarix və Etnoqrafiya Institutunun direktoru, professor Hacı Fəxrəddin Səfərli özünün «Orta Əsrlərdə
Naxçıvanın sosial siyasi həyatında dini mərkəzlərin rolu» monoqrafiyasında ətraflı bəhs edərək, Naxçıvanda
«Səfəvilik», «Hürufilik», «Bəktaşilik», «Şeyxilik», «Nöqtəviyyə», «Qələndəriyyə» və s. kimi sufi təriqət və
qardaşlıqlarının geniş yayıldığını, hətta bir çox sufi şeyxlərinin Naxçivan ərazisində dəfn olunduqlarını faktlarla
göstərib.
Sonuncu səmavi kitab olan «Qurani Kərim»in həm zahiri, həm də batini mahiyyətinin, о cümlədən
şəriət hökmlərinin kamil biliciləri və izahediciləri sayılan sufilər müxtəlif dərviş ordenlərində, ayrı ayrı qardaşlıq
və birliklərdə cəmləşsələr də, ümumən İslam ideyalarının, mədəniyyət və dünyagörüşünün daha geniş arealda
yayılmasında müstəsna rol oynayıblar. Xüsusən də Məhəmməd Peyğəmbərin (s.)* əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn
Əbu Talibə, həmçinin onun övladlarına nəvə və nəticələrinə, 12 nəfərlik imamətə məhəbbətləriylə və orijinal
yanaşma tərzləriylə seçilən sufilər bu xəttin qorunmasında və həm elmi, həm də siyasi baxımdan tərəqqisində
əvəzsiz xidmət sahibləri kimi qəbul edilirlər. Təsadüfi deyil ki, bəzi sufi birliklərinin yaranmasının əsas məqsədi
Əməvi (661 750) və Abbasi (750 1258) xəlifələrinin təqiblərinə məruz qalan Həzrəti Əli övladlarının
ideyalarının qorunması və onların haqq mübarizəsinin qələbə çalması istiqamətində təşkilatlanma və təbliğetmə
olub.Sonradan get gedə bu birlik və qardaşlıqlar konkret ideya və şəriət məsələləri üzərində six birləşən,
özünəməxsus həyat tərzi sürən təriqətlərə, hətta elmi siyasi cərəyanlara, məktəb və mərkəzlərə çevriliblər...
Elmi qaynaqlarda K.N. Smirnovun Şahtaxtı kəndində məskunlaşdıqlarını yazdığı «Nemətullahi»
təriqətinin yaradıcısı məşhur sufi Əmir Nurəddin Nemətullah ibn Mir Abdulla sayılır və onun nəsil şəcərəsinin
Həzrəti Əlinin oğlu İmam Hüseynin nəvəsi İmam Məhəmməd Baqirə gedib çıxdığı bildirilir. Elə bu mənbələrdə
Əmir Nurəddin Nemətullahın 1330 cu ildə Suriyanın Hələb şəhərində doğulması, atası Mir Abdullanın sufi
mürşidi, anasının isə məşhur fars zadəganlarından olması, Nemətullahın hələ gənc yaşlarında İslam ölkələrinə
səyahətə çıxması, Мəkkə ziyarətinə gedərkən Şeyx Abdulla əl Yəfi ilə tanışlığı və 7 il ona müridlik etməsi haqda
da məlumatlar var. Nemətullahın Məkkə ziyarətindən sonra yenidən Şərq ölkələrinə səyahətə çıxdığı, İraqda,
Qahirədə, о cümlədən də Azərbaycanda olduğu və ömrünün son 25 ilini İranda Kirman şəhərinin Mahan kəndində
keçirdiyi qeyd olunur. О da bildirilir ki, 1431 ci ildə 101 yaşında dünyasını dəyişən Nemətullah fitri istedadı və
İslami bilikləri sayəsində ətrafına xeyli mürid toplamağa və öz təriqətini yaratmağa müvəffəq olub, ona «Vəli»
deyilib. Eyni zamanda, Nemətullah Vəli sufizmdə ən yüksək mərtəbəyə təriqət başçısı səviyyəsinə çatdığından,
sufi qaydalarına uygun olaraq, ona həm də «Şah» titulu verilib. Təsəvvüf fəlsəfəsi ilə tanış olanlar yaxşı bilirlər ki,
sufilərdə«Şah» titulu Həzrət Əlinin ünvanına işlədildiyindən, əksər sufi təriqətlərinin başçılarına da onun şərəfinə
«Şah» deyə müraciət olunması о dövr artıq qayda halını alıbmış. Elə indinin özündə də xüsusən «Ələvilər» arasında
Həzrəti Əliyə «Şahım» deyə müraciət olunur, onun İslamın yayılmasındakı xidməti, qabiliyyət və istedadı geniş
şəkildə vəsf edilir...
Yazılı mənbələrin məlumatına görə, XIV əsrdə yaradılan «Nemətullahiyyə» qardaşlığı XVIII əsrdə tam
şəkildə «Səfəviyyə» təriqətinin təsiri altına keçib və xeyli zəifləyib. “Nemətullahiyyə” təriqəti yalnız məşhur sufi
Məsum Əli Şahın Hindistandan İrana köçməsilə yenidən dirçəlib. Artıq bu təriqətə Məsum Əli Şah yeniliklər də
gətırib: o, hər bir təriqət üzvünün adının sonuna «Əli Şah» titulunun əlavə edilməsini zəruri bilib. Bu, həm də
Peyğəmbərimizdən sonra xilafətə rəhbərliyin imamlığın və şahlığın Həzrəti Əliyə çatmasını ifadə edən sufi
simvolunun ictimailəşdirilməsi olub.
Ümumiyyətlə, araşdırmalar göstərir ki, əksər sufi təriqətlərində simvollaşdırılmış söz və ifadələrlə,
rəqəmlərlə danışığa və hərəkətlərə çox böyük üstünlük verilib. Hər bir simvol - hərf, söz, anlayış və ya rəqəm Islam
tarixində böyük bir hadisəni, fikir və ya ideyanı ifadə edib. Bu səbəbdən də məşhur sufi şair və yazıçılarının
əsərlərinin zahiri əlamətlərə görə şərhi bir çox hallarda doğru anlaşılmır, yanlış istiqamətlərə yozulur. Məsələn,
«nemətullahi»lərdə «Əli Şah» Həzrəti Əlinin ilk xəlifə və imam olması haqqının tanınmasını ifadə edirdisə, bu
təriqətin digər görkəmli siması Nur Əli Şahın 12 nəsr və 12 nəzm əsəri yazması təriqət üzvlərinin 12 imamı, onların
haqq işini bu rəqəmdə simvollaşdırılması anlamındadır. Elə ətrafında «12» kəhrizin yerləşdiyi bir «Pir»in mövcud
olduğu «Şahtaxtı» adına sufi simvolları və deyimləri ilə yanaşılsa, bu, təriqət başçısının «Şah»ın «taxt, məkan,
xanəgah, sığınacaq qurduğu yer» mənasına gəlir.
Böyük ehtimalla, K.N.Smirnovun yazdığı kimi, «nemətullahi» təriqətinin banisi Nemətullah Vəli və
yaxud da onun «Şah» titullu müridlərindən hansısa biri Azərbaycana məhz Araz çayının indiki Şahtaxtı kəndi
ərazisinə yaxın hissəsindən keçərək gəliblər və təbliğat üçün olduqca əlverişli mövqe tutan bu qədim karvan yolu
üzərində bir neçə bulaqla əhatələnmiş iydəlikdə indi «Iydəli Pir» adlandırılan yerdə məskunlaşaraq, öz
xanəgahlarını qurublar. Elə əvvəllər iydəlik olan bu yerin sonradan pirə çevrilərək «İydəli Pir», yaxınlıqdakı yaşayış
məskəninin isə «Şahtaxtı» adlandırılması da məhz burada sufi «Şah»ın xanəgahının qurulmasıyla bağlı olub.
Mümkün ehtimallardan biri isə budur ki, səfalı yer olan bu iydəliyi sufi dərvişləri «Şah», «Şahım» deyə
müraciət etdikləri, adını daim yaşatmağa çalışdıqları Həzrəti Əlinin şərəfinə «Şahtaxtı» adlandırıblar və bu ad
sonradan dindar əhali tərəfindən bütövlükdə yaşayış məskəninə şamil edilib.
“Şahtaxtı” toponiminin sufizmlə bağlı olduğunu təsdiqləyən daha bir fakt isə, yuxarıda vurğuladığımız
kimi, Naxçıvanın Culfa rayonunda yerləşən və sufilərin əsas toplanış və yaşayış məntəqəsi kimi qəbul edilən
“Əlincəqala”da da eyni ada “Şahtaxtı”na rast gəlinməsidir.
«İydəli Pir» - sufi xanəgahı, seyid məkanı
Qeyd edək ki, Naxçıvanın tarixi abidələrindən bəhs edən kitabda Şahtaxtı kəndinin yaxınlığında yerləşən
«İydəli Pir» qısaca olaraq, b.e.ə. II I minilliyə aid olan və əhalinin daş və su inanclarına bağlı abidə kimi
göstərilib. «İydəli Pir» barəsində yazılı mənbələrdə çox az məlumatlar yer alsa da, bu möcüzəli məkan haqda yerli
əhali və ətraf kəndlərin camaatı arasında hələ heç yerdə dərc olunmamış xeyli əfsanələr, rəvayətlər indi də
dolaşmaqdadır. Məsələn, deyilənə görə, elə 1501 ci ildə Şah İsmayılın «Şərur düzü»ndəki döyüş öncəsi düşərgə
kimi «İydəli Pir» ərazisini seçməsi də təsadüfi deyilmiş, məhz bu yerin qədim tarixi, müsbət aurası və düşərliliyi
Həzrəti Əli adına bağlanan sufi xanəgahı olmasıyla bağlıymış. Hətta belə rəvayətlər var ki, Ismayılın 7 minlik
qoşunla 30 minlik qoşun üzərinə əmin şəkildə hücum çəkməsinin kökündə də məhz öncədən qələbə əldə edəcəyinə
yüksək inamı olub və bu inamı, əhval ruhiyyəni də onda «İydəli Pir»də gecələməsi yaradıb...
Doğrudur, elmi mənbələrdə Şah İsmayılın «İydəli Pir»də gecələdiyi haqda yazılı olaraq konkret dəlil
sübut yoxdur və bu, ancaq rəvayət şəklindədir. Ancaq ərazini yaxşı tanıyanların, həmçinin orta əsr dövrünün
döyüşlərinin tədqiqatçılarının söylədiklərinə görə, «Şərur düzü» adlandırılan ərazini müşahidə etmək, eyni zamanda
fövqəladə situasiyada özünümüdafiə, yaxud geri çəkilmək üçün ən münasib məkan məhz «İydəli Pir»dir.
«İydəli Pir»lə bağlı araşdırmalarımız zamanı ortaya çıxan həqiqətlərdən biri budur ki, bu yer illər uzunu
yerli əhalinin xüsusi inam, məhəbbət bəslədiyi müqəddəs ziyarətgah olub. Hətta məşhur «Əshabi Kəhf»
ziyarətgahında olduğu kimi, işləri dolaşığa düşən, qəlbində hansısa niyyətin həyata keçməsini tutan kəslər bu уегə
gələr, qurban kəsər, yerdən xırda daşları götürərək qayalığa vurarlarmış. Daş qayalığa yapışarmışsa, həmin adamda
niyyətinin qəbul olunacağına böyük inam yaranarmış. Sonralar bu «daş yapışdırma» adəti «şam yandırma» ilə əvəz
olunub və bu, indi də davam edir. Kənd ağsaqqallarının və ağbirçəklərinin dediklərinə görə, dəfələrlə sınaqdan
çıxarıldığından, «İydəli Pir»in müqəddəs yer olduğuna artıq heç kimdə şübhə yaranmazmış.
Xatırladaq ki, indiki Şahtaxtı kəndinin təxminən 2 kilometrliyində yerləşən bu ziyarətgah ətrafi
qayalıqlardan ibarət təpənin Araz çayına baxan hissəsində qərarlaşıb. Qayalığın çıxıntısının altındakı mağara tipli
yerdə indi də bir neçə nəfər rahat şəkildə yağışdan, külək və qardan qoruna, gecələyə bilər. Təpənin üstü hər hansı
düşərgənin təhlükəsiz yerləşməsi üçün ideal şəraitə malik olmaqla bərabər, həm də gözəl mənzərəyə açılır: buradan
dörd bir tərəf, о cümlədən Araz çayının hər iki sahilində yerləşmiş yaşayış məntəqələri, əkin yerləri ovuc içindəki
kimi aydınca görünür. Təpənin üstündə üç qədim məzar (!), əhatəsində isə Islamda mühüm rəqəm sayılan «12» ədəd
kəhrizin yeri qalıb və bir neçəsindən hələ də Araz çayı istiqamətinə su axır.
Qeyd edək ki, kəndin «Şahtaxtı», iydəliyin də pirə çevrilərək «İydəli Pir» adlandırılmasının məhz bu
məkanda sufi xanəgahının yerləşməsiylə əlaqəli olduğu haqda K.N. Smirnovun yazdıqlarını sonradan baş verən bir
sıra mühüm hadisələr nəsil şəcərəsi Həzrəti Əlinin nəvəsi İmam Zeynəlabidinə gedib bağlanan və Hicaz – Məkkə
və Mədinə bölgəsindən əvvəlcə İraqa, oradan Irana Xorasana, oradan Mərənd yaxınlığındakı Hərzən deyilən
bölgəyə, oradan da Naxçıvanadək gəlib çıxmış böyük bir seyid ocağının bu torpaqları uzun əsrlər özlərinin daimi
yurd yerləri seçmələri də təsdiqləyir.
Seyidlər kimlərdir, haradan və hansı səbəbdən Azərbaycana, о cümlədən Naxçıvana Şahtaxtıya
gəliblər və niyə məhz bu məkanlarda yerləşiblər bu haqda ayrıca geniş araşdırmamız mövcuddur. Qısaca olaraq
onu deyək ki, Peyğəmbər soyunun davamçıları sayılan seyidlərin Şahtaxtı kəndinin ikinci dövr məskunlaşmasında
(niyə “ikinci məskunlaşma” deyilir, bu haqda da aşağıda geniş bəhs edilib E.Ş.) və kəndə rəhbərliyin həyata
keçirilməsində çox əhəmiyyətli rolları olub və bu fakt hazırda Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsində saxlanan
sənədlərdə də öz əksini tapıb. Həmin sənədlərdə Şahtaxtı kəndindəki üç nüfuzlu tayfa başçısından Yüzbaşı
Məhəmməd Rza bəydən, I İsa Sultandan və «Böyük Seyid» ləqəbli Mir Abdulla Ağadan bəhs edilir.
Rus çarının fərmanına uyğun olaraq, Naxçivan ərazisində olan bəy, sultan, axund, molla, seyid və
keşişlərin 1842 ci ildə ayrıca qeydiyyatının aparıldığı siyahıda da о dövrdə Şahtaxtıda bir nəfər bəyin Hüseyn
bəy Məmməd Rza bəy oğlunun, bir nəfər seyidin Mir Abdulla Ağa Mir Məhəmməd oğlunun və bir nəfər sultanm
Məşədi Tağı Sultan Hacı Isa Sultan oğlunun adları qeyd olunub.
Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, Şahtaxtı kəndinin sonrakı inkişafında bu üç şəxsin, eləcə də onların
başçılıq etdiyi tayfaların özünəməxsus rolu olmaqla yanaşı, həm də hər biri Azərbaycana neçə neçə tanınmış sima
bəxş edib.
Məsələn, 1831 ci ilin siyahısında Məşədi Tağı Sultanın atası kimi adı çəkilən Hacı İsa Sultan sonradan
«Şahtaxtinski» soyadını daşıyan məşhur nəslin başçısı sayılır. İsa Sultanın nəslinin davamçıları övladları və
nəvələri Naxçıvanın Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra Çar Rusiyasının «yeni zadəganlıq sinfi yaratmaq»
siyasətinə uyğun olaraq, XIX əsrin ortalarında «Şahtaxtinski»soyadını alıblar və elə son 170 ildə də daha çox bu
soyadla tanınıblar. Bu tayfa Məmmədağa Şahtaxtinski, Behbudağa Şahtaxtinski, Əbülfət Ağa Şahtaxtinski, II İsa
Sultan Şahtaxtinski, Adilə Şahtaxtinskaya, Elmira Şahtaxtinskaya, Leyli Şahtaxtinskaya, Zəhra Şahtaxtinskaya kimi
məşhur simaları Azərbaycana bəxş edib və onların xidmətləri barəsində elmi ədəbiyyatda kifayət qədər geniş
materiallar var...
1831 ci ilin siyahıya alınmasında “Böyük Seyid” ləqəbiylə göstərilən Mir Abdulla Ağa isə
Şahtaxtıdakı ilk seyidlər sülaləsinin əsasını qoymuş şəxsdir. Sonradan bu ocaqdan bütün Naxçivan, İrəvan, Maku,
Xoy və Mərənd istiqamətində məşhur olan Hacı Seyid Mir Mehdi Ağa çıxıb ki, onun bütün mahalda nüfuzlu,
sülhpərvər, barışdırıcı şəxs kimi tanınması faktını tanınmış Cənubi Azərbaycan yazıçısı Pənahi Makulu Şeyx
Məhəmməd Xiyabanidən bəhs edən «Xiyabani» romanında da qeydə alıb. Məlumat üçün bildirək ki, Pənahi
Makulu bu tarixi romanında Hacı Seyid Mir Mehdi Ağanı erməni müsəlman davasının qarşısının alınmasında
kömək üçün üz tutulan “Şahtaxtılı ağsaqqal” kimi təqdim edib (Bax. P.Makulu, «Xiyabani», səh,196). 1842 ci
ildə Şahtaxtıda doğulan Hacı Seyid Mir Mehdi Ağanın özü və övladları, eləcə də qardaşı Seyid Abbasın özü və
övladları, onların fəaliyyətləri barədə də ayrıca geniş araşdırmamız var. Qısaca olaraq, bildirək ki, həm Hacı Seyid
Mir Mehdi Ağanın, həm də Seyid Abbasın nəslindən nəinki Naxçivan və Azərbaycan, eləcə də keçmiş SSRİ
məkanında kifayət qədər yaxşı tanınan bir neçə nüfuzlu şəxs çıxıb...
1831 ci ilin kameral siyahıya alınmasında Şahtaxtıdakı 43 ailədən 19 nun başçısı kimi göstərilən
Yüzbaşı Məmməd Rza bəy İmamqulu bəy oğlunun isə Kəngərli tayfasının «Cəmşidli» qoluna aidliyi qeyd edilib ki,
Kəngərlilər haqda da elmi tarixi ədəbiyyatlarda kifayət qədər geniş və olduqca maraqlı,qürurverici məlumatlar
var...
«Böyük köç» və Şahtaxtıda ikinci məskunlaşma dövrü
Qeyd edək ki, 1828 ci ildə imzalanan «Türkmənçay» müqaviləsiylə Rusiyaya birləşdirilən Naxçivan
ərazisində 1831 ci ildən başlayaraq, hər 10 ildən bir keçirilən əhali siyahıya alınmalarında Şahtaxtı kəndi
əhalisinin say tərkibi haqda kifayət qədər maraqlı, həm də ciddi araşdırmalara rəvac verən məlumatlara rast gəlinir.
Məsələn, 1831 ci ildə Şahtaxtıda 43 evdə 171 nəfərin yaşadığı və onların da 91 nin kişi, 80 nin qadın olduğu
göstərilib. l873 cü il siyahıyaalınmasında isə Şahtaxtıda 83 ailənin (731) yaşadığı, onların 371 nəfərinin kişi, 360
nəfərin qadın olduğu göstərilib. Diqqət yetirsək, görərik ki, 42 ildə fərq 40 ailə və 560 nəfərdir! Deməli, bu
rəqəmlər onu təsdiqləyir ki, Şahtaxtıda sürətli məskunlaşma XIX əsrin ortalarından sonrakı dövrə təsadüf edir.
Belədə isə haqlı olaraq ortaya sual çıxır: görəsən, e.ə. VI IV minilliklərdən başlayaraq, intensiv istifadə olunan,
е.ə. II minillikdə isə ətrafi qala divarlarıyla möhkəmləndirilmiş bu qədim yaşayış məskənində XIX əsrin
əvvəllərində nədən bu qədər az adam yaşayıb?!
Araşdırmalarımız zamanı biz bu sualın da cavabını tapdıq. Məlum oldu ki, Şahtaxtının tarixində əslində
iki məskunlaşma dövrü olub: birinci mərhələ 1605 ci ilə qədərki dövrü, ikinci mərhələ isə XVII əsrin ortalarından
ta XIX əsrin sonlarınadək olan dövrü əhatə edir.Tarixdən məlumdur ki, 1605 ci ildə Səfəvi şahı Şah Abbas
Osmanlı imperatorluğunun hücumundan narahat olaraq, Arazın sol sahilinin tamamilə yandırılması, dağıdılması,
ərzağın və əhalinin bölgədən çıxarılması haqda fərman imzalamışdı və bu, Azərbaycan tarixinə «Böyük sürgün»
kimi düşüb. Elmi mənbələrdə yer alan məlumatlarda bildirilir ki, həmin vaxt Naxçivan ərazisindən 70 minə qədər
adam İranın cənub və şərq vilayətlərinə, о cümlədən Xorasana köçürülüb. Elə sərhəddə yerləşən Şahtaxtı kəndi də
Səfəvi Osmanlı müharibələrində mühüm rol oynayan məntəqələrdən biri kimi, 1605 ci ilin məşhur «Böyük
sürgün»ündən ən çox ziyan çəkən və tamamilə dağıdılan, əhalisi isə bütünlüklə köçürülən yaşayış məskənlərindən
olub.
Maraqlıdır ki, Şahtaxtı kəndinin tarixindən bəhs edən rəvayətlərdə də daha çox hansısa «köç
hadisəsi»ndən geniş bəhs olunur. Həmin rəvayətdə deyilir ki, bu kəndin sakinləri əsas etibarilə qan düşmənçiliyi
əsasında İrandan köçüb gələnlər olub, ancaq onların qan düşmənləri olan «Zavallar» tayfası hücum edərək, kənd
əhalisini tamamilə qırıb, sərvətini də talan edərək gediblər. Guya, hücum zamanı kənddən yalnız çöldə cüt sürən iki
nəfər ata və oğul sağ qalıblar ki, onlar da qorxularından öküzlərini də götürərək, Məkkəyə qaçıblar. Həmin
rəvayətə görə, Məkkədə məskunlaşan bu ata oğul bir gün ziyarətə gələnlər arasında həmvətənləri İsa Sultan adlı
şəxsi görürlər və hətta ona şahtaxtılıların toplayıb gizlətdikləri qənimətin yerini də deyirlər. Şərtləri də bu olur ki,
İsa Sultan həmin qənimətin hesabına sağlamlıq rəmzi sayılan hamamlar tikdirməlidir. İsa Sultan Məkkədən
qayıtdıqdan sonra qəniməti tapır və sözünə əməl edərək, təkcə Şahtaxtıda yox, hətta Naxçıvanda, Cəhri və
Yengicədə də hamam tikdirir.
Qeyd edək ki, bu rəvayətdə kəndin tarixi ilə bağlı müəyyən həqiqətlər olsa da, tam reallığı əks etdirmir
və qismən təhrif olunmuş şəkildə çatdırılır. Əsl həqiqətdə isə rəvayətdə bəhs edilən köç və talançılıq məhz tarixi
sənədlərdə yer almış 1605 ci ildəki «Böyük sürgün» hadisəsi Səfəvilərin Osmanlılara qarşı tez tez tətbiq
etdikləri «yandırılmış torpaq» taktikası olub. Orta əsrlər dövründə rəqib ölkələrin bir birlərinə qarşı istifadə
etdikləri bu taktikanın əsas özəlliyi о idi ki, hücum edən qoşunun ac susuz qalması, yerli əhalinin onları ərzaqla
təmin etməməsi və əsir alınmaması üçün qoşunların keçdiyi istiqamət boyu bütün əhali köçürülür, ot ələf
yandırılır, sığınacaqlar, qalalar dağıdılır, hətta quyu suları da zəhərlənirdi. Və tarixi mənbələr göstərir ki, I Şah
Abbasın Araz boyu Osmanlılara qarşı tətbiq etdiyi bu taktika özünü doğruldub Naxçıvana yürüş edən Osmanlı
ordusu xeyli çətinliklərlə üzləşərək, sonda məğlub olaraq geri çəkilib...
Osmanlı Səfəvi müharibələri zamanı bütün Naxçivan ərazisində sabitlik yalnız 17may 1639 cu ildə
«Qəsri Şirin»də imzalanmış sülh müqaviləsindən sonra mümkün olub. Bu müqaviləyə görə, Naxçivan Səfəvilərin
nəzarətinə keçib, dağıdılmış ərazilərdə, о cümlədən Arazboyu bölgələrdə təkrar məskunlaşma, quruculuq işləri isə
müqavilədən sonrakı illərdə olub. Keçid məntəqəsi kimi ən çox dağıntıya məruz qalan Şahtaxtıdan da İranın
müxtəlif bölgələrinə köçənlərin tədricən öz yerlərinə qayıtması, təkrar məskunlaşma və quruculuq işləri məhz bu
dövrə təsadüf edib, 1747 ci ildə İran şahı Nadirin ölümündən və Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xanın
rəhbərliyi ilə Naxçivan xanlığının yaranmasından sonra isə proses daha sürətlə aparılıb.
Xatırladaq ki, Şahtaxtı kəndi də Naxçıvanın digər əraziləri kimi, о vaxt bölgənin əsas hakim tayfası olan
Kəngərli xanlarına və bəylərinə məxsus torpaqlar sayılırdı. Ümumiyyətlə, 1603 cü ildən etibarən, istər Iran
şahlarının, istərsə də Osmanlıların işğalı dövründə Naxçivan əldən ələ keçsə də, bölgənin idarəçiliyi həmişə о
dövrün ən cəsur və igid tayfası sayılan Kəngərlilərə tapşırılırdı. Tarixi qaynaqlar göstərir ki, istər Səfəvilərin,
istərsə də Əfşarların və Qacarların dövründə Kəngərlilər şah sarayında ən önəmli postları tutublar, sədaqətlərinə və
igidliklərinə görə, süvari qoşunun özəyini təşkil ediblər. Bu səbəbdən də, Naxçıvanın idarəçiliyi həmişə Kəngərli
tayfasının öhdəsində olub.Öz növbəsində, Kəngərlilər də bölgənin idarəçiliyini Iran şahlarıyla razılaşdırmaqla,
onların sədaqətlərinə güvəndikləri nüfuzlu tayfa başçılarının vasitəsi ilə həyata keçirirdilər ki, şahtaxtılı I İsa Sultan
da belələrindən sayılırdı. Onun özünün və babalarının İran şahının qoşununda xidmət keçdikləri və buna görə şah
sarayında yüksək nüfuza malik olduqları, «Sultan» titulunun da onlara məhz şah tərəfindən verildiyi söylənilir.İsa
Sultanın doğum tarixi hələlik bizə bəlli olmasa da, Naxçivan Dövlət Arxivində saxlanılan sənədlərdə onun ölüm
tarixi kimi, 1839 cu il göstərilib. Şahtaxtinskilərin nəsil şəcərəsini hazırlayan Naxçivan Dövlət Universitetinin
rektoru, akademik İsa Həbibbəyli və AMEA nın Naxçivan Bölməsinin əməkdaşı, yorulmaz tədqiqatçı Musa
Quliyev I İsa Sultanın atasının adının Şahsultan olduğunu yazıblar. Ancaq təəssüf ki, Şahsultanın ata babalarının
kimliyi haqda hələlik tədqiqatçılar qəti söz deməyə çətinlik çəkirlər. Hazırda Naxçıvanda Isa Sultanın tayfasını yerli
Kəngərlilərin bir qolunun törəməsi kimi qəbul edənlər də var, əslən Cənubi Azərbaycandan gəldiyini iddia edənlər
də...
İki tayfa başçıs ının dostluğunun açılmayan sirri...
Onu da qeyd edək ki, Şahtaxtıdakı tayfa başçılarından iksinin «Şahtaxtinski»lərin əcdadı İsa Sultanla
“Böyük Seyid” Mir Abdulla Ağa arasında həm də uzun illər dillərdə dolaşan six dostluq münasibətləri olub və bu
dostluq hər iki şəxsin övladları arasında da davam etdirilib. I İsa Sultanın «Böyük Seyid» Mir Abdulla Ağa və
qardaşları ilə (1831 ci ilin arxiv sənədlərində «Böyük Seyid»in qardaşları Mir Əsəd və Mir Fətulla olaraq
göstərilib) six dostluq münasibətlərində olması daha çox onun Peyğəmbər nəslinə, Həzrəti Əli övladlarına hörməti
ilə izah edilsə də, əslində bunun daha dərin ciddi araşdırmaya ehtiyacı olan kökləri, səbəbləri var. Daha doğrusu,
Naxçıvanda orta əsrlər dövründə mövcud olan dini siyasi cərəyanları araşdıran bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Isa
Sultanın babalarıyla «Böyük Seyid»in babaları vaxtilə eyni dini təriqətin «səfəviyyə»nin təmsilçiləri olublar və bu
ideoloji yaxınlıq sonradan onların övladlarını da birləşdirib. Hətta K.N.Smirnova istinad edən bəzi tədqiqatçılar
XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvanda mütərəqqi dini cərəyan sayılan «şeyxilik»in geniş yayıldığını və Kəngərli
xanlarından Ehsan xanın və onun oğlu İsmayıl xanın, həmçinin əksər Kəngərli bəylərinin bu təriqətin davamçıları
olması haqda fikirləri əsas gətirərək, Şahtaxtıdakı iki tayfa başçısını birləşdirən xətt kimi, «şeyxilik»in üzərində
dururlar...
İsa Sultanla «Böyük Seyid» arasındakı dostluğun səbəbləriylə bağlı söylənən daha bir ehtimal isə hər
ikisinin əcdadlarının Cənubi Azərbaycanın Hərzən deyilən ərazisindən gəlməsi və yaxud aralarında hansısa
qohumçuluq münasibətlərinin mövcudluğu ilə bağlıdır.
Daha ciddi və bizim də yaşlı nəsllərin söylədiklərinə əsasən üzərində dayandığım ehtimal odur ki, həm
İsa Sultanın, həm də “Böyük Seyid”in babaları 1605 ci ilin «Böyük Sürgün»ü vaxtı Naxçıvandan Hərzənə
köçüblər, ikinci məskunlaşma dövrü isə yenidən birgə Naxçıvana Şahtaxtıya qayıdıblar. Çünki Hərzən
tanınnmışları kimi, İsa Sultanın da Şahtaxtıda və digər yerlərdə hamam tikdirməsi, Şahtaxtı əhalisinin isə
məşğuliyyətində və yaşayış tərzlərində daha çox hərzənlilərsayaq davranmaları və xüsusən də Isa Sultanla hərzənli
«Böyük Seyid» Mir Abdulla və eləcə də onların sonrakı nəsilləri övladları arasında qorunub saxlanan olduqca xoş,
ilıq münasibətlər az şey demir. Tarixi qaynaqlar şahidlik edir ki, Mir Abdulla Ağanın özü və övladları ilə Hacı Isa
Sultanın özü və övladları arasında çox möhkəm dostluq, bağlılıq olub. Bu haqda Naxçivan Dövlət Arxivində о
dövrün əmlak mübahisələri, məhkəmələrlə bağlı saxlanan sənədlərdə kifayət qədər geniş məlumatlar var.
Eyni zamanda, tədqiqatlar göstərir ki, 1828 ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra hər iki şəxsin
nəinki Şahtaxtıda, ümumiyyətlə, Mərənd Maku İrəvan Naxçıvan bölgəsində yüksək nüfuzları Çar Rusiyası
tərəfindən də nəzərə alınaraq, kəndin siyasi idarəçiliyinin İsa Sultanda, dini işlərə rəhbərliyin isə “Böyük Seyid”də
qalmasına razılıq verilərək, onları Rusiya təbəəçiliyinə keçiriblər və bütün əmlaklarının toxunulmazlığına da
təminat veriblər.
Şahtaxtı əhalisinin bir hissəsinin Hərzəndən gəlməsi ehtimalını gücləndirən daha bir fakt isə 1842 və
1852 ci illərin kameral siyahıyaalınmalarında Şahtaxtıya köçən sakinlərin bəzilərinin adının qarşısında gəliş yeri
kimi «Çay Hərzən», «Daş Hərzən», «Mərənd» və «Persiya» sözlərinin yazılmasıdır. Təəssüf ki, Şahtaxtının
tədqiqatçıları indiyədək bu faktları nəzərə almayıb, Hərzəndən bu qədər insanın niyə məhz Şahtaxtıya köçməsinin
səbəblərini izah etməyiblər. Halbuki, həm İsa Sultanın və Şahtaxtıda «hərzənli» kimi qeydə alınan adamların, həm
də “Böyük Seyid” Mir Abdulla Ağanın babalarının elə 1605 ci ildə Naxçıvandan İranın içlərinə doğru, о
cümlədən Hərzənə köçürülən ailələrdən olduqları və sonradan sabitlik yarandıqdan sonra təkrarən öz doğma
torpaqlarına Şahtaxtıya qayıtmağa qərar verdikləri daha çox ağlabatandır.
Cənubi Azərbaycanm «Qədim Hərzən»i...
Məlumat üçün bildirək ki, həm Daş Hərzən, həm də Çay Hərzən hazırda Cənubi Azərbaycanın Mərənd
bölgəsində bir birinə yaxın ərazidə yerləşən kəndlərdir. Hər iki kəndin əhalisi vaxtilə «Hərzəni ətiq», yəni
«Qədim Hərzən» deyilən yerdən köçüb məskunlaşanlardır. Bəzi mənbələrdə «Qədim Hərzən»in 5, bəzilərində isə 7
min ilə yaxın yaşının olduğu iddia edilir. Hazırda Hərzəndə əhali eynilə Şahtaxtının qədim sakinləri kimi, palçıq
evlərdə yaşayır, əsasən heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğuldurlar. Adətlərin çoxu isə, demək olar ki, eynidir.
Məsələn, orada da, Şahtaxtıda olduğu kimi, sürüyə qoçqatma adəti böyük şadyanalıqla qeyd olunur... Eyni zamanda
Hərzən ətrafındakı bir neçə yerin adına eynilə Şahtaxtıda və ona yaxın ərazilərdə rast gəlinir: məsələn, «Iydəli Pir»
Şahtaxtıda da var, Hərzəndə də; hazırda Şahtaxtının üst hissəsində «Gavurqa- la» deyilən yer olduğu kimi, eynilə
Hərzənin də üst hissəsində «Gavurqala» mövcuddur...
Yeri gəlmişkən, uzun müddət ermənilər bu qalanın adındakı «Gavur» sözünün onlara xitabən deyildiyini
iddia etsələr də, Hərzəndəki araşdırmalarımız zamanı öyrəndik ki, bu söz daha çox ərazinin
müsəlmanlaşdırılmasından sonra dağlarda məskunlaşmağa məcbur olmuş «zərdüştilər»lə bağlıdır. Ümumiyyətlə,
tarixi sənədlər Şahtaxtının istər birinci, istərsə də ikinci məskunlaşma dövründə bir nəfər də olsun burada erməni
millətindən olan şəxsin yaşamadığını sübut edir. Şahtaxtı kənd əhalisinin 1831 ci il siyahısındakı 43 ailədən
yalnız ikisi kürd mənşəli olub ki, onların da qarşısında xüsusi qeyd - «ömərilər» yazılıb.
Beləliklə, bizim araşdırmalarımız zamanı üzə çıxan faktlar göstərir ki, ən azı iki məskunlaşma dövrü
keçən Şahtaxtı kəndinin əsas tayfaları İsa Sultanın törəmələri «Şahtaxtinskilər», “Böyük Seyid” Mir Abdulla
Ağanın törəmələri olan seyidlər və Məhəmməd Rza bəyin başçılıq etdiyi Kəngərlilərin «Cəmşidli» qolu olub.
Daha bir maraqlı fakt isə hələ 1831 ci ildə kənddə yaşayan əksər ailə başçılarının və onların atalarının
adlarının qarşısında «Məşədi» və «Kərbəlayi» sözlərinin yazılmasıdır. Bu faktın özü də bir daha onu təsdiqləyir ki,
Şahtaxtı kəndinin ilk əhalisi Həzrəti Əli və onun övladlarına xüsusi ehtiramla, hörmətlə yanaşan kəsim olub...
Dostları ilə paylaş: |